L I V Y,
BOOKS XXI — XXIV.

WTTH SHOET ENGLISH NOTES
FOR THE USE OF SCHOOLS.

O X P 0 E D,

AND 377, STRAND, LONDON :
JOHN HENRY and JAMES PARKER.

MDCCC tXIII.

\^

IMlINTr.lJ BY MKSSR.S. P.iUKKR, COUNM.^KKKT, (IXFOlVl

PE.EFATIO.

En tibi, lector benevole, danius iu manus decadum
Livianarum primam atque tertiam, ad editionem
quam Alschefski, Jcnse, auno 1841 vulgavit, accura-
tius impressam, mutatis nullis, nisi quod figuris ad
eapitula et sectiones indicandas iu margiue appositis,
orthographiam quoque ad normam, quae iuter nos in
classicis scriptoribus edendis obtiuet, mutavimus.

Brevi pj-odibit tertium volumen in quo ineruut :
1. Summarium historicum ; 2. Index historicus ; 3.
CoUatio textus nostri cum aliis editiouibus : necnoQ
alia qusedam ad opus Livii illustrandum perquam
utilia.

ARGUMENTA

LIBRORUM LIVIANORUM.

LIB. XXI.

In Italiam belli Punici secundi ortus narratur, et Han-
nibalis Poenoiijm ducis contra foedus per II iberum flumen
transitus, a quo Saguntum socionmi populi Eomani civi-
tus obsessa octavo mense capta est. De quibus iujuiiis
missi legati ad Carthagiuienses qui quererentur : quum
satisfacere noUent, belliun iis indictum est. Hannibal
superato Pj'rena.'0 saltu per Gallias fusis Volscis, qui ob-
sistere conati erant, ad Alpes venit, et laborioso jier eas
transitu, quura montanos quoque Gallos obvios ali<juot
prceliis reppulisset, descendit in Italiam et ad Ticinura
flumen Romanos equcstri prcelio fiidit, in quo vulneratum
P. Conielium Scipiunem protexit filius, qui Africani post
ea nomcn accepit. Iterumque exercitu Puomano ad flu-
men Trebiam fuso Haunibal Apenninum quoque per
magnam miiitum vexationem propter vim fiigoris et tem-
pestutum transiit. Cn. Comelius Scipio inHispania con-
tra PcDnos prospere pug-navit duce hostium Hannone
capto.

LIB. XXII.

Haxnibal per continuas vigilias in paludibus oculo
amisso venit in Etrmiam : per quas paludes quadriduo
et tribus noctibus sine idla requie iter fecit. C. Flami-
nius consul, vir temerarius, contra auspicia profectus,
signis mUitaribus effossis quae tolli non poterant, et ah
equo quem conscenderat per caput devoh\tus, insidiis ab
Hannibale circumventus ad Trasumennum lacum cum
exercitu csosus est. Sex millia, quae eraperant, fide a
Maharbale data perfidia Hannibalis vincta sunt. Quum
ad uuntium cladis Romse luctus esset, duse matres ex
insperato receptis filiis gaudio mortu» sunt. Ob hanc
cladem ex Sibj^lhnis libris ver sacnira votum. Qumn de-
incle Q. Fabius Maximus dictator adversus Hannibalem

vi ARGUMENTA.

niissus rollet acie cum eo confligere, ne contra ferocem
tot victoriis hostem territum adversis proeliis militem
pugnao committerct, et opponendo se tantum conatus
Hannibalis impe<liret, M. INIinucius magister eqxiitum,
ferox et temerarius, criminando dictatorcm tamquam
sognem et timidum eflecit, ut populi jussu jcquaretur ei
cuin dictatore imperium : divisoque exercitu quum iniquo
loco conflixisset et in magno discrimine leyiones ejus
essent, superveniente cum exercitu Fabio Maximo dis-
crimine liberatus est. Quo beneficio victus castra cum
eo conjunxit et patrem eum salutavit, idemque facere
milites jussit. Hannibal vastata Campania inter Casi-
]inum oppidum et Calliculam montem a Fabio clausus
sai-mentis ad cornua boum adligatis et incensis pra.'sidium
Romanorum, quod Calliculam insidebat, fugavit et sic
transgressus est saltum. Idemque Q. Fabii Maximi dic-
tatoris, quum circumposita ui-eret, agi-o pepercit, ut illum
tamquam proditorem suspectum faceret. yEmilio deinde
Paulo et Terentio Varrone consulibus et ducibus cum
magna clade adversus Hannibalem ad Cannas pugnatum
est, cKsaque eo jsralio Eomanorum (juadraginta quinque
millia cum Paulo consule et seiiatoribus octoginta et con-
Bularibus atque praitoriis et a;diliciis triginta. Post quam
cladem quum a nobUibus adolescentibus propter despera-
tionem consilium de relinquenda Italia iniretur, P. Cor-
nelius Scipio tribunus militum, qui Africanus post ea
nominfitus est, stricto super capita deliberantium ferro
iuravit pro hoste evim se habiturum qui in veroa sua non
jurasset, eflecitque ut omnes non relictum u'i ab se Ita-
liam jure jurando adstringerentur. Pra^ter ea trepida-
tionem urbis et luctum et res in Hispania meliori eventu
gestas continet. Opimia et Floronia Vestales ^irgines
incesti danmat» sunt. Projjter paucitatem militum ser-
vorum octo millia armata sunt : captivi, quum potestas
esset redimendi, redempti non sunt. Varroni obviam
itum et gratise acta;, quod de re publica non despefasset.

LTB. XXIII.
Campani ad Hannibalem defecenmt. Nuntius Can-
nensis ^actorise Mago Carthaginem missus annulos aureos
corporibus occisorum Romanorum detractos in vestibido
curi.ic effudit, quos excessisse modii mensuram traditur.
Post quom nunti\im Hanno, vir cx Pa-uis nobilibiis,
suadebat scnatiii Carthaginiensium ut pacem a populo

ARGUMENTA. vii

Romano peterent, nec tonuit obstrepente Barcina fac-
tione. ClaucUus Jlarcellus prajtor ad Nolam eruptiono
adversus Hannibalem ex oppido facta prospere pugnavit.
Casilinum a Poenis obsessum ita fame vexatum est, ut
lora et pelles scutis detractas itcm murcs in?lusi essent :
nucibus per Vulturnum amncm a Romanis missis vixe-
runt. Senatus ex equestri ordine hominibus centum
nonaginta septem suppletus est. L. Postumius prsetor a
Gallis cum exercitu cksus est. Cn. et P. Scipiones in
Hispania Hasdrubalem viceniQt et Hispaniam suam fe-
cerant. Reliquia; Cannensis exercitus in Siciliam rele-
gata» sunt, ne decederent inde nisi finito bello. Inter
Philippum MaccdoniK regem et Hannibalem societas
juncta est. Sempronius Gracchus consul Campanos ce-
cidit. Claudius MarceUus proetor Hannibahs exercitum
ad Nolam proeUo fudit et vicit, primusque tot cladibus
fessis Romanis meliorem spem beUi dedit. Prseter ea in
Sardinia feliciter a T. Manho prKtoro adversus Poenos
Sardosque res gcstas continet : a quo Hasdrubal dux et
Mago et Hanno capti. Exercitus Hannibahs per hibema
Capuse ita kixiu-iatus est, ut corporis animique viribus
enervaretur.

LIB. XXIV.

HiERONYJius Syracusanorum rex, cujus avus Hiero
amicus populi Roraani fuerat, ad Carthag^inienses defecit,
et propter cradehtatem superltiamque a suis interfectus
est. Tib. Sempronius Gracchus proconsul prospere ad-
versus Poenos et Hannonem ducem ad Beneventum pug-
nrndt sei-vonun maxime opera, quos hberos esse jussii.
Clauduis IMarcehus consul in Siciha, qu?e prope tota ad
Poenos defecorat, Syracusas obsedit. PhOippo Macedo-
num regi beUum incUctum est, qui ad ApoUoniam noc-
turno proelio oppressus fugatusque in Macedoniam cum
prope inenni exorcitu perfngit : ad id beUum gerendura
Valerius prsetor missus est. Res prEeterea in Hispania
a P. et Cn. Scipionibus adversus Carthaginienses gestas
continet, Syphax rex Numidire in amicitiam ascitus, et
a Masinissa rege Ma;sulioram pro Carthaginiensibus pug-
nante victus iu Maurusios cum magna manu traiisiif
contra Gades, ubi angusto freto Afi-ica et Hispania
dirimuntur CcUiberi quoque in amicitiam recepti sunt,
quorum auxilus aseitis tunc primvmi mercenarium mi-
Htem Romana castra habuerunt.

CARTHAGE.

The following notice, containing matter which could not
conveniently be brought into the Notes, may be found
useful.

1. Its situation. From the Pillars of Hercules, the north
coast of Africa runs eastward to a point nearly due south of
Florence ; it then turns abruptly to the south. Just before
it takes this turn there is a deep bay, formed by the eastern-
most promontory ( Cape Bon), and another ( Cape Farina)
more westward, Carthage stood nearly midway in the
bend of this bay, on a headland forming the northern side
of an inner and smaller bay, now known as the Bay of
Tunis.

2. Foundation. The legend of the foundation of Carthage
is well known in its main points from Virgil. The intro-
duction of ^neas is, of course, due to him, and has no
foundation in the original legend.

It is not doubted that Carthage owed its origin to Phce-
nician Tyre, about seventy years, as it is supposed, before
the foundation of Rome. It is probable that, established
at a period of great commercial enterprize and prosperity,
it was at first only an emporium or factory, but from its
advantageous position, and the influx of inhabitants from

IV CARTHAGL*.

otlier colonies, especially from Utica, (likewise a Plioe-
jiician settlement, tliough of nearly tliree hundred years
earlier date,) it gradually rose into sovereign importance,
extending its dominion from tlie Pillars of Hercules ahnost
as far as the great Syrlis.

3. Histonj. The liistory of Carthage occupies three
periods : —

i. From tlie foundation to b.c. 410, wliich is the period
of the great development of her power.

ii. From b.c. 410 to the conmiencement of Iier wars
with Rome, b.c. 264.

iii. The period of her decline and fall, B.c. 264 to b.c.
146.

Of the first two of these periods it is beyond the purpose
of this sketch to speak fuUy. It is enough to say that,
partly from her superior situation, and partly, perhaps,
from her being the latest and the favourite offspring of the
mother state, partly from the shocks which the old Tyre
received from tlie Assyrian and Babylonian conquests, her
importance became greatly and soon developed, until her
supremacy was established, not only over the surrounding
peoples, but over the older Phcenician colonies in Africa,
— Tunis, Hippo, Hadrumetum, and even Utica.

At the commencement of the third period, the period of
the Punic wars, b.c, 2G4, and of her decline and fall, the
power and resourcss of Cathage were very great.

In Africa she had absolute dominion over the Libyan, of
comparatively settled peoples of the provinces of Zeugitana
and Byzacium, from Ilippo Rcgius on the west, to the lake

CARTHAQE. t

Triton on the south. The nomad trihes on the east, south,
and west, from the Pillars of Hercules to the borders of
Cyrene, furnished her abundantly with mercenary soldiers,
especially with the splendid irregular cavalry so famous in
Hannibal's wars, and were her channels of wealth from
the countries bordering on the Niger and the Nile. Her
colonies, too, extended all along the coast from Cyrenaica
westward ; and these, besides their commercial importance,
formed so many points of command over the nomad tribes,
contributed regularly to the revenue of the mother city,
and bore the chief expense of her wars. Out of Africa,
Carthage possessed numerous dependencies, or provinces.
Sardinia, which belonged to her as early as the year B.c.
509 ; Corsica, which was also early occupied ; Sicily —
the western half — which might be marked by a straight
line drawn from Himera to Agrigentum ; the Balearic.
islands, Malta and others less important, and the coast of
Spain from Gibraltar to Carthagena.

4. Population. The population of the empire was com-
posed chiefly of three classes : — (i.) The Carthaginians
themselves; (ii.) A mixed population of Liby-phoenicians,
who occupied and cultivated the soil in the vicinity of
the city and colonial towns; (iii.) Native Libyari tribes,
partly settled, (whose condition was little better than that
of slaves), partly nomad. Of these last mention has al-
ready been made. Carthage itself, after all the drain of
the war, is said to have contained, a little before its fall,
700,000 people.

5. Government, We have very little information re-

VI CARTHAGE.

specting the constitution of Carthage. The chief magis-
trates were two suffetes, or kings, wlio seem to have been
elected annually out of some few principal families : these
also furnished a senate of three hundred members, and
these again a smaller council of thirty principes. Livy,
after the second Punic war, speaks of an assembly of one
hundred judges, who held ofEce for life, and were powerful
enough to overrule all the other assemblies and magis-
tracies of the state. Hannibal passed a law which checked
the power of these judges, causing them to be elected for
only one year.

CHRONOLOGICAL NOTES.

The following data will be sufRcient to shew the pro-
gress of the Roman dominion between the first and second
Punic wars.
B.C.
241. Coss. A. Manlius Torquatus Atticus II., Q. Lutatius

Cerco.
Conclusion of the first Punic war, on the victory of
Lutatius Catulus at the ^Egates Insulse.

[Terms of peace agreed upon between Hamilcar and Catulus.

1. Evacuation of Sicily by Carthage. (This was considered
insufflcient by the Roman commissioners, who insisted
further on the cession of all the islands between Italy and
Sicily).

2. Restoration, without ransom, of all the Roman prisoners.

3. Payment by instalments, within twenty years, of 2,200
Euboic talents. (This also was disapproved, and changed
to 3,200, to be paid within ten years).

The chief result of this war was the acquisition of the first
Roman Province— Sicily.]

In Italy; Falerii revolts, and is redueed in six days, and
destroyed.

240. Coss. C. Claudius Centho, M. Sempronius Tudi-
tanus.
Spoletium (B. xxii. 9) colonized.
239. Coss. C. Mamilius Turrinus, Q. Valerius Falto.

Viil CHRONOLOGICAL NOTESi

B.C.

238. Coss. Ti. Sempronius Gracchus, P. Valeriiis Falto.
Boian and Ligurian war, (end of the Carthaginian war
with the mercenaries). Carthage obliged to surrender
Sardinia and Corsica, (B. xxi. 1), Hamilcar goes into
Spain.

237. Coss. L. Cornelius Lentulus Caudinus, Q. Fulvius
Flaccus.
Boian and Ligurian war continued.

236. Coss. P. Cornelius Lentulus Caudinus, C. Licinius
Varus.
Irruption of Transalpine Gauls into Italy at the invi-
tation of the Boii: in consequence of dissensions with
the Boii, they return home.
War with the Ligurians continued, and Corsicans.

235. Coss. T. Manlius Torquatus, C. Atilius Bulbus II.
Sardinians rebel at the instigation of the Carthaginians,
but are subdued, (xxi. 16, note).

234. Coss, L. Postumius Albinus, Sp, Carvilius Max-
imus.
War with the Ligurians, Corsicans and Sardinians.

233. Coss. Q. Fabius Maximus Verrucosus, M. Pomponius
Matho.
Ligurian and Sardinian war.
232. Coss. M. ./5imilius Lepidus, M. Publicius Malleolus.
The two consuls carry on the war in Sardinia. /igrarian
Law of the tribune C. Flaminius, (xxi. 63, note).

231. Coss. M'. Pomponius Matho, C. Papirius Maso.
Sardinians and Corsicans subdued.

CHRONOLOGICAL NOTES. IX

B.C.

230. Coss. M. iEmilius Barbula, M. Junius Pera, (B. xxii.
57 ; xxiii. 14).
Ligurian war.

229. Coss. L. Postumius Albinus II., (see B. xxii. 35,
and xxiii. 24,) Cn. Fulvius Centumalus.
First Illyrian war. Illyrians subdued, (see B. xxi. 16,

note).
(Death of Hamilcar in Spain ; see note, B. xxi. ch. 2),
Hasdrubal succeeds him in the command.

228. Coss. Sp. Carvilius Maximus II., Q. Fabius Maximus
Verrucosus II.
Postumius, the proconsul, makes peace with Teuta,
queen of the Illyrians. First Roman embassy to
Greece. Hasdrubal makes a treaty wilh the Romans,
(see B. xxi. ch. 2, note).

227. Coss. P. Valerius Flaccus, M. Atilius Regulus.
Number of prsEtors increased from two to four.

226. Coss. M. Valerius Messala, L. Apustius Fullo.

225. Coss. L. jEmilius Papus, C. Atilius Regulus.

Sardinian insurrection — quelled by Atilius. Combination

of Transalpine and Cisalpine Gauls: they are defeated

by the Consul .^milius. Atilius slain in the battle.
Q. Fabius Pictor, the historian, who was cotemporary

with L. Cincius Alimentus, (see note, B. xxi. 38,)

served in this war.

884. Coss. T. Manlius Torquatus II., Q. Fulvius Flaccus IL
Second year of the Gallic war. The Boii submit.

X CHRONOLOGICAL NOTES.

B.C.

223. Coss. C. Flaminius, P. Furius Philus.

Tliird j'ear of Gallic war. Flaminius defeats the In-
subrian Gauls, (see note, B. xxi. ch. 63).
222. Coss. Cn. Cornelius Scipio Calvus, M. Claudius Mar-
cellus.
Fourth and last year of Gallic war. Marcellus wins the
spolia opima, (see note, B. xxi. 25).
221. Coss, P. Corn. Scipio Asina, M. Minucius Rufus.
Istrians subdued, (see note, B. xxi. ch. 16).
Hannibal succeeds Hasdrubal in Spain, (B. xxi. ch. 3).
220. Coss. L. Veterius Philo, C. Lutatius Catulus.

Flaininius makes the Via Flaminia and the Circus
Flaminius. Census taken — the numbers of the citi-
zens are 270,213.
219. Coss. M. Livius Salinator, L. /Emilius PauUus.

Second Illyriaii war, against Ueinetrius of Pharos, who

is conquered by the Consul iEmilius.
Siege and capture of Saguntum.
218. First Punic war.

SUMMAEY.

Second Punic War. Causes which contributed to it
importance. Anticipation of it evinced in the policy of
Hamilcar and Hasdrubal in Spain. Debate at Cartbage
upon Hasdrubal's inviting Hannibal to join him. In-
effectual opposition of Hanno. Death of Hasdrubal.
Election of Hannibal to command-in-chief by the soldiers
His character. Measures to bring on a war witii Rome
Lays siege to Saguntum. Saguntine embassy to Rome.
Roraans send ambassadors to Hannibal and to Cartliage.
Capture of Saguntum.

Rome thoroughly alarmed. Preparations for war. Se-
cond embassy to Carthage. Declaration of war. Dispo-
sition of the Spanish and Gaulish tribes to Rome. Mas-
silians only favourable.

Hannibal assembles his forces in ihe spring of b.c. 218.
His dispositions for security of Spain and Africa. March
from Carthago Nova. Crosses the Ebro and Pyrenees
Conciliates tlie Gauls at Ruscino.

[Rebellion of the Boii iu Italy. Defeat of Manlius by them.]

Crosses the Rhone.

[Cavalry skirmish -with some of the horse of Scipio, who hail ar-
rived at the amuths of the Rlione on his way to Spaiu, auil had
sent some of his cavalry to reconnoitre.] .

Arrives amoiigst the Allobroges. Reaches the first ascents

of the Alps. Crosses the Alps. Arrives in Italy amongst

the Taurini. After a few days' rest advances eastwards.

Comes in sight of Scipio at tlie

[Scipio, after the cavalry skirmish, flnding that he could not
overtake Hannibal, had hastencd back in the hope of meeting him
as he descended from the Alps. Ile now crosses the Po, and ad-
vances westward to encounter Hannibal.]

Ticinus. Speeches of both conimanders. Battle of Ticinus.
Scipio wounded. Falls back under cover of night across
the Ticinus, and across the Po. Loses 2,200 Gallic aux-
iliaries by desertion. Falls back upon the Trebia and the
hills.

[Affairs in Spain under conduct of CnjBus Scipio. Defeat of
Hanno. Tbe country north of the Ebro is again reduced to sub-
jection.]

[Affairs in Sicily and the islands : Sempronius rccallcd to sup-
port his coUcague against Haimibal.j

Joined by Sempronius. Battle of Trebia. Hannibal re-

pulsed at Emporium. Gaius Clastidium and Victumviae.

Tries to cross the Apennines, but fails. Engages Sem-

pronius again indecisively. Finally winters among the

Ligures. Prodigies at Rome. Servilius and Flaminius

elected consuls for ensuini; yeaf. Disregard of ceremonies

by the latter. His disfavour vvith the senate.

TITI LIVII

AB UHBE CONDITA

HISTORIAIIUM DECAS TERTIA.

LLBER XXI.

Ix parte operis mei licet mihi prcefari, quod ia prin- (1)
cipio summge totius professi plerique sunt rerum scrip-
tores, bellum maxime omnium meniorabUe qufe umquam
gesta sint me scripturum, quod Haunibale dace Car-
thaginienses cum populo Roiiiano gessere. Nam neque 2
validiores opibus ullffi inter se civitates gentesque con-
tulerunt amia, neque his ipsis tantum umquam virium
aut roboris fuit : et haud ignotas belli artes inter sese
sed expertas primo Punico conserebant bello : et adeo
varia fortuua belli ancepsque Mars fuit, ut propius
periculum fuerint qui vicerunt : odiis etiam prope ma-
joribus certarunt quam viribus, ilomanis indignantibus,
quod victoribus victi ultro inferreut arma, Pcenis, quod
superbe avareque credereut imperitatum victis esse.
Pama est etiam Haunibalem annorum ferme novem 3
pueriliter blandientem patri Hamilcari, ut duceretur
in Hispaniam, quum perfecto Africo bello exercitum
eo trajecturus sacrificaret, altaribus admotum tactis
sacris jurejurando adactum, se quum primum posset

LIV. HIST. U. B

2 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 229.

^hostem fore pupulo Romauo. Angebant ingeutis spi-
ritus virum Sicilia Sardiuiaque amissae : nam et SicLliara
nimis celeri desperatione rerum concessam, ct Sardi-
niam inter motum Africse fraude Romauorum, stipendio
(2)etiam iusuper imposito, interceptam. His auxius curis
ita sc Africo bcllo, quod fuit sub receutcm Romanam
pacem, per quiuque annos, ita deiude novem auuis in
Hispania augendo Puuico imperio gessit, ut appareret
raajus eum quam quod gereret agitare in animo beUum,
et, si diutius vixisset, Hamilcare duce Poenos arma,
Italise illaturos fuisse, qui Haimibalis ductu intuleruut.

2Mors Hamilcaris peropportuna et pueritia Hannibalis

S distiderunt bellum. Medius Hasdrubal inter patrera
ac filium octo ferme annos imperium obtiuuit, flore
setatis, uti ferunt, primo Hamilcari conciliatus, gcner
linde ob aliam indolem profecto animi adscitus, et, quia
gener erat, factionis Barciu;Te opibus, quse apud milites
plebemque plus quam modieaj erant, haud sane volun-

^•tate priucipum iii imperio positus. Is plura consilio
quam vi gerens hospitiis magis regulorum concilian-
disque per amicitiam principum novis gentibus quara

5 bello aut armis rem Carthaginiensem auxit. Cseterum
nihilo ei pax tutior fuit : barbarus eum quidam palam
ob iram interfecti ab eo domini obtruncat, compren-
susque ab circumstantibus haud alio quam si evasisset
vultu, tormentis quoque quum laceraretur, eo fuit ha-
bitu oris ut superaute laititia dolores ridentis etiam

6 speciem prcebuerit. Cum hoc Hasdrubale, quia mirai
artis in sollicitandis gentibus imperioque suo jungendis
fuerat, fredus renovaverat populus Komanus, ut ilnis
utriusque imperii esset amuis Ilibcrus Saguntinisque
mediis inter imperia duorum populorum libcrtas ser-
varetur.

LIB. XXI. 1—4. S

A. C. 2?!.]

lu llasdrubalis locum liaud dubia res fuit quin prse- (3)
rogativam militarcm, qua extemplo juvcnis Haimibal
in pra'torium delatus iniperatorquc ingeuti omnium
clamore atque adsensu appellatus erat, iavor piebis se-
queretur. Hunc vixdum puberem Hasdrubal litteris2
ad se accersierat : acta res etiam in seuatu fuerat, Bar-
cinis nitcntibus ut adsuesceret miiitise Hannibal atque
in patcrnas succederet opes : Hanuo alterius factionis
princeps " Et sequum postulare videtur" inquit " Has-
drubal, et ego tameu non censeo quod petit tribuen-
dum." Quum admiratione tam ancipitis sententife in 3
se omnes convertisset, " Florem setatis'' inquit " Has-
drubal, quem ipse patri Hanuibalis fruendum prEebuit,
justo jure eum a filio repcti censet : nos tamen minime
decet juventutem nostram pro militari rudimento ad-
sucfacere libidiui prgetorum. An lioc timemus, ne Ha-4<
milcaris filius nimis sero imperia immodica et regni
paterni speciem videat, et, cujus regis genero heredi-
tarii sint relicti exercitus nostri, ejus filio painim ma-
ture serviamus ? ego istum juvenem domi tenendum,
sub legibus sub magistratibus docendum vivere aiquo
jure cum cseteris censeo, ne quandoque parvus liic iguis
incendium ingens exsuscitet." Pauci ac ferme opti-(4)
mus quisque Hannoni adsentiebantur, sed, ut plerum-
que fit, major pars mcliorem vicit. Missus Hannibal2
in Hispaniam primo statim adventu omnem exercitum
in se convertit : Hamilcarem juvenem redditum sibi
veteres milites credere, eundem vigorem in vultu vim-
que in oculis habitum oris liueamentaque intueri : dein
brevi cffecit ut pater in se minimum momentum ad
favorem couciliandum esset. Numquam ingeuium idem 3
ad res diversissimas, parendum atque im])erandum, lia-
bilius fuit : itaque liaud facile discerneres, utrum impe-

4 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 22,.

ratori an exercitui carior esset: neque Ilasdrubal alium
quemquam praeficere malle ubi quid fortiter ac strenue
ai;-endum esset, neque milites alio duce plus confidere

4 aut audere. Plurimum audacise ad pericula capessenda,

5 plurimum consilii inter ipsa pericuia erat. Nullo la-
bore aut corpus fatigari aut animus \inci poterat :
caloris ac frigoris patientia par : cibi potionisque de-

6 siderio naturali non voluntate modus finitus. Vigilia-
rum somnique nec die nec nocte discriminata tempora :
id quod gereudis rebus superesset, quieti datum : ea
neque molli strato neque silentio accersita : uiulti sa-pc
militari sagulo opertum humi jacentem inter custodias

7 stationesque militum conspexerunt. Vestitus nihil in-
ter sequales excellens : arma atque equi conspicieban-

8 tur. Equitum pcditumque idem longe primus erat :
priuceps in proelium ibat, ultimus conserto proelio exce-

9 debat. Has tantas viri virtutes ingentia vitia squa-
bant, iuliumana crudelitas, perfidia plus quam Puniea,
uiliil veri niliil sancti, nullus deum metus, nullum jus-

lOjurandum, uuUa religio. Cum hac indole virtutum
atque vitiorum trieunio sub Ilasdrubale imperatore me-
ruit, nulla re, quffi agenda videndaque maguo futuro duci
esset, pnetermissa.
(5) Cteterum ex quo die dux est declaratus, vekit Italia
ei provincia decreta belluraque Romanura mandatura
csset, nihU prolatandum ratus, ne se quoque, ut patrem
Harailcarem deinde IIasdrul)alem, cunctantem casus
aliquis opprimeret, Saguntinis inferre bellum statuit.
2 Quibus oppugnandis quia haud dubie Roraana arma
movebantur, in Olcadum prius fiues — ultra Hiberum ea
gens in parte magis quam in ditione Carthaginiensium
erat — iuduxit exercitum, ut uon petisse Saguutinos
sed rerum serie lluitimis domitis gentibus jungendoque

LIB. XXl. 4,5. 5

A. C. 219.]

tractus ad id bcllum videri posset. Cartalam urbem 3
opuleutam, caput g^tis ejus, expuguat diripitque, quo
metu perculsae minores civitates stipeudio iniposito iiu-
perium accepere : victor exercitus opulentusque pntda
Cartliagiuem novam in liiberna est deductus. Ibi large 4
partiendo pra;dam stipendioque prseterito cum fide ex-
solvendo cunctis civium sociorumque animis in se
firmatis vere primo in Vaccseos promotum bellum.
Ilermandica et Arbocala eorum urbes vi captae. Ar- 5
bocala et virtute et multitudine oppidauorum diu de-
feusa. Ab Hermaudica profugi exsulibus Olcadum —
priore a?state domitse geutis — quum se junxissent, con-
citant Carpentanos, adortique Hannibalem regressum
ex VaccEeis haud procul Tago flumiue agmen grave
prseda turbavere. Hannibal prrelio abstinuit, castrisque 6
super ripam positis, quum priraa quies silentiiunque
ab hostibus fuit, amnem vado trajecit, valloque ita
producto ut locum ad transgrediendum hostes haberent,
invadere eos transeuntes statuit. Equitibus prae.cepit 7
ut, quum ingressos aquam viderent, adorirentur peditum
agmen : in ripa elephantos — quadragiuta autem erant
— disponit. Carpentanorum cum appendicibus Olca- 8
dum Vaccceorumque centum millia fuere, invicta acies,
si sequo dimicaretur campo. Itaque et ingenio feroces 9
et multitudine freti et, quod metu cessisse credebant
hostem, id morari victoriam rati quod interesset amnis,
chamore sublato passim sine ullius imperio qua cuique
proxiraum est iu amnem ruunt. Et ex parte alteralO
ripse vis ingens equitum in flumen iraraissa, medioque
alveo haudquaquam pari certamine concursum, quippe
ubi pedes instabUis ac vix vado fidens vel ab inermi
equite equo tcmere acto perverti posset, eques corpore
ai-misque liber — equo vel per medios gurgites stabili —

6 T. LIVII HISTORIARUM

fA.C. 219.

1 1 comminus eminusque rem gereret. Pars magna tiiuniiie
absuiiipta, quidain vcrticoso amni^delati iu liostes ab
elepliantis obtriti sunt : postremi, quibus rcgrcssus iu
suam ripam tutior fuit, ex varia trepidatione quum in
unum colligerentur, priusquam tauto pavore reciperent
animos, Hannibal agmiue quadrato amuem ingressus
fugam ex ripa fecit, vastatisque agris iutra paucos dies
Carpentanos quoque in deditionem accepit.

12 Et jam omnia trans Hiberum ]na'ter Saguntinos
(6)Cartbaginiensium eraut. Cum Saguutiuis bellum nou-

dum erat, cseterum jam belli causa certamiua cuin

2 finitimis serebantur, maxime Turdetauis. Quibus quum
adesset idem qui litis erat sator, uec certamen juris sed
vim quffiri appareret, legati a Saguutiuis llomam niissi
auxUium ad bellum jam baud dubie immiuens orantes.

3 Consules tuuc llomaj eraut V. Cornelius Scipio et Tib.
Sempronius Lougus, qui quum legatis in senatuui intro-
ductis de re publica retulissent, placuissetque mitti
legatos in Hispauiam ad res sociorum inspiciendas,
quibus si videretur digua causa, et Hanuibali denuu-
tiarent ut ab Saguntiuis sociis populi Komaui absti-
neret, ct Carthaginem iu Africam trajicerent ac sociorum
populi E.omani querimonias deferrent, — hac legatiou''
decreta necdum niissa, oninium spe celerius Saguutum

4oppugnari adlatum est. Tuuc relata de integro res
ad senatum, et alii provincias consulibus Hispauiam
atque Africam decernentes terra marique rem gereudam
ceusebat, alii totum iu Hispaniam Hannibalemque in-
tenderant bellum : eraut qui non temere movendam rem
tantam exspectandosque ex Hispania legatos ceuserent.

5Ha;c sententia, quse tutissima videbatur, vicit : legati-
que eo maturius missi P. Valcrius Flaccus et Q,. Ba;bius
Tamphilus Saguutum ad Haunibalem atque iude Car-

LIB. XXI. 5—8. 7

A. C. 219.]

tliagiuciii, si non absistereUir bello, ad diicein ipsum ia
jJdMiani fcederis rupti dcposcendum.

Dum ea llomaui parant consultantque, jam Saguntum (7)
summa vi oppugnabatur. Civitas ea longe opuleutis- 2
sima ultra Hiberum fuit, sita passus mille ferme a mari.
Oriundi a Zacyntlio insula dieuntur, niixtique etiam ab
Ardea Rutulorum quidam generis : caeterum in tantas
bre\a creverant opes seu maritimis seu terrestribus
fructibus, scu midtitudinis incremento seu disciplinoe
sauctitate, qua fidem socialem usque ad perniciem suam
colueruut. Hannibal infesto exercitu iugressus fines 3
pei-vastatis passim agris urbem tripertito adgreditur.
Angulus muri erat in planiorem patentioi'emque quam4
nffitera circa vallem vergeus : adversus eum vineas
agere instituit, per quas aries mcenibus admoveri posset.
Scd ut locus procul muro satis aequus agendis vineis 5
fuit, ita haudquaquam prospere, postquam ad efFectum
operis ventum est, ccEptis succedebat : et turris ingeus
iraminebat, et murus, ut in suspecto loco, supra cseterse
modum altitudiuis emuuitus erat, et juventus delecta,
ubi pluriraum periculi ac timoris ostendebatur, ibi vi
majore obsistebaut. Ac primo raissilibus submovereg
hostem nec quicquam satis tutum munientibus pati,
deinde jam nou pro moenibus modo atque turri tela
micare, sed ad erumpendum etiam in stationes opera-
que hostium animus erat, quibus tumultuariis certami-
nibus haud ferme phires Saguntini cadebant quam Pceni.
Ut vero Hannibal ipse, dum murum incautius subit, 7
adversum feraur tragula graviter ictus cecidit, tanta
circa fuga ac trepidatio fuit, ut non multuni abesset
quin opera ac viuese desererentur. Obsidio deiude per (8)
paucos dies magis quam oppugnatio fuit, dum vulnus
ducis cui-aretur. Per quod tempus ut quies certami-2

8 T. LlVll HISTOllIARUM

[A. C. 213

num erat, ita ab apparatu opcrum ac munitionum nihJl

3cessatum. Itaque acrius dc integro coortum est bci-

]um, pluribusque partibus — vix accipieutibus quibus-

d;un opera locis — vincce cocptse agi admoverique aries.

4 Abimdabat multitudine homiuum Pajnus — ad centuin
quinquaginta niillia habuisse in armis satis creditur — :
oppidani ad omuia tuenda atque obeunda multifariam
distineri coepti sunt : non sutficiebant : itaque jam fe-
riebantur arietibus muri quassatteque multise partes

5 crant. Una continentibus ruinis nudaverat urbem :
tres deinceps turres quantumque inter eas muri erat

6 cum fragore iugenti prociderunt. Captum oppidum ea
ruina crediderant Pceni, qua, velut si pariter utrosque
murus texisset, ita utrimque in pugnam procursum est.

7 Nihil tumultuaria; pugua; simile erat, quales in oppug-
nationibus urbiura pcr occasiouem partis alterius cou-
ciri solent, sed justse acies velut patenti campo iuter
ruinas muri teetaque urbis modico distantia intervallo

8 constiterant. Hinc spes hinc desperatio animos irritat,
Pneno cepisse jam se urbem, si pauhira adnitatur, cre-
dente, Saguntinis pro nudata mcenibus patria corpora
opponentibus, nec ullo pedem referente ne in relictum

9a se locum hostera immitteret. Itaque quo acrius et
confertim magis utrimque pugnabatui", eo plures vul-
nerabantur uullo inter arma corporaque vauo iuterci-

lOdente telo. Piiahuica erat Saguntinis missile telum
hastili abiegno et ceetero tereti praeterquam ad extre-

1 1 nuim, uude ferrum exstabat. Id, sicut in pilo, quad-
ratura stuppa circumligabant linebantque pice : ferruin
autem tres longum habebat pedes, ut cum armis trans-

12figere corpus posset. Sed id maxime, etiam si hassisset
in scuto ncc pcnetrasset in corpus, pavorem faciebat,
quod, quum medium accensum mitteretur couceptumque

HB. XXI. 8—10. 9

A C. 219.")

ipso niotu miilto inajorem igncrn ferret, arma omitti
cogebat nudunique niilitem ad insequcntes ictus pra;-
bebat. Quum diu anceps fuisset certamen et Sagun-(9)
tinis, quia pra^ter spem resisterent, crevissent animi,
Pcenus, quia non vicisset, pro victo esset, clamorem
repente oppidani tollunt hostemque in ruinas muri
expellunt, inde impeditum trepidantemque exturbant,
postremo fusum fugatumque in castra redigunt.

Interim ab Koma legatos venisse nuntiatum est : 2
quibus obviam ad mare missi ab Hannibale qui di-
cerent, nec tuto eos adituros inter tot tam efiVenatarum
gentium arma, nec Hannibali in tanto discrimine re-
rum operae esse legationes audire. Apparebat nou 3
admissos protinus Carthagiuem ituros. Litteras igitur 4
nuntiosque ad principes factionis Barcinae praemittit, ut
pra^pararent suorum auimos, ne quid pars altera gra-
tificari pro Romauis posset. Itaque praterquam quod (10)
admissi auditique sunt, ea quoque vana atque irrita
legatio fuit. Hanno unus adversus seuatum causam 2
fcederis magno silentio propter auctoritatem suam non
cum adsensu audientium egit, per deos fcederum arbitros
ac testes senatum obtestans, ne Romanum cum Sagun-
tino suscitarent bellura. Monuisse pra?dixisse se, ne
Hamilcaris progeniem ad exercitum mitterent : non
manes non stirpem ejus conquiescere viri, nec umquam,
donec sanguims nominisque Barcini quisquam supersit,
quietura Romana fcedera : " Juvenem tlagrantem cu- 3
pidine regni viamque unam ad id ceruentem, si ex bellis
bella serendo succinctus armis legionibusque vivat, velut
materiam igni prrebentes ad exercitus misistis. Aluistis 4
ergo hoc inceudium, quo nunc ardetis. Saguntum vestri 5
circumsedent exercitus, unde arcentur fo^dere : mox
Carthaginem circumsedebunt Roraanse legiones ducibus

10 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 219.

iisdem diis, per quos priore bcllo rupta foedera suat

6 ulti. Utruni Iiostem au vos an fortuuam utriusque
populi ignoratis ? legatos ab sociis et pro sociis vcui-
entes bouus imperator vester iu castra non admisit, jus
gcntium sustulit : hi tamen, unde ne hostium quidem

7 lcgati arceutur, pulsi ad vos veneruut. Res ex foedere
repetuntur : publica fraus absit, auctorem culpai et

8 reum crimiuis dc})Oscuut. Quo lenius aguut, segnius
incipiunt, eo, quum coeperint, vereor ne perseverantius

9 steviaut. ^Egatcs iusulas Erycemque antc oculos pro-
pouite, quai terra marique per quatuor et vigiuti aunos

10 passi sitis. Nec puer hic dux erat sed pater ipse Ha-
niilcar — ]Mars alter, ut isti voluut. Sed Tareuto, id cst
Italia, non abstiuueramus ex foi-dere, sicut uuuc Saguuto

11 nou abstiuemus. Viceruut ergo dii homiuesque, et id
de quo verbis ambigebatur, uter popuUis fffidus rupisset,
eventus belli velut sequus judex, unde jus stabat, ei
victoriam dedit. Carthagini uunc Haunibal vineas tur-
resque admovet, Carthaginis moenia quatit aiiete : Sa-
gunti ruinai — falsus utinam vates sim — nostris capitibus
iucideut, susceptumque cum Saguntinis bellum luiben-
dum cum llomanis est. Dedemus ergo Hannibalcm ?

12 dicct aliquis. Scio nieam levem esse in eo auctoritatem
propter paternas inimicitias : sed et Hamilearem eo
perisse Isetatus sum, quod, si ille viveret, bellum jam
habcremus cum Romanis, et huuc juvenem tamquam
furiam facemque hujus bcUi odi ac detestor : uec de-
deudum sohim ad piaculum rupti foederis sed, si nemo
deposcit, devehcudum in ultimas maris terrarumque
oi-as, ablegandum co, uude nec ad uos nomen famaque
ejus aceedere ueque ille soUicitare quiets civitatis statum

13 possit. Ego ita censeo, legatos extemplo Romam mit-
tendos qui scnatui satisfaciaut, alios, qui Hannibali

LIB. XXI. 10, 11. II

A. C. 219.]

uimtieut ut exercitum ab Saguuto abducat, ipsumque
llaunibalcm ex foedcrc Romanis dcdant : tertiam lcga-
tioncm ad rcs Saguntiuis rcddeudas deccruo." Quum (11)
Hauuo perorasset, ucniini omnium ccrtare oratione cura
eo nccesse fuit, adeo prope omnis seuatus Hannibalis erat,
iufestiusque loquutum arguebant Hannouem quam Flac-
cumValeriumlegatumllomanum. Ilespousumindelega- 2
tis Romauis est, beUuin ortum ab Saguntinis non ab Hau-
uibalc esse : popidum Romanum injuste facere, si Sagun-
tinos vctustissimDe Cartliaginieusium societati prajponat.

Dum Romani tempus terunt legatiouibus mittendis, 3
Ilanuibal, quia fessum militem proeliis operibusque lia-
bebat, paucorum his dierum quietem dcdit stationibus
ad custodiam vinearum aliorumque operum dispositis.
Interim animos eorum nuuc ira in hostes stimulaudo 4
nunc Sjjc j)ra'miorum accendit : ut vero pro concione
prsedam captae urbis edixit mihtum fore, adeo accensi
omnes sunt ut, si extemplo signum datum esset, nulla
vi resisti videretur posse. Saguntiui ut a proeliis quie- 5
tem habuenmt nec lacessentes nec lacessiti per aliquot
dies, ita nou nocte non die umquam ccssaveraut ab
opere, ut novura murum ab ea parte, qua patefactura
oppidum ruinis erat, reficerent. Inde oppuguatio eos 6
aliquanto atrocior quam ante adorta est, nec, qua primum
aut potissimum parte ferrent opem, quum oninia variis
clamoribus streperent, satis scire poterant. Ipse Han- 7
nibal, qua turris mobilis omnia muuimcuta urbis supe-
rans altitudine agebatur, hortator aderat. Quee quum
admota catapultis balistisque per omuia tabulata dis-
positis muros defeusoribus nudasset, tam Hannibal oc-
casionem ratus quingentos ferme Afros cum dolabris ad
subruendura ab imo murura mittit. Nec erat diffioile 8
opus, quod cajmenta non calce durata erant sed interlita

I'2 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 2in.

luto structiirae antiquse genere. Itaquc latius quam qua
csederetur ruebat, perque patcntia ruinis agniina arina-

Otoruni in urbem vadebant. Locum quoque editum ca-

])iunt, collatisque eo catapultis balistisque, ut castellum

iii ipsa urbe velut arcem imniiueutem liabereut, muro

lOcircumdant. Et Saguntini murum interiorem ab non-

dum capta parte urbis ducunt. Utrimque summa vi et

muniunt et pugnant : sed iuteriora tuendo miuorem iu

1 1 dies urbem Saguntiui faciunt. Siiuul crescit inopia ora-

nium longa obsidione et minuitur exspectatio externa!

opis, quum tam procul Romani unica spes, circa omnia

] 2 hostium esseut. Paulisper tamcn adfectos animos re-

crcavit repcntina profectio Hannil)alis in Oretanos Car-

pcntanosque, qui duo populi, dilectus acerbitate con-

sternati retentis conquisitoribus metum defectiouis quum

pra^buisscnt, oppressi celeritate Hannibalis omiseruut

(j^^^^iota arma. Nec Saguuti oppugnalio segnior erat Ma-

harbale Himilconis filio — eum prsefeeerat Hannibal — ita

impigre rcm agente ut ducem abesse nec cives nec hostes

2 sentirent. Is ct proelia aliquot secunda fecit et tribus
arietibus aliquantum muri discussit, strataque omnia

srecentibus ruinis advenieuti Hannibali ostendit. Ita-
que ad ipsam arcem extemj)lo duetus exercitus atroxque
prrelium cum multorimr utrimque Cffide initum et pars
arcis capta est.

4 Temptata deiude pcr duos cst exigua pacis spes, Al-
conem Saguntinum ct Alorcum Hispanum. Alco insciis
Saguntinis — precibus aliquid moturum ratus — quum ad
Hanuibalem noctu transisset, postquam nihil lacrimce
movebaut conditionesque tristes ut ab irato victore
ferebantur, transfaga ex oratore factus apud hostem
Diansit, moriturum adflrmans qui sub conditionibus iis

5de pace ageret. Postulabatur autem, reddereut res

LIB. XXI. 11—13. 13

A.C, 21!).]

Tiirdetanis traditoque omni auro atque argento egressi
urbem cum singulis vestimeutis ibi liabittirent ubi Poe-
nus jussisset. Has pacis leges abnuente Alcone ac-6
cepturos Saguntinos, Alorcus, viuci animos ubi alia
vincantur adlirmans, se pacis ejus interpretera fore pol-
licetur. Erat autem tum miles Hannibalis, caeterum
publice Saguntinis amicus atque liospes. Tradito palam 7
telo custodibus hostium transgressus munimeuta ad
prffitorem Saguntinum — et ipse ita jubebat — est de-
ductus. Qmo quum extemplo concursus omnis generis
hominum esset factus, submota ca;tera multitudine se-
natus Alorco datus est, cujus talis oratio fuit : " Si civis (13)
vester Alco, sicut ad pacem petendam ad Hannibalem
venit, ita pacis conditiones ab Haunibale ad vos retu-
lisset, supervacaneum hoc miLi fuisset iter, quo nec
orator Hannibalis ncc transfuga ad vos venissem. Quum
ille aut vestra aut sua culpa manserit apud hostem — ■
sua, si metum simulavit, vestra, si periculum est apud
vos vera referentibus — ego, ne ignoraretis esse aliquas
et salutis et pacis vobis conditiones, pro vetusto hospitio,
quod mihi vobiscura est, ad vos veni. Vestra autem 2
causa me nec ullius alterius loqui quse loquor apud
vos, vel ea fides sit, quod neque dum vestris viribus re-
stitistis neque dum auxilia ab Romanis sperastis pacis
umquam apud vos mentiouem feci. Postquam nec ab 3
Romanis vobis idla est spes nec vestra vos jam aut
arma aut ma^nia satis defendunt, pacem adfero ad vos
magis necessariam quam sequam. Cujus ita aliqua'li
spes est, si eam, quemadmodum ut victor fert Hanni-
bal, sic vos ut victi audiatiSj si non id, quod amitti-
tur, in damno, quum omnia victoris siut, sed quidquid \
relinquitur pro muuere habituri estis — : urbem vobis, ■
quam ex magna parte dirutam captam fere totam habet,

14 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 219.

adimlt, agros rclinqnit, lociim adsignatiirus in quo novuni
oppidum Eedilicetis : aurum et argeutum omne, publicum
privatumque, ad se jubet dcferri : corpora vestra con-
jugum ac liberorum vestrorum servat inviolata, si in-
ermes cum binis vestimentis velitis ab Sagnnto exire.
Haic victor hostis imperat, lisec, quamquam sunt gravia
5 atque acerba, fortuna vestra vobis suadet. Equidera
haud despero, quum omniuni potestas ei facta sit, ali-
quid ex his rebus remissurum : sed vel hsec paticnda
censeo potius quam trucidari corpora vestra, rapi trahi-
que ante ora vestra conjuges ac liberos belli jure si-
natis."
(14) Ad ha3C andienda quum circnnifusa panlatim midti-
tudine permixtum senatui esset popuH concilium, repentc
primores secessione facta, priusquam responsum daretur,
argentum aurumrpie omne ex publico privatoque in forum
collatnm in igncm ad id raptim factum conjicientes

2 eodem plerique semet ipsi prajcipitaverunt. Quum ex
eo pavor ac trepidatio totam urbeni pervasissct, alius
tnsuper tumultns ex arce auditur : turris diu quassata
prociderat, perque ruinam ejns coliors Poenorum impetu
facto quum siguum iniperatori dcdisset nudatam stati-
onibus custodiisque solitis hostium esse urbem, noa
cnnctandum in tali occasione ratus Hannibal totis vi-
ribus adgressus urbem momento cepit, siguo dato ut

3 onnies pubercs interlicerentur. Qiiod imperium crudelc,
cffiterum prope necessarium coguitum ipso eventu est :
cui enim parci potuit ex his, qui aut inclusi cum con-
iugibus ac hlieris domos super se ipsos concremaverunt,
ant armati nnlhim antc.finem pugnse qnam morientcs

(15) fecerunt. ? Captmn oppidum est cum ingcnti pra^da.
Q,uamquam pleraqnc ab dominis de industria corrnpta
eraut, ct iu ctedibus vix ullum discrimen setatis ira

LIB. XXI. 13— 1(). 15

A. C. 219.]

tccerat, et captivi militum prseda fiierant, tamen ct cs
pretio rerum veuditarum aliquantum pccuniie redactum
esse constat, et multam pretiosam supellectilem ves-
tcmque missam Cartliaginem.

Octavo niense, quara coeptura oppugnari, captum 2
Saguntum quidam scripsere : inde Carthagiuem no-
vam in hiberna Hannibalera concessisse, quinto deinde
mense, quam ab Cartliagine profectus sit, in Italiam
pcrvenisse. Q,u8e si ita sunt, fieri non potuit ut P. 3
Cornelius Tib. Sempi-onius cousules fuerint, ad quos et
]n-incipio oppugnationis legati Saguntini missi sint et
qui in suo magistratu cura Hannibale, alter ad Ticinura
amnem, ambo aliquanto post ad Trebiam pugnaverint.
Aut onniia breviora aliquanto fuere aut Saguntura prin- 4
cipio.anni, quo P. Cornelius Tib. Sempronius consules
fuerunt, non coeptum oppugnari est sed captum. Nam 5
cxcessisse pugua ad Trebiara in annura Cn. Servilii et
C. Plaminii non potest, quia C. Flaminius Arimini con-
sulatum iniit, creatus a Tib. Sempronio consule, qiii
post pugnam ad Trebiam ad creandos cousules Romam
quura venisset, comitiis perfcctis ad exercitum in hi-
berna rediit. ^

Sub idera fere tempus et legati, qui redierant ab (16)
Carthagine, Romam retulerunt omnia hostilia esse, et
Sagunti excidium nuntiatum est, tantusque simul mseror
patres misericordiaque sociorum pcrcmptorum indigne
et pudor non lati auxilii et ira in Cartliagiriienses nie-
tusque de suraraa rerura cepit, velut si jain ad portas
hostis esset, ut tot uno tempore motibus anirai turbati
trepidarent magis quam consulerent. Nam neque hos- 2
tcra acrioi'era bellicosioremque secum congressum, nec
rem Ilomanani tam desidera uniquam fuisse atque ira-
bcllem. Sardos Corsosque et Histros atque Illyrios 3

16 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 219.

lacessisse niagis quam exercuisse Romana arma, et cum
Gallis tuniultuatum verius quam belligeratum : Poenum
hostem veteranum, trium et viginti anuorum militia
durissima inter Hispanas gentes seraper victorem, duci
acerrimo adsuetum, recentem ab excidio opidentissimai
urbis Hiberum transire, trahere secum tot excitos Hi-
spanorura populos, conciturum avidas semper armorum
Gallicas gcntes : cum orbe terrarum beilum gerendum
iu Italia ac pro mojnibus llomanis esse.
(17) Nominatffi jam antea consulibus proviuciai erant, tum
sortiri jussi : Cornelio Hispania, Sempronio Africa cum
Sicilia eveuit. Sex in eum annum decretse legiones et
socium quantum ipsis videretur, et classis quanta parari

2 posset. Quatuor et vigiuti peditum Romanorum millia
sunt scripta et niille octingeuti equites, sociorura qua-
draginta millia pedituni quatuor millia et quadriugenti
equites : naves ducenta; viginti quiuqueremes, celoces

3 viginti deduct;e. Latum inde ad populum, velleut
juberent populo Cartliaginiensi bellum indici : ejusque
belli causa supplicatio per urbem habita atque adorati
dii, ut bene ac feliciter eveniret quod bclluni populus

4 Romanus jussisset. Inter consules ita copiaj divisse :
Sempronio data; legiones duEe — ea quaterua millia erant
peditum et treceni equites — et sociorum sedecim millia
peditum, equites mille octingenti, naves longas centum
sexaginla, celoces duodecim : cum liis terrestribus ma-
ritimisque copiis Tib. Sempronius missus iu Siciliam,
ita iu Africam transmissurus, si ad arcendum Italia Poe-
num consul alter satis esset : Cornelio minus copiarum
datum, quia L. Maulius prietor et ipse cum haud mva-
lido prfEsiilio iu Galliam mittebatur : naviura maxime
Cornelio numerus demiuutus : sexagiuta quinqueremes
datas — neque enim mari venturum aut ea parte belli

LIB. XXI. 16—18. 17

A, C. 21S.]

liimiputurum liostem credebant — et duse Romanse le-
giones cum suo justo equitatu et quatuordecim millibus
sociorum peditum, enuitibus mille sexcentis. Duas 5
legiones Ilomanas et decem miliia sociorum peditum,
mille equites socios, sexcentos Romanos Gallia pro-
vincia eodem versa in Punicum bellum habuit.

His ita comparatis, ut omnia justa aute bellum fierent, (18)
legatos majores natu, Q. Fabium, M. Livium, L. Jilmi-
lium, C. Licinium, Q. Itebium, in Africam mittuut ad
percunctandos Carthaginienses, publicone consilio Han-
nibal Saguntum oppugnasset, et, si id quod facturi
videbantur faterentur ac defenderent publico consilio
factum, ut indicerent populo Carthagiuieusi bellum.
B.omani postquam Carthaginem veueruut, quura senatus 2
datus esset et Q. Fabius nihil ultra quam uuum quod
mandatum erat percunctatus esset, tum ex Cartha-
giniensibus unus : " Prsceps vestra, Romani, et prior
legatio fuit, quum Hannibalem tamquam suo consilio
Saguntuni oppugnantem deposcebatis : oseterura hsec
legatio verbis adlmc lenior est, re asperior : tunc enim
Hannibal et insiraulabatur et deposcebatur, nunc ab
nobis et confessio culpaj exprimitur et ut a coufessis
res extemplo repetuntur. Ego autem non privato pub- 3
licoue cousilio Saguntum oppuguatum sit quajrendum
censeam, sed utrum jure an injuria. Nostra cnim hsec 4
qusestio atque animadversio in civem nostnim est, quid
nostro aut suo feeerit arbitrio : vobiscum una discep-
tatio est, licueritne per foedus fieri. Itaque quoniam 5
discerni placet, quid publico consiho quid sua spoute
imperatores faciant, nobis vobiscum foedus est a C. Lu-
tatio consule ictum, in quo quum caveretur utrorumque
sociis, nihil de Saguntinis — necdum enira erant socii
vestri — cautum est. At enim eo foedere quod cum6

Liv. nisT. II. C

18 T. LIVII HISTORIARUM

[A C. 21.S.

7 Hasdruhale ictum est Saguntiui excipiuntur. Adversus
quod ego nihil dieturus sum nisi quod a vobis didici :
vos enim, quod C. Lutatius consul primo nobiscum fon-
dus fecit, quia neque auctoritate patrum nec populi
jussu ictum crat, negastis vos eo teneri : itaque aliud

8 de integro foedus publico cousilio ictum est. Si vos nou
tenent fredera vestra nisi ex auctoritate aut jussu vestro
icta, ne nos quidem Hasdrubalis foedus, quod nobis in-

9 sciis fecit, obligare potuit. Proinde omittite Sagunli
atque Hiberi mcntionem facere, et, quod diu parturit

lOanimus vester, aliquando pariat." Tum Romanus sinu
ex toga facto " Hic" inquit " vobis bcllum et pacem por-

1 1 tamus : utrum placet, sumite." Sub lianc voeem haud
minus ferociter, '•Daret utrum vellet!" subclamatum est.

12Et quum is iterum sinu efl\iso bellum dare dixisset,
accipere se omnes responderunt, et, quibus acciperent
(19)animis, iisdem se gesturos. Ha;c directa percuuctatio
ac deuuntiatio belli magis ex dignitate populi llomani
visa est quam de foederum jure verbis disceptare, quum
2 ante, tura raaxime Sagunto excisa. Nam si verborum
disceptationis res csset, quid foedus Hasdrubalis cura
Lutatii priore focdere, quod niutatum est, comparandum
erat, quum in Lutatii foedere diserte additum esset, ita
id ratum fore si populus ceusuisset : in Hasdrubalis
foedcre nec exceptum tale quicquara fuerit, et tot anno-
rum silentio ita vivo eo coraprobatum sit foedus, ut ue
Sraortuo quidem auctore quicquara mutai-ctur. Quam-
quam, et si priore foedere starctur, salis cautuui crat
Saguutinis sociis utrorumque exccptis : nam neque
additum erat iis qui tuuc essent, uec, ne qtii postea
adsuraerentur : et quum adsumerc novos liceret socios,
quis Eequum ceuseret aut ob uulla quemquara merita in
amicitiam recipi, aut reccptos in fidem nou defendi?

LIB. XXI. 18—20. 19

A. f. 21^.]

taiitum ne Cartlaginiensium socii aut sollicitareutnr ad
defectionem, aut sua sponte desciscentes reciperentur.

Legati Romaui ab Carthagine, sicuti iis Romas im-4
peratum erat, in Hispaniam, ut adirent civitates, ut in
societatem perlicerent aut averterent a Pocnis, trajece-
runt. Ad Bargusios primum venerunt, a quibus be- 5
iiigne excepti, quia tiJedebat imperii Punici, multos trans
Hiberum populos ad cupidinera novse fortunse erexe-
ruut. Inde est ventum ad Volcianos, quorum celebre 6
per Hispaniam responsum cseteros populos ab societate
Romana avertit. Ita euim maximus natu ex iis in 7
concilio respondit : " Quse verecundia cst, Romani, pos-
tulare vos uti vestram Carthaginiensium amicitiaj pra-
ponamus, quum, qui id fecerunt, Saguntinos crudelius,
quaui Poenus hostis prodidit, vos socii prodideritis ?
ibi quseratis socios censeo, ubi Saguntina clades ignota
est : Hispanis populis sicut lugubre ita insigne docu-
nientum Sagunti ruinoe erunt, ne quis fidei Romanse aut
societati confidat." Inde extemplo abire fiuibus Vol- 8
cianorum jussi ab nuUo deinde concilio Hispanise be-
nigniora verba tulere. Ita nequicquam peragrata His-
pania in Gallias transeunt. In iis nova terribilisque (20)
species visa est, quod armati — ita mos gentis erat —
in concilium venemnt. Quum verbis extoUentes glo- 2
riam virtutemque populi Romani ac magnitudinem im-
perii petissent, ne Pceno beUum Italiae infereuti per
agros urbesque suas transitum dareut, tantus cum fre-
niitu risus dicitur ortus, ut vix a magistratibus majori-
busque natu juventus sedaretur : adeo stolida impu-
densque postulatio visa est, censere, ne in Italiam
transmittant GaUi bellum, ipsos id avertere in se agros-
que suos pro alienis populandos objicere. Scdato tan- 3
dem fremitu responsum legatis est, neque Romanorum

2C T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21S.

in se meritum esse neque Carthagiuieusium injuriani,
ob quse aut pro Romanis aut adversus Pcrnos suiuaut
arma : eontra ea audire sese, ^entis sua? honiines agro
finibusque ItalijE peili a populo Eomauo stipeudiumque
4pendere et ca-tera indigna pati. Eadem ferme in cte-
teris Gallise conciliis dicta auditaque, nec hospitale
quicquam pacatumve satis prius auditum quam Massi-

5 liam venere. Ibi onmia ab sociis inquisita cum cura ac
fide cognita, praioccupatos jain ante ab Hannibale Gid-
lorum animos esse : sed nse iUi quidem ipsi satis mitein
gentem fore — adeo ferocia atque indomita ingenia
esse — , ni subinde auro, cujus avidissima gens est,

6 priucipum animi concilientur. Ita peragratis Hispauiie
et Galliae populis legati Ilomara redeunt haud ita muito

7 post quam consnles in provincias profecti erant. Civi-
tatem omnem in exspectationem belli erectam invene-
runt, satis constante fama jam Hiberum Poeuos trans-
misisse.

(21) Hannibal Sagunto capto Carthaginem novam in hi-
berna concesserat, ibique auditis, quae llomsB quseque
Carthagine acta decretaque forent, seque non ducem
solum sed etiam causam esse belli, partitis divendi-
tisque reliquiis prsedaj nihil ultra diiierendum ratus,
Hispani generis milites convocat : " Credo ego vos,"
inquit, "socii, et ipsos ceruere, pacatis omnibus His-
panise populis aut finiendam nobis militiam exercitusque
dimittendos esse aut in alias terras transferendum bel-
lum : ita enira hse gentes non pacis solum sed etiam
victoriae bonis fiorebunt, si ex abis gentibus pra?dam et

2 gloriam qua^renuis. Itaque quum longinqua a domo
instet militia inccrtumque sit quando domos vestras et
quee cuique ibi cara sunt visuri sitis, si quis vestrum

3 suos invisere vult, commeatum do. Primo vere edico

LIB. XXI. 20—22. 2J

A. C. 218 ]

ad.sitis, ut diis bene juvantibus bellum ingentis glorise
pnrdifcjne futuruni incipiaraus." Omnibus fore visendi*
domos oblata ultro potestas grata erat, et jam deside-
rantibus suos et longius iu futurum providcntibus de-
siderium : per totum terapus hiemis quies inter labores
aut jam exhaustos aut mox exhauriendos renovavit
corpora animosque ad omnia de iutegro patienda : vere
primo ad edictum couvenerc.

Hannibal, quum recensuisset omnium gentium auxi- 5
lia, Gades profectus Herculi vota exsolvit, novisque se
obligat votis si csetera prospera eveuissent. Inde par- 6
tiens curas simul in inferendum atque arceudum bellum,
ne, dum ipse terrestri per Hispaniam Galliasque itinere
ItaUam peteret, nuda apertaque Ilomanis Africa ab
SicUia esset, valido prsesidio firraare eam statuit. Pro 7
eo supplementum ipse ex Africa maxime jaculatorum,
levium armis, petiit, ut Afri in Hispania, in Africa
Hispani, melior procul ab dorao futurus uterque miles,
velut mutuis pignoribus obligati stipendia facerent.
Tredecim millia octingentos quinquaginta pedites ce- 8
tratos misit in Africam, et funditores Baleares octin-
gentos septuaginta, equites mixtos ex multis gentibus
mille duceutos. Has copias partim Carthagini praesidio 9
esse partim distribui per Africam jubet. Simul conqui-
sitoribus in civitates missis quatuor millia conscripta
delectae juventutis, prsesidium eosdem et obsides, duci
Carthaginem jubet. Neque Hispaniam negligendam(22)
ratus — atque id eo haud minus, quod haud ignarus
erat circumitam ab Romanis eam legatis ad sollicitandos
priucipum animos — Hasdrubali fratri, viro impigro, eam
proviuciam dcstinat, firmatque eum Africis maxime
prffisidiis, peditum Afrorum uudecim millibus octiugen-
tis quinquaginta, Liguribus trecentis, Baleai-ibus quin-

22 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.

2gentis. Ad hgec peditum auxilia additi equites Liby-
phoenices — mixtum Punicum Afris genus — quadrin-
genti, et Nuinidfe Maurique accolse Oceani ad mille
octingenti, et parva Ilergetum manus ex Hispania, du-
centi equites, et, ne quod terrestris deesset auxijii genus,

3 clephanti quatuordecim. Classis praiterca data ad tu-
eudam maritimam oram, quia qua parte belli vicerant,
ea turn quoque rem gesturos Romanos credi poterat,
quinquaginta quinquerenies, quadriremes duse, triremcs
quinque : scd apta; instructseque remigio triginta et
duse quinqueremes erant et triremes quinque.

4 Ab Gadibus Carthaginem ad hibcrna exercitus redit.
Atque iude profectus prsetcr Etovissam urbem ad Hi-
berum maritimam oram ducit. Il)i fama est in quiete
visum ab eo juvenem divina specie, qui se ab Jove
diceret ducem in Italiam Hannibali missum : proinde

5 scqueretur neque usquaui a se dellecteret oculos. Pa-
viduni primo nusquam circumspicientem aut respi-
cieutem sequutmn, deinde cura ingenii humani, quum,
quidnam id esset quod respicere vetitus esset, agitaret
animo, tenqierare oculis nequivisse : eum vidisse post
sese serpentem mira magnitudine cum ingenti arborum
ac virgultorum strage ferri ac post insequi cum fragore

Gcneli nimbum. Tum, quffi moles ea quidve prodigii
esset, quwrentem audisse vastitatem ItaliiB esse : per-
geret porro ire nec ultra inquireret sineretque fata iu
occulto esse.
(23) Hoc visu laetus tripertito Hiberum copias ^rajecit
prsemissis qui Gallorum auimos, qua traducendus ex-
ercitus erat, douis conciliarent Alpiumque transitus

2 specularentur. Nonaginta millia ))editum, duodecim
millia equitum Iliberum traduxit. Ilergetes inde Bar-
gusiosque et Ausetanos ct Lacctaniam, quse subjccta

LIB. XXI. 22—24. 23

A. C. 218.]

i'yrenaeis moiitibus est, subegit, orceque huic omui
[)roet'ecit Haiinouem, ut fauces qute Hispanias Galliis
jungunt in potestate cssent. Deccm millia peditum 3
Haunoni ad pricsidium obtiuendse regionis data et mille
equites. Postquam per Pyreueeum saltum traduci exer- 4
citus est cceptus rumorque per barbaros manavit certior
de bello Komano, tria millia inde Carpentanorum pedi-
tum iter avertcruut. Constabat uou tam bello motos 5
quam longinquitate via; insuperabilique Alpium trans-
itu. Haunibal, quia revocare aut vi retinere eos an- 6
ceps erat, ue cseterorum etiara feroces animi irritaren-
tur, supra septem millia hominum domos remisit, quos
et ipse gravari militia senserat, Carpentauos quoque
ab se dimissos simulans. Inde, ne mora atque otium (24)
animos sollicitaret, cum reliquis copiis Pyrengeum trans-
greditur et ad oppidum lliberri castra locat. Galli2
quamquam Italise bellum inferri audiebant, tamen, quia
vi subactos traus Pyreuteum Hispanos fama erat prajsi-
diaque vjdida imposita, metu servitutis ad arma cou-
steruati, K-uscinouem aliquot populi conveniunt. Q,uod 3
ubi Hanuibali nuutiatum est, moram magis quam bellum
metuens oratores ad regulos eorum niisit, coUoqui
semetipsum cum iis velle, et vel illi propius lliberrim
accedereut, vel se Kuscinonem processurum, ut ex
propinquo congressus facilior esset : nam et acceptu-
rum eos in castra sua se laetum, nec cunctanter se
ipsum ad eos veuturum : hospitem enim se GaUise nou
lio.stem advenisse, nec stricturum ante gladium, si per
Gallos liceat, quam iu Italiam veuisset. Et per nun-4
tios quidem hsec. Ut vero reguli Gallorum castris ad
Iliberrim extemplo motis haud gravanter ad Pa;uum
veneruut, capti douis cuui boua pace exercitum per
liues suos praeter Kuscinonem oppidum trausmiserunt.

2t T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 2IS.

(25) In Ttaliam iiiterim nilul ultra quam Hiberum trau.s-
isse ILuiuibalem a Massiliensium legatis llomam per-
latum erat, quum, perinde ac si Alpes jam transisset,
Boii soUicitatis Insubribus defecerunt, nec tam ob vete-
res in populum Ilomanum iras quam quod nuper circa
Padum Placentiam Cremonamque colonias in agrum

2 Gallicum deduetas segre patiebautur. Itaque armis
repente arreptis in eum ipsum agrum impetu 1'acto
tantum terroris ac tumultus fecerunt, ut non agrestis
modo multitudo sed ipsi triumviri Romani, qui ad
agrum venerant adsignandum, diffisi Placentiie moenibiis
Mutinam confugerint C. Lutatius, C. Servilius, M. An-

3 nius. Lutatii nomen liaud dubium est : pro C. Servilio
et M. Annio Q. Acilium et C. Herennium habent qui-
dam annales, alii P. Cornelium Asinam et C. Papirium

4Masonem. Id quoque dubiura est, legati ad expostu-
landum missi ad Boios violati sint an in triumviros

5 agrura metantes impetus sit factus. Mutinse quum
obsiderentur et gens ad oppugnandarum urbium artes
rudis, pigerrima eadem ad militaria opera, segnis in-
tactis adsideret muris, simulari coeptum de pace agi,
evocatique ab Gallorum principibus legati ad colloquium
non contra jus modo gentium sed violata etiam, quai
data in id tempus erat, fide comprebeuduntur, negan-
tibus Gallis, nisi obsides sibi redderentur, eos dimis-

Ct suros. Q.uum lia3C de legatis nuntiata essent et Mutina
prfesidiumque in periculo esset, L. Maulius praetor ira

7 accensus efifusum agmen ad Mutinam ducit. Sihai
tunc circa viam erant plerisque iucultis : ibi inexplorato
profectus, in insidias prsecipitatus, multaque cum ca^de

8suorum segre in apertos campos emersit. Ibi castra
communita et, quia Gallis ad temptaiula ca defuit spes,
icfccti suut militum animi, quamquam ad quingcutos

LIB. XXI. 25, 26. 25

A. C. 218.]

cecidisse satis constabat. Iter deinde de integro ccep- 9
tum, nec, dum per patentia loca ducebatur agmen,
comparuit hostis : ubi rursus silvae intratse, tura pos-
tremos adorti cum magna trepidatione ac pavore om-
nium septingentos niilites occiderunt, sex signa ademere.
finis et Gallis territandi et pavendi fuit Romanis, utlO
e saltu invio atque impedito evasere : inde apertis locis
facile tutautes agmen Romani Tannetum vicum propin-
quum Pado contendere : ibi se munimento ad tempus
commeatibusque fluminis et Brixianorum etiara Gallo-
rum auxilio adversus crescentem in dies multitudinem
liostiura tutabantur. Qui tumultus repens postquam (26)
est Romam perlatus, et Punicura insuper Gallico bellura
auctura patres accepcrunt, C. Atilium praetorera cum
una legione Romana et quinque millibus sociorum di-
lectu novo a consule conscriptis auxilium ferre Manlio
jubent, qui sine ullo certamine — abscesserant enim
metu hostcs — Tanuetum pervenit.

Et P. Cornelius in locum ejus, quse niissa cum pr£e-2
tore erat, transcripta legione nova profectus ab urbe
sexaginta longis navibus praeter oram Etrurise Ligu-
rumque et inde Saluviura moutes pervenit Massiliara
et ad proximura ostiura Rhodani — pluribus enim di-
visus amnis in mare decurrit — castra locat, vixdum
satis credens Hannibalem superasse Pyreua;os niontes.
Uuem ut de Rhodaui quoque transitu agitare animad-3
vertit, incertus quonara ei loco occurreret, necdum
satis refectis ab jactatioue maritima militibus, trecentos
interira delectos equites ducibus Massiliensibus et
auxLharibus GaUis ad exploranda omnia visendosque ex
tuto hostes pra:mittit. Hanuibal cseteris metu aut ■t
pretio pacatis jara iu Volcarum pervenerat agrum gentis
vahdse : coluut autem circa utramque ripara Rhodani,

26 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21S.

bed diffisi citeriore agro arceri Poenum posse, ut liumen
pro munimeuto habereut, omuibus ferme suis traus
E^hodanum trajectis ulteiiorem ripam amnis armis obti-

5 uebant. Caeteros accolas Uumiuis Hannibal et eoruin
ifjsorum, quos sedes suse teuueraut, simul perlicit douis
ad uaves uudique contraheudas fabricandasque, simul et
ipsi trajici exercitum levarique quam priinum regioueni

6 suam tauta homiuum urgente turba cupiebant. Itaque
iugens coacta vis navium est lintriumque temere ad vi-
cinalem usuni paratarum : novasque alias primum Galli
iuclioautes cavabaut ex siugulis arboribus, deinde et ipsi
milites simul copia materice simul facihtate operis iu-
ducti alveos iuformes, nihil, dum modo innare aqme
et capere onera possent, curantes raptim, quibus se

(27) suaque transvehereut, faciebaut. Jamque onmibus satis
comparatis ad trajiciendum terrebant es adverso hostes
omuem ripam equites virique obtiuentes : quos ut aver-
teret, Haunouem Bomilcaris filium vigiUa prima noctis
cum parte copiarum, maxime Hispanis, adverso flumine
ire iter unius diei jubct et, ubi prinium possit, quam occul-
tissime trajecto auuii circumducere aguieu, ut, quum opus
facto sit, adoriatur ab tergo hostem. Ad id dati duces
Galli edoceut, inde millia quinque et vigiuti ferme supra
parvse insuh* circumfusum anmera latiorem, ubi dividc-
balur, eoque minus alto alveo transitum ostendcre.
2 Ibi raptim caesa materia ratesque fabricata^, in quibus
S equi virique et alia onera trajicerentur. Hispani sine
ulla mole in utres vestimentis coujectis ipsi ca^tris
superpositis iucubantcs flumen tranavere : et ahus ex-
ercitus ratibus junctis trajectus, castris prope flumeu
positis, nocturno itiucre atque operis hibore fessus
quiete unius diei rcficitur, iutcnto duce ad consihuin
4 opportune exsequcndum. Postero dic profecti ex loco

LIB. XXI. 26—28. 27

A. C. 218.]

prodito fuino significant transiissc et liaud procul abesse.
Quod iibi acccpit Hannibal, ne tenipori deesset, dat
signuni ad trajicicndum. Jam paratas aptatasque ha- 5
bebat pedes Untres : eques fere propter equos nantes
uavium agmen ad excipiendum adversi impetura llu-
minis parte superiore transmittens tranquillitatem infra
trajicientibus lintribus prsebebat : equorum pars magna
nantes loris a puppibus trahcbantur prcT.ter eos, quos
instratos frenatosque, ut extemplo egresso in ripam
equiti usui esseut, imposuerant in naves. Galli occur-(28)
sant iu ripam cum variis ululatibus cantuque moris
sui quatientes scuta supcr capita vibrantcsque dexteris
tela, quamquam et ex adverso terrebut tanta vis navium
cum ingenti sono fluminis et clamore vario nautariun
militum, et qui nitebantur perrumpere impetum llu-
minis et qui ex altera ripa trajicientes suos hortabantur.
Jam satis pavcntes adverso tumultu terribilior ab tergo 2
adortus clamor castris ab Hamione captis : mox et
ipse aderat, ancepsque terror circumstabat et e navibus
tanta vi armatorum in terram evadente et ab tergo
improvisa premeute acie. Galli postquam ultroqueS
vim facere conati pellebantur, qua patere visum max-
ime iter, perrumpunt trepidique iu vicos passim suos
diffugiuut. Hanuibal CDeteris copiis per otium trajectis 4
speruens jam Gallicos tumultus castra locat.

Elephantorum trajiciendorum varia consilia fuisse 5
credo, certe variata memoria actaj rei. Ciuidam con-
gregatis ad ripam elephantis tradunt ferocissimum ex iis
irritatum ab rectore suo, quum refugieutem in aquam
nantem sequeretur, traxisse gregem, iit quemque ti-
inentem altitudinem destitueret vadum, inipetu ipso
fiuminis iu alteram ripam rapiente. Coeterum magis6
coustat ratibus trajectos, id ut tutius consiliam aute

•28 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.

rem foret, ita acta re ad fidcm pronius est : rateiu
unara duceutos longara pedes quinquagiuta latam a
terra in amuem porrexerunt, quam, ue secunda aqua
deferretur, pluribus validis retinaculis parte superiore
ripaa religatam pontis iu modum liuino injecta constra-
verunt, ut belluae audacter velut per solum iugrede-
rentur : altera ratis seque lata louga pedes centum, ad
trajieiendura flumen apta, huic eopulata est, et, quum
eleplianti per stabilem ratem tamquara viam prsegre-
dientibus feminis acti ubi in minorem adplicatam traus-
gressi sunt, extemplo resolutis quibus leviter adnexa
erat vinculis, ab actuariis aliquot navil)us ad alteram
ripam pertraliitur : ita primis expositis alii deinde re-
7petiti ac trajecti sunt. Nihil sane trepidabaut, donec
continenti velut ponte agereutur : primus erat pavor,
quum soluta ab caeteris rate in altum raperentur : ibi
urgentes inter se cedentibus extremis ab aqua trepida-
tiouis aliquantum edebant, donec quietem ipse timor
8 circumspcctantibus aquam fecisset. Excidere etiam
ssevientes quidara iu flumen, sed pondere ipso stabiles
dejectis rectoribus quaereudis pedetentim vadis in ter-
ram evasere.
(29) Dum elephanti trajiciuntur, interim Hannibal Numi-
das equites quingentos ad castra Romana miserat specu-
latum, ubi et quantse copise essent et quid parareut.
2Huic alffi equitum missi, ut ante dictum est, ab ostio
Rhodani trecenti Romanorum equites occurrunt : prce-
lium atrocius quara pro numero pugnautiura editur :
nara prseter multa vulnera cajdcs etiam prope par
utrimque fuit, fugaque et pavor Numidarum Roraanis
3jam ad modum fessis victoriam dedit. Victores ad
ceutum sexagiuta uec oimies Romani sed pars Gallo-
4rum, victi amplius duccuti ceciderunt. Hoc jiriuci-

LIB. XXI. 28—80. 29

A. c. :ii8.]

pium sinml omenque bolli ut summse rerum prosperum
evcntum, ita hjiud sane iucruentam ancipitisque certa-
niinis victoriam Komanis porteudit. Ut re ita gestaS
ad utrunique ducem sui redieruut, nec Scipioni stare
sententia poterat, nisi ut ex consiliis coeptisque liostis
et ipse conatus caperet : et Hannibalem incertum,
utrum coeptum tn Italiam iutenderet iter an cum eo,
qui primus se obtulisset Romanus exercitu-s manus
consereret, avertit a ])rffisenti certamine Boiorum lega-
torum regulique Magali adventus, qui se duces itine-
rum socios periculi fore adfirmantes integro bello nus-
quam aute libatis viribus Italiam adgrediendam eensent.
Multitudo timebat quidem liostem noudum oblitterata 6
memoria superioris belli, sed magis iter immensum
Alpesque — rem fama utique inexpertis horrendam —
metuebat.

Itaque Haunibal, postquam ipsi sententia stetit per- (30)
gere ire atque Italiam petere, advocata concione varie
militum versat animos castigando adhortandoque : mi-
rari se, quinam pectora semper impavida repens terror
invaserit : per tot aunos vineentes eos stipendia facere
neque ante Hispania excessisse quam omnes gentesque
et terrae eae, quas duo diversa maria amplectantur, Car-
thaginiensium essent : indignatos deinde quod, qui-
cumque Saguntum obsedissent, velut ob noxam sibi
dedi postularet populus Romanus, Hiberum trajecisse
ad deiendum nonien Romanorum liberandumque orbem
terrarura. Tum nemini visum id iongum, quum ab 2
occasu solis ad exortus intendereut iter : nuuc, post
quam multo majorem partem itineris emensam cernant,
Pyrenseum saltum iuter ferocissimas gentes superatum,
Rhodanum tautum amnem tot millibus Gallorum pro-
liibentibus domita etiam ipsius flumiuis vi trajectum, ia

30 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.

conspectu Alpes habeant, quanim alterum latus Italiie
sit, iu ipsis portis liostium fatigutos subsistere — quid
Alpes aliud esse credcntes quam montium altitudines ?
fingerent altiores Pyreuan jugis — : uullas profecto ter-
ras ccelum coutingere uec iuexsuperabiles liumano ge-
neri esse : Alpes quidern luibitari coli, gignere atque
alere animantcs: pervias paucis esse : et exercitibus — ?
eos ipsos, quos cernaut, legatos non pennis sublime
elatos Alpes trausgressos : ne majores quideni eorum
indigenas, sed advenas Italiae cultore.s has ipsas Alpes
ingentibus saepe agmiuibus cum liberis ac conjugibus

3 migrautium modo tuto transmisisse. Militi quidem
armato uihil sccum prater instrumcnta belli portanti
quid iuvium aut inexsuperabile esse ? Saguntum ut
caperetnr, quid per octo meuses periciili, quid laboris
exhaustum esse ? Romam — caput orbis tcrrarum — pe-
tentibus quicquam adeo asperum atque arduum videri,
quod inccptum moretur? cepissc quoudam Gallos ea —
quffi adiri posse Poeuus desperet ? proiude aut ccdercnt
auimo atque virtute gcnti per eos dies totiens ab se
victa;, aut itineris fmem sperent campum iuterjacentem
Tiberi ac mo^nibus llomauis.
(31) Ilis adhortationil)us iucitatos corpora curare atque

2 ad iter se parare jubet. Postero die profectus adversa
ripa Ilhodani mcditerranea Gallire petit, uon quia rectior
ad Alpes via esset, sed quautum a mari recessisset,
minus obvium fore Ilomanum credeus, cum quo, prius-
qiiam in Italiam ventum foret, non crat in animo manus

Sconscrere. Quartis castris ad Insulam pervenit. Ibi
Isara llliodanusque amnis diversis ex Alpibus decur-
reutes agri aliquantum amplexi coufluunt iu unum :
mediis campis lusula; nomen inditum : incobmt prope
Allobroges, gens jam inde nuUa Gallica gente opil)us

LIB. XXI. 30—32. 31

j\.C. 2IS.]

aut fania inferior. Tum discors erat : regni certamine 4
ambigebant fratres : major et qui prius imperitarat,
Brancus uomine, minore ab fratre et coetu juniorum,
qui jure minus vi plus poterat, pellebatur. HujusS
scditiouis peropportuna clisco{)tatio quum ad Hauni-
balcni rcjecta esset, arbiter rcgni factus, quod ea se-
natus priucipumque sentcntia fuerat, imperium majori
restituit. Ob id meritum commeatu copiaque rerumS
omnium maxime vestis est adjutus, quam infames fri-
goribus Alpcs prapparari cogebant. Sedatis Hannibal 7
certamiuibus Allobrogum quum jam Alpcs peteret, ncn
recta regione iter instituit sed ad la;vam in Tricastinos
flexit, iude per extremam oram Vocontiorum agri tendit
in Tricorios haud usquam impedita via, priusquam ad
Druentiam flumen pervenit. Is et ipse Alpinus amnis 8
longe omnium Gallia; fluminum diSicillimus trausitu est:
nam, quum aquse vim veliat ingentem, nou tamen navium
patiens est, quia nullis coercitus ripis, pluribus simul
neque iisdcm alveis fluens, nova semper vada novosque
gurgites — et ob eadem pediti quoque incerta via est —
ad iioc saxa glareosa volvens, nihil stabile nec tutum
iugredienti prjebet. Et tum forte inibribus auctus in- 9
gentem transgredientibus tumultum fecit, quum super
CiEtera trepidatione ipsi sua atque incertis clamoribus
turbarentur.

P. Cornelius consul triduo fere post, quam Hannibal (32)
a ripa Rliodani movit, quadrato agmine ad castra lios-
tium venerat nullam dimicandi raoram facturus. Cse- 2
terum ubi deserta mimimenta nec facile se tantum
progressos adsequuturum videt, ad mare ac naves rediit,
tutius faciliusque ita descendenti ab Alpibus Hannibali
occursurus. Ne tamen nuda auxiliis Romanis Hispania 3
esset, quam provinciam sortitus erat, Cn. Scipionera

32 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.

fratrem curn maxima parte copiarum adversus Hasdru-
balem misit, non ad tuendos tantum modo veteres socios
conciliaudosque novos sed etiam ad pelleudum Hispania
Hasdrubalem : ipse cum admodum exiguis copiis Ge-
nuam repetit eo, qui circa Padum erat, exercitu Italiam
defcnsurus.

4 Hanuibal ab Druentia campestri maxime itinere ad
Alpes cum bona pace incolentium ea loca (iallorum

5 pervenit. Tum, quamquam fama prius, qua incerta in
majus vero ferri soleut, prrecepta res erat, tamen ex
propinquo visa montium altitudo nivesq>ie coelo pro])e
immixtse, tecta informia imposita rupibus, pecora ju-
mentaque torrida frigore, homines intonsi et inculti,
animalia iuanimaliaque omnia i-igeutia gelu, csetera visu

6 quam dictu foediora, terrorem renovarunt. Erigentibus
iu primos agmen clivos apparuerunt imminentes tumulos
insidentes montaui, qui, si valles occultiores insedissent,
coorti ad puguaiu repeute ingentem fugam stragemque

7 dcdissent. Hannibal consistere signa jussit, Gallisque
ad visenda loca pra^missis postquam comperit transitum
ea nou esse, castra inter confragosa omnia prseruptaque

8 quam extentissima potest valle locat. Tum per eosdem
Gallos haud saue multum liugua moribusque abhor-
rentes, quum se inuniscuissent coUoquiis montanorum,
edoctus, interdiu tantum obsideri saltum, nocte in sua
quemque ddabi tecta, luce priina subiit tumulos ut
ex aperto atque interdiu vim per angustias facturus.

9 Die deinde simulando aliud qvumi quod parabatur con-
sumpto, quum eodem quo constiteraut loco castra com-
munissent, ubi primum digressos tumulis montanos
laxatasque seusit custodias, pluribus ignibus quam pro
numero manentium in speciem factis impedimentisquc
cum equite relictis et maxima parte peditum, ipse cum

LIB. XXI. 32. 33

A. C. 218.]

expeditis — acerrimo quoque viro — raptim ang^astias eva-
dit iisque ipsis tumulis, quos hostes tenuerant, con-
sedit. Prima dcindc luce castra mota et agmen reli- 10
quum incedere coepit. Jam moutani signo dato ex
castellis ad stationem solitam conveniebant, quum re-
pente conspiciunt alios arce occupata sua super caput
imminentes, alios via transire hostes. Utraque siniul 11
objecta res oculis animisque immobiles parumper eos
defi.\it : deinde, ut trepidatiouem in angustiis suoque
ipsum tumultu misceri agmen videre, equis maxjme
consternatis, quidquid adjecisseut ipsi terroris satis ad
I^erniciem fore rati, perversis rupibus juxta invia ac
devia adsueti decurrunt. Tum vero simul ab hostibus 12
simul ab iniquitate locorum Poeni oppugnabautur, plus-
que inter ipsos, sibi quoque tendeute ut periculo prius
evaderet, quam cum hostibus certaminis erat. Et equi 13
maxime infestum agmen faciebant, qui et clamoribus
dissonis, quos nemora etiam repercussfeque valles au-
gebant, territi trepidabant, et icti forte aut vulnerati
adeo constemabantur, ut stragem ingentem simul ho-
minum ac sarcinarum omnis generis facerent. Mul- 1 4
tosque turba, quum prsecipites dirupta^que utrimque
angustiee essent, in immensum altitudiuis dejecit, quos-
dam et armatos : sed ruinae maxime modo jumenta cum
oneribus devolvebantur. Quae quamquam fceda visu 15
erant, stetit parumper tamen Hannibal ac suos con-
tinuit, ne tumultum ac trepidationem augeret : deinde,
postquam interrumpi agmen vidit periculumque esse ne
exutum impedimentis exercitum nequiquam incolumem
traduxisset, decuiTit ex superiore loco et, quum impetu
ipso fudisset hostem, suis quoque tumultum auxit. Sed 1 6
is tumultus momento temporis, postquam liberata iti-
nera fuga montanorum erant, sedatur, nec per otium

IIV. HIST. 11. D

84. T. LIVII HISTORIARUM

f A. C. 218

lyniodo sed prope sileutio mox omnes traducti. Cas-
tellum iude, quod caput ejus regionis erat, viculosque
circumjectos capit, et captivo ac pecoribus per triduum
exercitum aluit, et quia uec moutauis prinio perculsis
nec loco magno opere impediebantur, aliquautum eo
(34) triduo viae confecit. Perventum iude ad frequentem

2 cultoribus alium — ut inter montauos — populum. Ibi
non bello aperto sed suis artibus — fraude et insidiis —

3 est prope circumveutus. Maguo natu principes castel-
lorum oratores ad Pcenum veniunt, alieuis malis — utili
exemplo — doctos memorautes amicitiam malle quam
vim experiri Poeuorum, itaque obedienter imperata fac-
turos, commeatum itinerisque duces et ad fidem pro-

4missorura obsides acciperet. Hannibal nec temere cre-
dendum nec aspernandum ratus, ne repudiati aperte
hostes fierent, benigue quum respondisset, obsidibus
quos dabant acceptis et commeatu quem in viam ipsi
detulerant usus, nequaquam ut inter pacatos, composito
agmine duces eorum sequitur : primum agmen ele-
plianti et equites erant, ipse post cum robore peditum

5 circumspectans soUicitusque omuia iucedebat. Ubi iu
angustiorem viam et parte altera subjectam jugo in-
super imminenti ventum est, undique ex insidiis bar-
bari a fronte ab tergo coorti comminus eminus petunt,

fisaxa ingentia in agmen devolvunt. Maxima ab tergo
vis hominum urgebat : iu eos versa peditum acies haud
dubium fecit quin, uisi firmata extrema agminis fuis-

7 sent, ingens in eo saltu accipieuda clades fuerit. Tunc
quoque ad extremum pericuh ac prope perniciem ventum
est : nam dum cuuctatur Haunibal dimittere agmeu m
angustias, quia non, ut ipse equitibus prsesidio erat, ita
peditibus quicquam ab tergo auxOii reliquerat, occur-
santes per obliqua montani interrupto medio agmmc

LIB. XXI. 33—3.5. 35

A. C. 21S.]

viam insedere, noxque una Hannibali sine equitibus
atque impedimentis acta est. Postero die jam segnius (35)
intercursautibus barbaris junctae copite saltusque haud
sine clade, majore tamen jumentorum quam hominum
pernicie, superatus. Inde montani pauciores jam et 2
latrocinii magis quam belli more concursabant modo in
primum modo in novissimum agmen, utcumque aut
locus opportunitatem daret aut progressi morative ali-
quam occasionem fecissent. Eleplianti, sicut per arctas 3
praecipites vias magna mora agebantur, ita tutum ab
liostibus quacumque incederent, quia iusuetis adeundi
propius metus erat, agmen prsebebant.

Nono die in jugum Alpium perventum est per iuvia 4
pleraque et errores, quos aut ducentium fraus aut, ubi
fidos iis non esset, temere initae valles a conjectantibus
iter faciebant. Biduum iu jugo stativa habita fessisque 5
labore ac pugnando quies data militibus : jumentaque
abquot, quse prolapsa in rupibus erant, sequendo ves-
tigia agminis in castra pervenere. Fessis tsedio tot 6
malorum nivis etiam casus occidente jam sidere Ver-
giliarum ingentem terrorem adjccit. Per omnia nive 7
oppleta quum signis prima luce motis segniter agmen
incederet, pigritiaque et desperatio in omuium vultu
emiueret, prsegressus signa Hanuibal in promontorio
quodam, unde longe ac late prospectus erat, cousistere
jussis militibus Italiam ostentat subjectosque Alpinis
montibus Circumpadanos campos, moeniaque eos tura
trauscendere non Italise modo sed etiam urbis Romaua; :
cjetera plana proclivia fore, uno aut summum altero
prcelio arcem et caput Italise in manu ac potestate
habituros. Procedere inde agmen coepit, jam niliil ne 8
hostibus quidem prseter parva furta per occasionem
tcmptantibus. Caiterum iter multo quam in ascensu9

3f5 T. LIVII HISTORIARU.M

[A. C. 218.

fucrat, ut pleraque Alpiura ab Italia sicut breviora ita
lOarrcctiora suut, difRcilius fuit. Oiuuis euini ferme via
prseceps angusta lubrica erat, ut neque sustinere se a
lapsu possent, nec, qui pauluiu titubasseut, lia;rere ad-
flicti vestigio suo, aliique super alios et jumeuta et
(36! liomines occiderent. Ventum deinde ad multo an<^'us-
tiorem rupem atque ita rectis saxis, ut eegre expedilus
miles temptabundus manibusque retineus virgulta ac

2 stirpes circa eminentes demittere sese posset. Natura
locus jam ante praceps recenti hipsu terrae in pedum
mille admodum altitudinem abru])tus erat. Ibi velut
ad fniem vise equites quum constitissent, miranti Hanui-
bali, qus res moraretur agmeu, nuntiatur rupein iuviam

3 esse. Digressus deinde ipse ad locum viscudum : haud
dubia res visa quin per invia circa nec trita antea quam-

4vis longo ambitu circumduceret agmeu. Ea vero via
iusuperabilis fuit : nam quum super veterem nivem
intactam nova modicge altitudinis esset, molli nec pra-
altaa facile pedes ingredientium insistebant : ut vero tot
liominum jumentorumque iucessu dilapsa est, per nudan.i
infra glaciem fluentemque tabem liquescentis nivis in-

5 grediebautur. Tetra ibi hictatio erat ut a lubrica glacie
non recipiente vestigium et in prono eitius pcdes fal-
lente, ut, seu manibus in adsurgeudo seu geuu se adju-
vissent, ipsis adminiculis prolapsis iterum corruerent :
nec stirpes circa radicesve, ad quas pede aut manu
quisquam euiti posset, erant, ita in levi tantum glacie

6 tabidaque nive vohitabantur. Jumenta secabant inter-
dum etiam tameu iufimam ingredientia nivem, et pro-
lapsa jactandis gravius in conniteudo unguhs peuitus
pcrfringcbant, ut pleraque vehit pedica capta haererent

(37) in diira et aUa concreta ghacie. Tandem nequiquam
jumentis atque homiuibus fatigatis castra iu jugo posita.

LIB. XXI. 3o— 38. 37

A. C. 218.]

a'gerrinie ad id ipsum loco purgato, tantum nivis fodi-
endum atque egerendum fuit. Inde ad rupcm muni-2
endam, per quam unam via esse poterat, milites ducti,
quum cffidendum esset saxum, arboribus circa iinma-
nibus dejectis detruncatisque struem ingentem lignorum
faciunt, eamquc, quum et vis venti apta faciendo igui
coorta esset, succenduut, ardentiaque saxa infuso aceto
putrefaciunt. Ita torridam inccndio rupem ferro pau- 3
dunt molliuntque anfractibus modicis clivos, ut uon
jumenta solum sed eleplianti etiam deduci possent.
Quadriduum circa rupem consumptum jumentis prope 4
fame absumptis : uuda enim fere cacumina sunt et, si
quid est pabuli, obruunt uives : inferiora valles apricos
quosdam colles habent, rivosque prope silvas et jam
humano cultu digniora loca: ibi jumenta in pabulum
missa et quies muniendo fessis hominibus data triduo.
Inde ad planum descensum et jani locis mollioribus et 5
accolarum ingemis.

Hoc maxime modo in Italiam perventum est, quinto (38)
mense a Carthagine nova, ut quidam auctores sunt,
quinto decimo die Alpibus superatis. Quantse copiae 2
transgresso in Italiam Hannibali fuerint, nequaquam
inter auctores constat. Qui plurimum, centum millia
peditum viginti equitum fuisse scribunt : qui minimum,
viginti millia peditum, sex equitum. L. Cincius Ali- 3
mentus, qui captum se ab Hannibale scribit, maxime
auctor moveret, nisi confunderet nurnerum Gallis Ligu-
ribusque additis : cum his octoginta mDlia peditum,
decem equitum adducta : — in Italia magis adfiuxisse
veri simile est, et ita quidam auctores sunt — : ex
ipso autem audisse Hannibale, postquam K.hodanura
transierit, triginta sex miUia hominum ingentemque
numerum equorum et aliorum jumentorum amisisse.

38 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 213.
4E Tanrinis, quae Gallise proxima jjens erat, in Italiani
digressum quum inter omnes constet, eo magis miror
amhigi, quanam Alpes transierit, et vulgo credere Poe-
nino — atque inde nomen et jugo Alpium iuditum — ■
transgressum, Ga^ium per Cremonis jugum diccre trans-
isse : qui ambo saltus eura non in Taurinos sed per
Salassos montauos ad Libuos Gallos deduxerint : nec
veri simile est ea tuin ad Galliam patuisse itiuera, uti-
que qu;e ad Poeninum ferunt obsa^pta gentibus senii-
germanis fuissent : ueque hercule montibus liis, si
quem forte id movet, ab transitu Poenorum ullo Seduni
Veragri, incolse jugi ejus, norint nomen inditum, sed ab
eo quem in summo sacratum vertice Paminum montani
appellant.
(39) Peropportune ad priucipia rerum Taurinis, proximse

2genti, adversus Insubres motum bellum erat. Sed
armare exercitum Hannibal, ut parti alteri auxilio esset,
in i-eficiendo maxime sentientem contracta ante mala,
non poterat : otiura enira ex labore, copia cx inopia,
cultus ex illuvie tabeque squalida et prope efferata
corpora varie movebat. Ea P. Coruelio consuli causa
fuit, quum Pisas navibus venisset, exercitu a Manlio
Atilioque accepto tirone et in uovis ignominiis trepido,
ad Padum festinandi, ut cum boste nondum refecto
manus consereret. Sed qnum Placentiam consul venit,
jam ex stativis raoverat Hannibal Taurinorumque nnam
urbem, caput gentis ejus, quia voleutis in amicitiam
non veniebat, vi expugnarat, et junxisset sibi uon metu
solum sed etiam vohmtate Gallos accolas Padi, ni eos
circumspectautes defectionis tempus subito adventus

3 consuhs oppressisset. Et Hannibal movit ex Taurinis,
incertos, quae pars sequenda esset, Gallos prsesentem
sequuturos ratus. Jam prope in conspectu erant exerci-

LIB. XXI. 38—40. 39

A. C. 218.]

tus, convcnerantque duccs sic uti inter se non dum
satis noti, ita jarn inibutus utcrque quadam admiratione
alterius. Nam Hannibalis et apud Romanos jam antct
Sagunti e.Kcidium celeberrimum nomen erat, et Scij)i-
onem Hannibal eo ipso, quod adversus se dux potis-
simum lectus esset, praestantcm virum credebat. Et 5
auxerant inter se opinionem, Scipio, quod relictus in
Gallia obvius fuerat in Italiam transgresso Hannibali,
Hannibal et conatu tam audaci trajiciendarum Alpium
et effectu.

Occupavit tamen Scipio Padura trajicere, et ad6
Ticinum amnem motis castris, priusquam educeret iu
aciem, adhortandorum militum causa talem orationem
est exorsus : "Si eum exereitum, milites, educerem in(40)
aciem, quem in Gallia mecum habui, supersedissem
loqui apud vos : quid enim adhortari referret aut eos
equites, qui equitatum hostium ad Rhodanum flumen
egregie vicissent, aut eas legiones, cum quibus fugien-
tem hunc ipsum hostem sequutus confessionem cedentis
ac detractantis certamen pro victoria habui ? nunc,
quia ille exercitus Hispanise provincise scriptus ibi cum
fratre Cn. Scipioue meis auspiciis rem gerit, ubi eum
gerere senatus popuhisque Romanus voluit, ego, ut
consulem ducem adversus Hannibalera ac Poenos habe-
retis, ipse me huic voluntario certamiui obtuli, novo
imperatori apud novos milites pauca verba facienda
sunt. Ne genus belli ueve hostem ignoretis, cum his 2
est vobis, milites, pugnandum, quos terra marique
priore bello vicistis, a quibus stipendium per viginti
annos exegistis, a quibus capta belli prsemia Siciliam ac
Sardiniam habetis. Erit igitur in hoc certamine is3
vobis illisque animus, qui victoribus et victis esse solet.
Nec nunc illi, quia audent sed quia necesse est, pugaa-

*0 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.
tiiri sunt, nisi creditis, qui exercitu iiicohimi puguam
dctractavere, eos duabus partibus peditum equitunique
iii transitu Alpium amissis, quum plures pane perieriut

4 quam supersint, plus spei nactos esse. At enim pauci
quidem sunt sed vigentes animis corporibusque, quoruni
robora ac vires vix sustinere vis uUa possit — : effigies,
immo umbrse liominum, fame frigore illuvie squalore
enecti, contusi ac debilitati inter saxa rupesque : ad
lioc prseusti artus, nive rigentes nervi, membra torrida
gelu, quassata fractaque arma, claudi ac debiles equi :
cum hoc equite cum hoc pedite puguaturi estis, reli-

5 quias extremas hostium uon hostem habebitis. Ac
nihil magis vereor quam ne cui, vos quuiu pugnaveritis,
Alpes vicisse Hannibalem videantur: sed ita forsitan
decuit, cum foederum ruptore duce ac populo deos ipsos
sine ulla humana ope committerc ac profligare bellum,
nos, qui secuudum deos violati sumus, commissum ac

(41) l)rofligatum conficere. Non vereor ne quis me haec
vestri adhortaudi causa magnifice loqui existimet, ipsum
aliter animo adfectum esse : licuit in Hispaniam pi-o-
vinciam meam, quo jam profectus eram, cum exercitu
ire meo, ubi et fratrem consilii participem ac periculi
socium haberem, et Hasdrubalcm potius quam Hauni-
balem hostem, et minorem haud dubie molem belli :
tamen, quum prseterveherer navibus Galliai oram, ad
famam hujus hostis in terram egressus pra^misso equi-
tatu ad Rhodanum movi castra. Equestri prcrlio, qua
parte copiarum conserendi manum fortuna data est,
hostem fudi : peditum agmen, quod in modum fugien-
tium raptim agebatur, quia adsequi terra nou poteram
neque regressus ad naves erat, quanta maxime potui
celeritate tanto maris terrarumque circuitu in radicibus
2 prope Alpium huic timeudo hosti obvius fui. Utrum,

LIB. XXI. 40, 41. 41

\. C. 218.]

jiii.in declinarem certaraen, improvisus incidisse videor
u! occurrere in vestigiis ejus, lacessere ac trahere ad de-
iriuendum ? experiri juvat, utrum alios repente Cartha-
uiiiienses per viginti annos terra ediderit au iidem siut,
qui ad .^gates pugnaverint insulas et quos ab Eryce
duodevicenis denariis sestimatos emisistis : et utrum
Ilannibal hic sit semulus itinerum Herculis, ut ipse
fert, an vectigalis stipendiariusque et servus populi
Romaui a patre relictus : quem nisi Saguntinum scelus
agitaret, respiceret profecto, si non patriam vietam,
domum certe patremque et foedera Hamilcaris scripta
manu, qui jussus ab consule nostro prgesidium deduxit
ab Er3'ce, qui graves impositas vietis Carthaginiensibus
leges fremens mserensque accepit, qui decedens Sicilia
stipendium populo Romauo dare pactus est. Itaque 3
vos ego, milites, non eo solum animo quo adversus
alios hostes soletis pugnare velim, sed cum indignatione
quadam atque ira, velut si servos videatis vestros arma
repente contra vos ferentes. Licuit ad Erycem clausos 4
ultimo supplicio humauorum famc interficere, licuit
victricem classera in Africam trajicere atque intra paucos
dies sine ullo certamine Carthaginem delere — : veniain
dedimus precaiitibus, emisimus ex obsidione, pacem cum
victis fecimus, tutelse deiude nostrse duximus, quum
Africo bello urgerentur — : pro his impertitis furiosum
juvenem sequeutes oppugnatum patriam nostram ve-
niunt. Atque utinam pro decore tantum hoc vobis 5
et non pro salute esset certamen ! nou de possessione
Siciliae ac SardiniEe, de quibus quondam agebatur, sed
pro Italia vobis est pugnandum : nec est alius ab tergo
exercitus, qui, nisi nos vincimus, hosti obsistat, nec
Alpes alise sunt, quas dum superant, comparari nova
possint prsesidia. Hic est obstandum, milites, velut 6

42 T. LIVII HISTORIARU.M

[A. C. 21S.

si ante Romana moenia pugncmns. Uuus quisque se
non corpus suum sed conjugem ac liberos parvos armis
protegere putet, nec domesticas solum agitet curas
sed ideutidem lioc animo reputet, nostras nunc intueri
manus senatum populumque Romanum, qualis nostra
vis virtusque fuerit, talem deinde fortunam illius urbis
(42) ac Romanis imperii fore." Hasc apud Romanos consul.
Hannibal rebus prius quam verbis adbortaudos milites
ratus, circumdato ad spectaculum exercitu captivos
montanos vinctos in medio statuit, armisque Galiicis
ante pedes eorum projectis interrogare interpretem jus-
sit, ecquis, si vinculis levaretur armaque et equum

2 victor acciperet, decertare ferro vellet. Quum ad unum
omnes ferrum pugnamque poscerent et dejecta in id
sors esset, se quisque eum optabat quem fortuna in
id certamen legeret, et, cujusque sors exeiderat, alacer in-
ter gratulantes gaudio exsidtans cum sui moris tripudiis

3 arma i-aptim capiebat. Ubi vero diniicarent, is babitus
animorum nou inter ejusdem modo couditionis bomines
erat sed etiam inter spectantes vulgo, ut non viucen-
tium magis quam bene morientium fortuna laudaretur.

(43)Dum sic abquot speetatis paribus adfeetos dimisisset,
concione iude advocata ita apud eos loquutus fertur :
" Si, quem auimum in alienae sortis exemplo paulo ante
habuistis, eundem mox in sestimanda fortuua vestra

2habueritis, vicimus, milites. Neque enim spectaculum
modo illud sed qua^dam veluti imago vestrae conditionis

3 erat. Ac neseio an majora vincula majoresque neces-
sitates vobis quam captivis vestris fortuna circumde-
derit : dextra la^vaque duo maria clauduut nullam ne
ad efTugium quidem navem habentibus, contra Padus
amnis — major Padus ae violentior Rhodano — , ab tcrgo
Alpes urgent vix integris vobis ac vigentibus transitiE :,

LIB. XXI. 41—43. 43

A. C. 218.]

hic vincendum aut morienduin, milites, est, ubi primum
}iosti occurristis. Et eadem fortuua, quse uecessitatem 4
pngnandi imposuit, prsemia vobis ea victoribus pro-
ponit, quibus ampliora homines ne ab diis quidera
immortalibus optare solent. Si Siciliam tantum ac5
Sardiniam parentibus nostris ereptas nostra virtute
recuperaturi essemus, satis tamen ampla pretia essent :
quidquid Romani tot triumphis partum congestumque
possident, id omne vestrum cum ipsis dominis futurum
est. In hanc tam opimam mercedem agite cum diis 6
bene juvantibus arma capite. Satis adhuc in vastis 7
LusitaniiE Celtiberiseque montibus pecora consectando
nullum emolumentum tot laborum periculorumque ves-
trorum vidistis : tempus est jam opulenta vos ac ditia
stipendia facere et magna operae pretia mereri, tantum
itineris per tot montes fluminaque et tot armatas gentes
emensos. Hic vobis terminum hiborum fortuna dedit, 8
hic dignam mercedem emeritis stipendiis dabit. Nec
quam magni uominis bellum est, tam difficilem existi-
maritis victoriam fore : saepe et contemptus hostis
cruentum certamen edidit, et inclyti populi regesque
perlevi momento victi sunt : nam dempto hoc uno
fulgore nominis Romaui quid est cur illi vobis com])a-
randi sint ? ut viginti annorum militiam vestram cum
illa virtute cum illa fortuna taceam, ab Herculis colum-
nis ab Oceano terminisque ultimis terrarum per tot
ferocissimos Hispauiae et GalJise populos viucentes huc
pervenistis : pugnabitis cum exercitu tirone, hac ipsa
sestate cjeso victo circumsesso a Gallis, ignoto adhuc
duci suo iguorantique ducem. An me in pr£etorio9
patris clarissimi imperatoris prope natum, certe educ-
tum, domitorem Hispanise Galliseque, victorem eundem
non AJpinarum modo gentium sed ipsarum — quod multo

44 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21S.

niajus est — Alpium, cum semenstri hoc conferam duce,
dcsertore exercitus sui ? cui si quis demptis siguis
Pcenos Romanosque liodie osteudat, ignoraturum cer-
lOtum habeo, utrius exercitus sit consul. Non ego illud
parvi iEstimo, niiUtes, quod nemo est vestrum, cujus
uon ante oculos ipse sa?pe militare aliquod ediderim
facinus, cui non idem ego virtutis spectator ac testis
notata temporibus locisque referre sua possim decora.
1 1 Cura laudatis a me milliens donatisque, ahimnus prius
omnium vestrum quam imperator, procedam in aciem
(44) adversus ignotos inter se ignorautesque. Quocumque
circumtuli oculos, plena omuia video animorum ac
roboris, veteranum peditem, generosissimarum gentium
equites frenatos infrcnatosque, vos socios fidehssimos
fortissimosque, vos Carthaginicnses quum ob patriam

2tum ob iram justissimam pugnaturos. Inferinms bel-
lum infestisque signis descendimus in Itabaui, tanto
audacius fortiusque pugnaturi quam hostis, qnanto
major spes major est auimus inferentis vim quam ar-

3 centis. Acccudit pra>ter ea et stimulat animos dolor
injuria indiguitas : ad supplicium depoposcerunt me
ducem primum deinde vos onmes qui Saguutum op-
pugnassetis, deditos ultimis cruciatibus adfecturi fue-

4runt. Crudelissima ac superbissima gens sua omnia
suique arbitrii facit : cum quibus bcUum, cum quibus
pacem habeamus, se niodum imponere a?quum censct :
circumscribit incUiditque nos terminis moutium flumi-
numque, quos non exeedamus, neque eos quos statuit

5 terrainos observat. Ne transieris Hiberum, ne quid
rei tibi sit cum Saguntinis ! ad Hibcrum est Saguu-
tum : nusquam te vestigio moveris ! parura est quod ve-
terrimas provineias meas SiciUam ac Sardiniam adiniis?
etiam Hispanias ? et inde cessero : in Africam tran-

LIB. XXI. 43—45. 45

A. C. 218.]

scendes. Transcendes autem dico ? duos consules liujus
anni, uuum iu Africam alterum in Hispaniam niiserunt.
Kiliil usquam uobis relictum est nisi quod arniis vin- 6
dicaremus. IUis timidis et ignavis esse licet, qui re-
spectum habeut, quod sua terra suus ager per tuta
ac pacata itinera fugientes accipient : vobis necesse
est fortibus viris esse et omnibus inter victoriam mor-
temve certa desperatione abruptis aut vincere aut, si
fortuna dubitabit, in proelio potius quam in fuga mor-
tem oppetere. Si hoc bene fixum onmibus destinatum 7
in animo est, iterum dicam, vicistis : nullum enim teluni
ad vincendum homini ab dis immortalibus acrius datum
est."

lis adhortationibus quum utrimque ad certamen ac- (45)
ceusi militum animi essent, Romani ponte Ticinum
jungunt tutandique pontis causa castellum insuper
imponunt, Poeuus hostibus opere occupatis Maharbalera
cum ala Numidarum, equitibus quingentis, ad depo-
pulandos sociorum populi Romani agros mittit, Gallis
parci quam maxime jubet priucipumque auimos ad
defectiouem sollicitari. Poute perfecto traductus Ro- 2
manus exercitus in agrum Insubrium quinque millia
passuum a Victumulis consedit. Ibi Hannibal castra
babebat, revocatoque propere Maharbali atque equi-
tibus, quum instare certameu cerueret, nihil umquam
satis dictum prgemonitumque ad cohortandos milites
ratus, vocatis ad concionem certa prsemia prouuntiat,
in quorum spem pugnarent : agrum sese daturum esse
in Italia, Africa, Hispania, ubi quisque velit, imnmnem
ipsi qui accepisset Hberisque : qui pecuniam quam agrum
maluisset, ei se argeuto satisfacturum : qm sociorum
cives Carthaginienses fieri vellent, potestatem factu-
rum : qui domos redire mallent, daturum se operam ne

46 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.

cujus suorum populariura mutatam secum Ibrtunaui
esse vellent : servis quoque domiuos prosequutis liber-
tatem proponit biuaciue pro liis mancipia dominis se

3 redditurum. Eaque ut rata scirent fore, agnum laeva
manu dextera silicem retinens, si falleret, Jovem caj-
terosque precatus deos, ita se mactarent quemadmodum
ipse agnum mactasset, et secundum precationem caput

4pecudis saxo elisit. Tum vero omnes — velut diis auc-
toribus in spem suam quisque acceptis — id morse quod
nondum pugnarent ad potienda sperata rati, proelium
(46)uno animo et voce una poscunt. Apud Romanos haud-
quaquam tanta alacritas erat super caetera receutibus
etiam territos prodijjiis : nan) et lupus intraverat castra
laniatisque obviis ipse intactus evaserat, et examen

2 apum in arbore pr?etorio imminente consederat. Qui-
bus procuratis Scipio cum equitatu jaculatoribusque
expeditis profectus ad castra hostium exque propinquo
copias, quautai et cujus generis essent, speculandas,
obvius fit Hannibali et ipsi cum equitibus ad explo-

3 randa cii'ca loca progresso. Neutri alteros primo cer-
nebant, densior deinde incessu tot homiuum equo-
rumque oriens pulvis signum propinquantium hostium

4 fuit. Cousistit utrumque agmen et ad proelium sese
expediebant : Scipio jaculatores et Gallos equites in
fronte locat, Romanos sociorumque quod roboris fuit
in subsidiis : Hauuibal frenatos equites in medium

5 accipit, cornua Numidis Crmat. Vixdum clamore sub-
lato jaculatores fugeruut inter subsidia ad secundam
aciem : inde equitum certameu erat aliquamdiu an-
ceps : dein, quia turbabant equos peditcs intermixti,
nmltis labentibus ex equis aut desilientibus ubi suos
premi circumventos vidisseut, jam magna ex parte ad
pedes pugua iverat, donec Numidae, qui in cornibus

LIB. XXI. 45—47. 47

A. C. 218.]

erant, circumvecti paulimi ab tergo se ostenderunt.
Is pavor perculit Romanos, auxitque pavorem cousulis 6
vulnus periculumque iutercursu tura primuni pube-
sceutis filii propulsatura. Hic erit juveuis penes quem 7
perfecti hujusce bclli laus est, Africanus ob egrcgiara
victoriam de lianuibale Poenisque appellatus. Fuga 8
tamen etfusa jaculatorum maxime fuit, quos primos
Numidse invaserunt : alius confertus equitatus con-
sulem in medium acceptum non armis modo sed etiam
corporibus suis protegens in castra nusquara trepide
neque effuse cedendo reduxit. Servati consulis decus 9
Ca-lius ad sei-vum natione Ligurem delegat : malim
equidem de filio verum esse, quod et plures tradidere
auctores et fama obtinuit.

Hoc primum cum Hanuibale proelium fuit, quo facile (47)
appaniit et equitatu raeliorem Pcenum esse, et ob id
campos patentes, quales sunt inter Padura Alpesque,
bello gerendo Romauis aptos non esse. Itaque prox- 2
ima nocte jussis militibus vasa silentio colligere castra
ab Ticino mota festiuatumque ad Padum est, ut rati-
bus, quibus juuxerat flumen, uondura resolutis, siue
tumultu atque insectatione hostis copias trajiceret.
Prius Placentiam pervenere quam satis sciret Hannibal 3
ab Ticino profectos : tamen ad sexcentos moratorum
in citeriore ripa Padi segniter ratem solveutes cepit.
Transire pontem non potuit, ut extrema resoluta erant, 4
tota rate in secundam aquam labente. Coelius auctor 5
est Magonem cum equitatu et Hispanis peditibus flu-
men exteraplo transnasse, ipsura Hannibalem per su-
periora Padi vada exercitum traduxisse elephantis in
ordinera ad sustinendum impetum fluminis oppositis.
Ea peritis amnis ejus vix fidera fecerint, nam neque 6
equites amiis equisque salvis tantam vira fluniinis su-

48 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21S.

perasse veri simile est, ut jam Hispanos omnes inliati
travexerint utres, et multorum dierum circuitu Padi
vada petenda fuerint, qua exercitus gravis impedimentis
traduci posset : potiores apud me auctores sunt, qui
biduo vix locum rate jungendo flumini inventum tra-
dunt, ea cum Magone equites Hispanorum expeditos

7 prtemissos. Dum Haunibal, circa flumen legationibus
Gallorum audiendis moratus, trajicit gravius peditum
agmen, interim Mago equitesque ab transitu fluniinis
diei unius itinere Placentiam ad hostes contendunt.

8 Hannibal paucis post diebus sex millia a Placeutia cas-
tra communivit, et postero die in conspectu hostium
acie directa potestatem pugufe fecit.

(48) Insequenti nocte csedes in ca.stris Romanis, tumultu
tamen quam re major, ab auxiliaribus Gallis facta est.

2 Ad duo millia peditum et ducenti equites vigUibus ad
portas trucidatis ad Hannibalem transfugiunt, quos
Poenus benigne adloquutus et spe ingentium donorum
accensos in civitates quemque suas ad sollicitandos po-

3 pularium animos dimisit. Scipio cffidem eam signum
defectionis omnium Gallorum esse ratus contactosque
eo scelere velut injecta rabie ad arma ituros, quam-
quam gravis adhuc vuluere erat, tamen quarta vigilia
noctis inscquentis tacito agmine profectus ad Trebiam
fluvium jam in loca altiora collesque impeditiorcs equiti

4 castra movet. Minus quam ad Ticinum fefellit, mis-
sisque Hannibal primum Numidis deinde omni equitatu
turbasset utique novissimum agmen, ni aviditate pra^dae

5 in vacua Komaua castra Numidju devertissent. Ibi
dum perscrutantes loca omnia castrorum nullo satis
digno niorse pretio tempus terunt, emissus hostis est de
nianibus, et quum jam transgressos Trebiam Romanos
luetautesque castra conspexisseut, paucos luoratorum

LIB. XXI. 47—49. 40

A. C. 218.] *"

occiderunt citra fluinen interceptos. Scipio nec vexa- 6
tionem vulneris in via jactanti iiltra patiens et colleo-am
— jam enim et revocatum ex Sicilia audierat— ratus
exspectandum, locum, qui prope flumen tutissimus sta-
tivis est visus, delectum communiit. Nec procul iiide 7
Hannibal quum consedisset, quantum victoria equestri
eiatus, tantum anxius inopia, quae. per hostium agros
euntem uusquam prajparatis commeatibus major in dies
excipiebat, ad Clastidium vicum, quo magnum frumenti
numerum congesserant Eomani, mittit. Ibi quum vim 8
pararent, spes facta proditionis, nec sane magno pretio
nummis aureis quadringentis Dasio Brundisino pr^fecto
pr.Tisidii corrupto, traditur Hannibali Clastidium. Id 9
horreum fuit Pcenis sedentibus ad Trebiam. In cap-
tivos ex tradito praesidio, ut fama clementiffi in prin-
cipio rerum colligeretur, niliil ssvitum est.
_ Quum ad Trebiam terrestre constitisset beUum,(49)
interim circa Siciliam insulasque Italia^ imminentes et
a bempromo consule et ante adventum ejus terra mari-
que res gestae. Viginti quinqueremes cum miHe ar- 2
matis ad depopulandam oram Italia a Carthaginiensibus
missse, novem Liparas, octo ad insulam Vulcani tenue-
'unt tres in fretum avertit iestus. Ad eas conspectas 3
i Messana duodecim naves ab Hierone rege Syracu-
ianorum missae, qui tum forte Messan» erat consulem
iomanum opperien?, nullo repugnante captas naves
Vlessanam m portum deduxerunt. Cognitum ex cap-4
ivis, pi-feter viginti naves, cujus ipsi classis essent, m
taJiam missas qumque et triginta alias quinqueremes
.iciliam petere ad sollicitandos veteres socios : LilybEei
ccupandi praecipuam curam esse : credere eadem tem-
cskte, qua ipsi disjecti forent, eam quoque ekussem
d yEgates msulas dejectam. H^c sicut audita eraut 5

IIT. UIST. 11. K

50 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.

rex M. iEmilio prEetori, cujus Sicilia provincia erat,
prffiscribit, mouetque ut Lilybffium firmo teueret prie-
6sidio. Extemplo et circa prsetorem ad civitates missi
legati tribunique : suos ad curam custodise intcndereut,
ante omnia Lilyboeum teneri, ad paratum belli edicto
proposito ut socii navales decem dierum cocta cibaria
ad uaves deferrent, et, ubi signum datum esset, ne quis
moram couscendendi faceret, perque omnem oram qui
ex speculis prospicereut adventantem liostium classera.

7Simul itaque, quamquam de iudustria morati cursum
navium erant Carthaginienses ut aute lucem accederent
Lilybsum, prajsensum tamen est, quia et luna pernox
erat et sublatis armamentis veniebaut, extemplo signmn
datum ex speculis et in oppido ad arma conclamatum

8est et in naves consceusum. Pars militum in muris
portarumque in stationibus, pars in navibus erant. Et
Carthaginienses, quia rem fore haud cum imparatis
ceruebant, usque ad lucem portu se abstinuerunt, de-
meudis armamentis eo tempore aptaudaque adpaguara

9 elasse absumpto. Ubi illuxit, recipere classem in altum,
ut spatium pugnte esset exitumque liberum e portu
lOnaves hostium haberent. Nec Homani detractavere
puguam et memoria circa ea ipsa loca gestarum reruui
(50) freti et militum multitudine ac virtute. Ubi in altura
evecti simt, Romanus conserere pugnam et ex propinquo
vii-es conferre velle : contra eludere Pojnus, et arte non
vi rem gerere, naviumque quam virorum aut armoriuu

2 malle certameu facere. Nam ut sociis navalibus adfatini
instructam classcm, ita inopem milite habebant, et, sicubi
couserta navis esset, haudquaquam par numerus arma-

Storum ex ea pugnabat. Quod ubi animadversum est,
et Romanis multitudo sua auxit animum et paucitas illis
minuit : extemplo septem naves Punicse cii-cumventa.'.

LIB. XXI. 49—51. 51

A. C. 2IS.] ***

fugum csetera; ceperuiit. Mille et scptingenti fuere in 4
navibus captis milites nautacque, in liis tres uobiles
Cartliagiuieusium. Classis Romana incolumis, una tau- 5
tum perforata navi sed ea quoque ipsa reduce, in por-
tum rediit.

Secundum hanc pugnam— nondum gnaris ejus qui6"
Messanae^ erant— Tib. Serapronius consui Messanam
venit. Ei fretum iutranti rex Hiero classem armatam 7
ornatamque obviam duxit, transgressusque ex re-ia in
prsctoriam navem gratulatus sospitem cum exercitu et
navibus adveuisse, precatusque prosperum ac felicem in
Sicdiam transitum: statum deinde insula; et Cartha-
gnuensium conata exposuit pollicitusque est, ut quo
aunno priore bello populum Romanum juvenis adju-
visset, eo senem adjuturum, frumentum vestimentaque
sese legionibus cousulis sociisque navalibus gratis prs-
biturum : grande periculum Liljbaeo maritimisque civi-
tatibus esse et quibusdam volentibus novas res fore.
Ob lia;c consuli niliil cunctandum visum, quin Lilybfeum 8
classe peteret : et rex regiaque elassis una profecti
^avigantes inde pugnatum ad Lilybajum fusasque et 9
captas hostium naves aecipere. A Lilybaio consul (51)
Hierone cum ciasse regia dimisso relictoque prjetore ad
tuendam Siciliaj oram ipse in insulam Melitam, qua? a
Carthagmiensibus tenebatur, trajecit : advenienti Ha-
milcar Gisgonis filius prafectus prfesidii cum paulo minus
duobus milhbus miUtum oppidumque cum insula tradi-
tur. Inde post paucos dies reditum Liljba;um, captivi- 9
que et a consule et a prisetore prajter insignes nobilitate "
vn-os sub corona veuierunt. Postquara ab ea parte satis 3
tutara SiciHara censebat consul, ad iusulas Vulcani,
qiua iama erat stare ibi Punicam classem. trajecit. uec
ijmsquam hostium cii-ca eas insulas mventus : jam forte

52 T. LIVII HISTORIARUM

[A.C. 218.
transmiserant ad vastandam Italias oram, depopulatoque

4 Viboniensi agro urbera etiam terrebant. Repetenti Si-
ciliam consuli exscensio liostium in aiirum Viboniensera
facta nuntiatur, litterseque ab senatu de transitu in
Italiam Hannibalis et ut primo quoque tempore collegse

5 ferret auxiliura missce traduntur. Multis simul anxius
curis exercitum extemplo iu naves impositum Ariminum
supero mari misit, Sexto Pomponio legato cum vi-
ginti quin([ue longis navibus Viboniensem agrura mari-
timamque oram Italiai tuendam adtribuit, M. jEmilio

6 priBtori quinquagiuta naviura classem explevit. Ipse
compositis Sicilise rebus decem uavibus oram Italise
Jegens Arirainum pervenit : inde cura exercitu suo pro-
fectus ad Trebiam flumen colleg?e conjungitur.

(52) Jam ambo consules et quidquid Romanarura virium
erat Haunibali oppositum aut illis copiis defeudi posse
Ilomamun imperiura aut spem nullam aliara esse satis

2 declarabat. Tamen cousul alter equestri proelio uno et
vuhiere suo minutus trahi rem malebat : recentis animi

3 alter eoque ferocior nullam dilationera patiebatur. Quod
iuter Trebiam Padumque agri est Galli tura incolebant,
iu duorura prgepotentium populorum certamine per
ambiguum favorem haud dubie gratiam victoris spec-

4tantes. Id Romani, modo ne quid movcrint, sequo
satis, PoBUus periniquo animo ferebat, ab GaUis accitura

5 se venisse ad liberandos cos dictitans. Ob eara irani
simul ut prffida militem aleret, duo millia peditum et
niille equites Numidas plerosque, mixtos quosdara et
Gallos, populari omnem deiuceps agrura usque ad Padi

6 ripas jussit. Egentes ope Galli, quum ad id dubios
servassent aniraos, coacti ab auctoribus injuriiB ad vin-
dices futuros declin:mt, legatisque ad consulera missis
auiilium Romauorum terrffi ob nimiam cultorum fidem

LIB. XXI. 51— 5.^ '5'?

A.C. 218.] '^^

iu Romanos laborauti orant. CorneUo uec cau.sa nv 7

tcupus ageuclaj rei placebat, suspectafpie ci gcus eiat

quum ob lufida multa iacinora, tum, ut alia vetustate

obsolevissent, ob reccutem Boiorum peYfidiam • Sem-

promus coutra coutineudis iu fide sociis maximura vin-

culum esse pnmos quosque qui eguissent ope defensos

ceusebat. Tum coUega cunctante equitatum suum millo 8

peditumjaoulatoribus ferme admixtis ad defendcudum

biillicum agrum traus Trebiara mittit. Sparsos et in-9

compositos ad boc graves prsda plerosque quum in-

O).inatos mvasissent, ingeutem terrorem cfedemque ac

lugara usque ad castra stationesque Jiostium fecere

unde multitudme efiusa pulsi rursus subsidio suorum

pi'.£lmra restituere : varia inde pugna sequentes ceden-

tesque qumn ad extremum aquassent certameu, maior

tamen quam hostium Romauis fama victoriaj fuit

Ca>terum nemmi omnium major justiorque quam ipsi(53)

cousuh viden: gaudio efferri, qua parte copiamm aller

cousul victus foret, ea se vicisse : restitutos ac refectos

Dulitibus ammos, nec quemquam esse prster colle-am

qui dilatam dimicationem veUet : eum animo mao-is

quam corpore jegrum memoria vulneris aciera ac tela

liorrere: sed nou esse cum sgro seuescendura : quid

enim ultra diiferri aut teri tempus ? quem tertium

cousulem, quem alium exercitum exspectari ? castra2

tartliagmiensmm iu Italia ac prope iu conspectu urbis

esse : uon &icdiam ac Sardiuiam victis ademptas nec

cis Hiberum Hispaniam peti sed solo patrio terraque

m qua gemti foreut, pelli Romanos. "Quantum ino-emi-

scaut mquit "patres nostri circa moenia Carthrginis

bellare soiiti, si videant nos, progeniem suam, duos

consules cousularesque exercitus, in media Italia pa-

veutes mtra castra, Pcenum, quod inter Alpes Apeuni-

r^i T. LIVII HISTORIARUM

[A-. C. 218.

nMinqnc an^ri sit, sniie ditionis fecissc !" linec adsulens
a^gro coliegae, linsc iu prtetorio prope coucionabuiidus

3 agere. Stiniulabat et tenipus propiuquum comitioruni
ne i)! novos consules bellum difFerretur, et occasio iu se
unuMi verteudffi g]ori;r, dum sger coUega erat : itaquc
nequiquam dissentieute Coruelio parari ad propinquum
ccrtanieu milites jubet.

4 Haunibal quum, quid 0])timum forct liosti, cerneret,
vix uUam spem habebat temere atque improvide quic-

Squam consules acturos. Uuum alterius iugcaium, fama
prius deinde re eognitum, percitum ac ferox sciret
esse, ferociusque factum prospero cura priedatoribus
suis certamine crederet, adesse gereudje rei fortunam

6 liaud ditiidebat. Cujus nc quod prsetermitteret tempus,
soUicitus inteutusque erat, dum tiro hostium miles
essct, dum meliorem ex ducibus iuutilem vulnus fa-
cerct, dum Gallorum animi vigerent, q\iorum iugeutem
multitudinem seiebat segnius sequuturam,quanto longius

7 al) domo traherentur. Quuni ob haec taliaque speraret
propinqiium certamen, et facere, si cessaretur, cuperet,
spcculatoresque Galli — ad ea exploranda, qute vellent,
tutiores, quia in utriusque castris militabant — paratos
puguaj esse llomanos retulissent, locnm insidiis circum-

(54)^pRf'tare Poenus crppit. ' Erat in niedio rivus peraltis
utrimque clausus ripis et circa obsitus ])alustribus her-
bis et, quibus inculta ferme vestiuntur, virgultis vepri-

2 busque. Quem ubi equites quoque tegendo satis late-
brosum locum circumvectus ipse oculis perlustravit,
" Hic erit locus" Magoui fratri ait " quem tgneas :
delige centenos viros ex omni pedite atque equite, cuni
quibus ad me vigilia prima veuias : nunc corpora cifrare

3 1 emi)us est." Ita pra^torium missuni. Mox,;'caiii dc-
lcctis Mago aderat. " Kobora virorum ccmo," inquit

LIB. XXI. 53—55. 55

•A- C. 218.]

riauniljid : " sefl ut et mimero etiam non animis modo
valeatis, singulis voljis novenos ex turniis manipulisque
vestri similes eligite : Mago locum monstrabit quera
insideatis : hostera csecura ad lias belli artes habetis."
Ita mille equitibus Magoni mille peditibus dimissis. 4
Hannibal prima luce Numidas equites transgressos
Trebiam flumen obequitare jubet hostiura portis jacu-
landoque in statioues elicere ad pugnara hostem, in-
jecto deinde certamine cedendo sensim citra flumen
pertrahere. Hfec mandata Numidis : cajteiis ducibus 5
peditum equitumque prseceptum ut prandere omnes
juberent, armatos deinde instratisque equis signum
exspectare.

Sempronius ad tumultum Numidarum primura omnem 6
equitatura — ferox ea parte viriura — deinde sex millia
peditum, postremo omnes copias ad destinatum jam
ante consilio avidus certarainis eduxit. Erat forte 7
brumse tempus et nivalis dies in locis Alpibus Apen-
ninoque interjectis, propinquitate etiam fluminum ac
paludiura prsegeUdis. Ad hoc raptira eductis horainibus 8
atque equis, non capto ante cibo, nou ope ulla ad
arceudum frigus adhibita, nihil caloris inerat, et quid-
quid aurse fluminis adpropinquabant, adflabat acrior
frigoris vis : ut vero refugieutes Numidas insequentes
aquam ingressi sunt — et erat pectoribus tenus aucta
nocturno imbri — tum utique egressis rigere omnibus
corpora, ut vix armorum tenendorum potentia essent,
et simul lassitudine et procedente jara die fame etiam
deficere. Hannibalis interira miles ignibus ante ten- (55)
toria factis oleoque per manipulos, ut mollirent artus,
misso, et eibo per otium capto, ubi transgressos flumen
hostes nuntiatum est, alacer animis corporibusque arraa
capit atque in aciem procedit. Baleares locat ante 2

56 T. LlVri HISTORIARU.M

[A. c. 21S.
signa, leveni arniaturam, octo ferme millia liuniinuni,
deiu graviorcm arniis peditem, quod virium quod roboris

3erat. In coniibus circunifudit decem millia equitnm,
et ab cornibus in utramque partem divisos elepliantos

4statuit. Consul cfTusos sequcntes equites, quum ab
resisteutibus subito Numidis incauti exciperentur, sig-
no receptui dato revocatos circumdedit peditibus : duo-
deviginti millia Romani erant, socium uomiuis Latiui
viginti, auxilia prsieter ea Cenomanorum : ea sola in

5fide manserat Gallica gcns. lis copiis concursum est.
Prccbum a Balearibus ortum est : quibus quum majore
robore legiones obsistercnt, deductfe propere iu cornua
leves armaturoe sunt, quse res cfEcit ut eqiutatus Ro-
niauus extemplo urgeretur : nam quum vix jam per se
resistereut decem miilibus equitum quattuor miilia et
fessi iutegris plerisque, obruti suut iusuper vclut nube
jaculorum a Balearibus coujecta : ad hoc elephanti
emiuentes ab extremis cornibus, equis maxime non visu
modo sed odore insolito territis, fugam late faciebant.

6Pedestris pugna par animis magis quam viribus erat,
quas recentes Pcenus paulo aute curatis corporibus
in prcelium adtulcrat : contra jejuna fessaque corpora

7Ilomanis et rigeutia gelu torpebant. Ilestitisseut ta-
men animis, si cum pedite solum foret jiuguatum : sed
et Baleares pulso equite jaculabantur in latcra et ele-
phanti jani iu mediani peditum aciem sese tulerant, et
Mago Numidteque, simul latebras eorum improvida
praiterlata acies est, exorti ab tcrgo ingentcm tumultum

8ac terrorem fecere. Tanipu in tot circumstautibus malis
mansit aliquamdiu inimota acies, maxime pra^ter spem
omnium advcrsus elephantos : eos velites ad id ipsum
locati verrutis conjectis et avertere et inscquuti aversos
sub caudis, qua raaxime niolli cute vuluera accipiunt,

LIB. XXI. ci.3— 57. 57

A. r. 218.]

fodiebuut : trcpidantebque et prope jam iu suos con- (56)
stcmatos mcdia aeie in extremam ad sinistrum coruu
advcrsus Gallos aiixiliarcs agi jussit Haunibal : ii ex-
templo liaud dubiam fcccre fugam, quo novus terror
additus llomanis, ut fusa auxilia sua viderunt. Itaque 2
quum jani in orbem pugnarent, decem millia ferme
lioniinum, quum alia evadere ncquisscnt, media Afrorum
acie, quae Gallicis auxiliis firmata erat, cum ingenti
csede hostium perrupcre : et quum neque in castra
reditus esset fluraine interclusis, neque prse imbi-i satis
decerncre posseut qua suis opem ferrent, Placentiam
recto itinere ])errexere. Plures deinde in omnes partcs 3
eruptioncs facta*, et qui flumen petiere aut gurgitibus
absumpti sunt aut iuter cunctationem ingrediendi ab
hostibus oppressi, qui passim per a^ros fuga sparsi
erant, vestigia cedeutis sequeutes agminis Placentiam
contendere : aliis timor hostium audaciara ingrediendi
liumen fecit transgressique in castra perveuerunt. Im- 4
ber nive mixtus et intoleranda vis frigoris et homines
multos et juraenta et elephantos prope oranes absump-
sit. rinis insequendi liostis Panis flumen Trebia fuit, 5
et ita torpentes gelu in castra rediere, ut vix Ifetitiam
victoriaj seutirent : itaque nocte insequeuti, quum pra;-
sidium castrorum et quod reliquum ex magna parte
militura erat ratibus Trebiam trajicerent, aut nihil sen-
sere obstrepente pluvia aut, quia jam moveri nequibant
prte lassitudiue ac vulneribus, sentire sese dissimula-
runt, quietisque Pcenis tacito agmine ab Scipioue con-
sule exercitus Placeutiam est perductus, tnde Pado
trajectus Cremouam, ue duorum exercituum hibernis
una colonia premeretur.

Romam tantus terror ex hac chade perlatus est, \\t (57)
jara ad urbem Romauara crederent infestis siguis lios-

58 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.

tem venturam, nec quicquam spei aut auxilii esse, q>ia
portis mosnibusque vim arcercnt : uno consule ad 1'ici-
num victo, aitero ex Sicilia revocato duobus consulibus
duobus consularibus exercitibus victis — quos alios duces,

2 quas alias legiones esse quae arcessantur ? ita territis
Sempronius consid advenit, ingenti pericido per effusos
passim ad prsedaudum liostium equites, audacia ma-
gis quam consilio aut spe fallendi resistendive, si nou

3 falleret, transgressus. Id quod unum maxime iu pr<E-
sentia desiderabatur, comitiis consularibus habitis in
biberna rcdiit : creati consules Cn. Servilius et C.
Flamiuius.

4 Cwtcrum ne hiberna quidem Romanis quicta erant,
vagantibus passim Numidis equitibus et, qucequc iis im-
peditiora eraut, Celtiberis Lusitanisque : omnes igitur
undique clausi commeatus eraut nisi quos Pado uaves

5 subvelierent. Emporium prope Placentiam fuit et
opere magno munitum et valido firmatum pra;sidio :
ejus castelli expugnandi spe cum equitibus ac levi
armatura profectus Hannibal, quum plurimum in ce-
lando incepto ad effcctum spei habuisset, nocte adortus
non fefellit vigilcs : tantus repente clamor est sublatus
ut Placentiffi quoque audiretur : itaque sub lucem cum
equitatu consul aderat jussis quadrato agmiue legio-

6 nibus sequi. Equestre interim proelium commissum,
in quo quia saucius Hannibal pugna excessit, pavore

7 hostibus injecto defensum egregie prssidium est. Pau-
corum iude dicrum quiete sumpta et vixdum satis per-
curato vulnere ad Victumvias oppugnaudas ire pergit.

8 Id emporium Romanis Gallico bcllo fuerat munitum,
inde locum frequentaveraut accolae mixti uudique ex
iiuitimis popidis, et tum terror populationum co ple-

9 rosque ex agris compulerat. Hujus geueris multitudo

LIB. XXI. 57, 58. 59

r. 218.]

iia impigre clefonsi ad Flacentiam praesidii accensa
.iiiiiis arrcptis obviam Hannibali procedit. Magis ag- 10
niina quam acics in via concurrerunt, et, quum ex
altera parte niliil praiter inconditam turbain esset, in
altcra et dux militi et duci milcs fidens, ad triginta
quinque niillia hominum a paucis fusa. Postero die 11
deditioue facta prjesidium intra mcenia accepere, jussi-
que arma tradere quura dicto paruissent, signum re-
pente victoribus datur ut tamquam vi captain urbem
diripcrcnt : ncqnc uUa, quse in tali re memorabilis
scribentibus videri solet, praetermissa clades est, adeo
omnis libidinis crudelitatisque et inhumanse superbise
editum in miseros exemplum est. Haj fuere hibernee 12
expeditioues Hannibalis.

Haud longi inde temporis, dum intolerabilia frigora (58)
erant, quies militi data est, et ad prima ac dubia signa
veris profectus ex hibernis iu Etruriam ducit, eam
quoque gentem sicut Gallos Liguresque aut vi aut
voluutate adjuncturus. Trauseuntem Aj)enninum adeo 2
atrox adorta tempestas est, ut Alpium prope fceditatem
superaverit. Vento mLxtus imber quum ferretur in ipsa
ora, primo, quia aut arma omittenda erant aut contra
enitentes vertice iutorti adlligebautur, coustitere, dein,
quum jam spiritum includeret nec reciprocare animam
sineret, aversi a vento parumper cousedere. Tum vero 3
iugenti sono coelum strepere et inter horrendos fra-
gores micare ignes : captis auribus et oculis metu
omnes torpere : tandem effuso imbre, quum eo magis
accensa vis venti esset, ipso illo quo deprensi erant
loco castra ponere necessarium visum est. Id vero 4
laboris vehit de integro initium fuit : nam nec expH-
care quicquam nec statuere poteraut, ncc quod sta-
tutum esset manebat, omnia perscindente vento et

60 T. LIVII HISTORIARrM

[A. C. 21 R.

5 rapiente. Efc mox aqua levata vento, quura super
gclida niontium jun;a concrcta esset, tantum nivosaj
grandinis dejecit, ut omnibus omissis procumberent
homines tegminibus snis magis obruti quam tecti :
tantaciue vis frinoiis insequuta est, ut ex illa miserabili
liominum jumcntorumque strage quum se quisque ex-
toUere ac levare vellet, diu nequiret, quia torrentibus
rigore nervis vix Hectcre artus ])oterant : deinde, ut
tandem agitando sese movere ac recipere animos et
raris locis ignis fieri est coeptus, ad alienam opem quis-

6 que inops tendere. Biduum eo loco velut obsessi man-
sere : multi homincs, multa jnmcnta, elcphcinti quoque
ex iis, qui proilio ad Trcbiam lacto superfuerant, septem
absumpti.

(59) Digressus Apennino retro ad riacentiam castra mo-
vit et ad decem niillia progressus consedit : postero
die duodecim niillia peditum quinqne equitum adversus

2 hostera dueit. Nec Sempronius consul — ^jam euira re-
dierat ab Roma — detractavit certameu : atque eo die

3 tria milUa passuura inter bina castra fuere. Postero die

4 ingentibus animis vario eventu pugnatum est. Primo
concursu adeo res Komana supeiior fuit, ut non acie
vincerent solura sed pulsos hostes in castra perseque-

5 rentur, mox castra quoque oppugnareut. Hannibal
paucis propugnatoribus in vallo portisque positis cte-
teros coufertos in media castra recepit intentosque

6 signum ad erum])endum spectare jubet. Jam uona
ferrae diei hora erat, quum Romanus nequicquam fati-
gato miUte, postquam nulla spes erat potiuadi castris,

7 signum receptui dedit. Quod ubi Hanuibal accepit
Jaxatamque pugnam et recessum a castris vidit, extem-
|)lo equitibus dextra laevaque emissis in hostera ij^se

8 cum peditum robore mediis castris erupit. Pugna raro

LIB. XXI. 58— CO. 61

A. C. -JIS.]

niagis iiUa ea aut utriusque partis periiicic clarior fuis-
set, si cxtendi eam dics iu loiigum spatium sivisset :
nox acceusum ingeutibus auimis proflium clireniit. Ita- 9
que acrior concursus fuit quam ctedes, et sicut sequata
ferme pugna erat, ita clade pari discessum est. Ab 10
ueutra parte sexcentis plus peditibus et dimidium ejus
equitum cecidit : sed major llomanis quam pro numero
jactura fuit, quia equestris ordinis aliquot et tribuni
milituni quinque et pr;efecti sociorum tres sunt inter-
fecti. Secundum eam pugnam Hannibal in Ligui-es, 11
Sempronius Lucam concessit. Venienti in Ligures 12
Haimibali per insidias intercepti duo qua?stores Ro-
numi, C. Fidvius et L. Lucretius, cum duobus tribunis
militum et quiuque equestris ordinis senatorum ferme
liberis, quo magis ratam fore cum iis pacera societa-
tenique crederet, traduntur.

Dum hsec iu Italia geruntur, Cn. Cornelius Scipio in (60)
Hispaniam cum elasse et exercitu missus quum ab ostio
Rhodani profectus Pyrena;osque montes circumvectus
£mporiis adpulisset classem, exposito ibi exercitu, orsus
a Lacetanis omnem oram usque ad Hiberum flumen
partim renovandis societatibus partim novis instituendis
Romanre ditionis fecit. Inde conciL'ata lenitatis cle-2
mentiseque fama non ad maritimos modo populos sed in
niediterraneis quoque ac montanis ad ferociores jam
gentes vakiit, nec pax modo apud eos sed societas etiam
armorum parata cst, validfeque aliquot auxiliorum co-
Lortes ex iis conscriptse sunt. Hannonis cis Hiberum 3
provincia erat : eum reliquerat Hannibal ad regiouis
ejus prcTsidium : itaque, priusquam alienarentur omnia,
obviam eundum ratus castris in conspectu hostium
positis in aciem eduxit. Nec Romano differendum 4
certamen visum, quippe qui sciret cum Haunoue et

62 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21S.

Ilasdrubale sibi dimicandura esse, malletque adversus
siugulos scparatim quara adversus duos simul rcm

Sgerere. Nec uuigui certamiuis ea dimicatio fuit : sex
millia hostium casa, duo capta cum praesidio castrorum :
iiam et castra ex]juguata suut atque ipse dux cum ali-
quot principibus capiuntur, et Scissis propiuquum cas-

6 tris oppidum expuguatur. Ca;terum pra?da oppidi parvi
pretii rerura fuit, supellex burbarica ac vilium maucipi-
orum : castra militem ditavere non ejus modo exercitus
qui victus erat, sed et ejus qui cum Ilauuibale iu Italia
niilitabat, oimiibus ferc caris rebus, ne gravia impedi-
menta ferentibus esseut, citra Pyrenaium rebctis.
(61) Prius([uara certa liujus cladis fama accideret, trans-
grcssus Hiberum Hasdrubal cum octo millibus ])editum
mille equituui tamquam ad primum adventum Ilomano-
runi occursurus, postquara perditas res ad Scissim

2 araissaque castra accepit, iter ad raare eonvertit. Haud
procul Tarracoue classicos milites navalesque socios
vagos palantesque per agros, quod ferme fit ut secundoe
res negligentiam creent, equite passira diraisso cura

3 magna ctede majore fuga ad uaves conipellit. Nec
diutius circa ea loca moraii ausus, ne ab Scipione op-

4 priraerctur, trans Hiberum scse recepit. Et Scipio
raptim ad famam novorum hostium agmine acto, quuui
in paucos pnffectos naviura aniniadvertisset, pracsidio
Tarracone raodico relicto Eniporia cum classe rediit.

5Yixdura digresso eo Ilasdrubal aderat, et Ilergctura
populo, qui obsides Scipioni dederat, ad defectionem
inipulso, cuni eorum ipsorum juventute agros hdelium
E-omanis sociorum vastat : excito deiude Seipione hi-

6 bernis toto cis Iliberuui rursus cedit agro. Scipio
relictam ab auctore defectiouis Eergetum geutem cum
iufesto exercitu invasisset, compulsis omuibus Ataua-

LIB. XXI. 60—62. 63

A. C. 218.1

gruni urDem, quie caput ejus populi erat, circumsedit,
intraque tlies paucos, pluribus quum ante ohsidibus im-
peratis, Ilergetes pecuixia ctiam multatos in jus ditio-
nemque recepit. ludc in Ausetanos prope Iliberum, 7
socios et ipsos Pffiuorum, procedit, atque urbe eoruni
obsessa Lacetanos auxilium fiuitiriiis ferentes nocte
liaud procul jam urbe, quum intrare vellcnt, excepit in-
sidiis: cassa ad duodccim millia, exuti prope omne&
armis domos passim palantes per agros diffugere. Nec 8
obsessos alia ulhi res quam iniqua oppugnantibus hiems
tutabatur : trigiuta dies obsidio fuit, per quos raro
umquam nix minus quatuor pedcs alta jacuit : adeoque
pluteos ac vineas Romauonim operuerat, ut ea sola
ignibus idiquotiens coujectis ab hoste etiam tutamentum
fuerit. Postremo, quum Amusicus priuceps eorum ad 9
Hasdrubalem profugisset, viginti argenti taleutis paeti
deduutur. Tarracouem in hiberna reditum est.

Romae aut circa urbem multa ea hieme prodigia facta (62)
aut, quod evenii-e solet motis semel in religionem animis,
multa nuntiata et temere credita sunt : iu quis iugenuum
infantem semenstrera iu foro olitorio triumphum cla-
masse, et foro bovario bovem in tertiam eontignationem
sua spoute escendisse atque iude tumultu habitatorum
territum sese dejecisse, et navium speciem de coelo
adfulsisse, et sedem Spei, quse est iu foro olitorio,
fulmine ictam, et Lanuvii hastam se commovisse et
corvum in Bedem Juuouis devolasse atque in ipso pul-
vinario consedisse, et in agro Amiteniiuo multis locis
hominum specie procul candida veste visos nec cum ullo
congressos, et in Piceno lapidibus pluvisse, et Csere
sortes extenuatas, et in GaUia lupum vigili gladium ex
vagiua raptum abstuUsse. Ob caetera prodigia libros 2
adire decemviri jussi ; quod autem lapidibus ]iluvisset
iu Piceno. novemdiale sacrum edictum, et subiude aliis

6* T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.

3 procuraudis prope tota civitas operata fuit. Jara pri-
nuim omiiium urbs lustrata est, hostiffique majores
quibus eclitum est Diis ca?S8e, et douum ex auri pondo
quadraginta Lauuvium ad Juuonis portatum est, et
signum seneum matroua; Junoni in Aventiuo dedica-
verunt, et lectisternium Csere, ubi sortes adtenuatse
erant, imperatum, et supplicatio Portunaj in Algido :
Romse quoque et lectisternium Juveutati et supplicatio
ad Ecdcm Herculis nominatim, deinde universo poi^ulo
circa omnia pulvinaria iiidicta, et Gcnio majores liostise
caiSfe quinque, et C. Atilius Serranus prsetor vota sus-
cipere jussus, si in decem annos res publica eodem ste-

4 tisset statu. llscc procurata votaque ex libris Sibyl-
linis magna ex parte levaverant religione animos.

(63) Consulum designatorum alter Flaminius, cui hfe le-
giones quse Placentifc hibernabant sorte evenerant,
edictum et litteras ad consulein misit ut is cxercitus

2 idibus Martiis Arimini adesset in castris. liuic in
provincia consulatum iuire consilium crat, mcmori ve-
tcrum ccrtairtinum cum patribus, quae tribuuus plebis
et quffi postea consul piius dc consulatu qui abrogaba-
tur dein de triumpho habuerat : iuvisus etiam patribus
ob novam legem, quam Q,. Chuidius tribuuus plebis
adversus senatum atque uno patrum adjuvante C. Fla-
miuio tulerat, ne quis seuator cuive senator pater fuisset
nuuitimam naveui, qua; plus quam treccntarum ampho-

3 rai-um esset, haberet. Id satis habitum ad fructus ex
agris vectandos : qua^stus omnis patribus indecorus

4 visus. Res per summam conteutiouem acta invidiam
apud nobihtatem suasori legis riaminio, favorem apud

5 plcbem alterumque inde eonsuhitum peperit. Ob hiec
ratus auspieiis emeutiendis Latinarumque feriaruin mora
et cousularibus aliis impedimentis reteuturos se in urbe,

6 simulato itincre privatus clam in provinciam abiit. Ea

LIB. XXI. 62, 63. 65

A.C. 218.J

res ubi palam facta est, novam insuper iram infestis
jam ante patribus movit : non cum senatu niodo sed
jam cum diis immortalibus C. Flamiuium bellum ge-
rere : consulem ante inauspicato factum revocantibus
ex ipsa acie diis atque liominibus uon paruisse, nunc
conscientia spretorum et Capitolium et soUemnem vo-
torura nuncupationem fugisse, ne die initi magistratus
Jovis optimi maximi templum adiret, ne senatum in-
visus ipse et sibi uni invisum videret consuleretque, ne
Latinas indiceret Jovique Latiari sollemne sacrum iu
monte faceret, ne auspicato profectus in Capitolium ad
vota nuncupanda, paludatus inde cum lictoribus in
provinciam iret : lixse modo sine insignibus sine licto-
ribus profectum clam furtim, baud aliter quam si exilii
causa solum vei-tisset : magis pro majestate videlicet
imperii Arimini quam Romse niagistratum initurum et
in diversorio hospitali quam apud penates suos prse-
textam sumpturum. Revocandum universi retralien- 7
dumque censuerunt et cogendum omnibus prius prse-
sentem in deos liominesque fungi officiis quam ad
exercitum et in provinciam iret. Li eam legationem — 8
legatos enim mitti placuit — Q,. Terentius et M. Antis-
tius profecti niliilo magis eum moverunt quam priore
consulatu litterae moverant ab senatu missse : paucos
post dies magistratum iniit, immolantique ei vitulus
jam ictus e manibus sacrificantium sese quum prori-
puisset, multos circumstantes cruore respersit : fuga
procul etiam major apud ignaros, quid trepidaretur, et
concursatio fuit : id a plerisque iu omen magni terroris
acceptum. Legionibus inde duabus a Sempronio pri- 9
oris auni consule duabus a C. Atilio prtetore acceptis in
Etruriam per Apenuini tramites exercitus duci est
cceptus.

LTV. HIST. II. r

TITI LIVII

AB URBE CO ND ITA

HISTORIARUM.

LIBER XXII.

i^l) Jam ver adpetebat, quum Hannibal ex biberuis
movit, et nequiquam ante conatus transceudere Apen-
ninum intolerandis frijroribus et cum iugeuti periculo
2moratus ac metu. Galli, quos prsedse populatiouumque
conciverat spes, postquam pro eo, ut ipsi ex alieno
agro raperent agerentque, suas terras sedem belli esse
premique utriusque partis exercituum hibernis videre,
verterunt retro in Hannibalem ab Romanis odia: pe-
titusque saipe principum insidiis, ipsorum iuter sc
fraude, eadem levitate qua consenserant couscnsum in-
dicantium, servatus erat, et mutando nunc.vestem nunc
tegumenta capitis errpre etiam sese ab insidiis munierat.

3 Csetcrum hic quoque ei timor causa fuit maturius mo-
vendi ex bibernis.

4 Per idem tcmpus Cn. Servilius consul Romae idibus

5 Martiis magistratum iniit. Ibi quum de re pubbca
rettulisset, redintegrata in C. llaminium invidia est :
duos se consules creasse, unum habere : — quod enim
illi justum imperium, quod auspiciura esse? magistratus;
id a dorao — publicis privatisque penatibus — Latinis

LIB. XXII. 1. 67

A. c. 2ir.]

fcriis actis sacrificio in monte perfecto votis rite in
Capitolio nuncupatis secum ferre : nec privatum au-
spicia sequi ncc siue auspiciis profcctum in extcrno ea
solo uova atque integra concipere posse. A>ie;ebant6
metum prodigia cx plurilnis simul locis nuntiata: in
Sicilia militibus alitpiot spicula, in Sardinia autera in
muro circumeunti vigilias equiti scipionem, quem mana
tenuerat, arsisse, et litora crebris ignibus fulsisse, et
scuta duo sanguine sudasse, et milites quosdam ictos
fulniinibus, et solis orbem minui visum : et Prseneste
ardentcs lapides coelo cecidisse, et Arpis pannas in ccelo
visas pugnantemque cum luna solem, et Capenaj duas
iuterdiu luuas ortas, et aquas Caeretes sanguinc mixtas
fluxisse fontemque ipsum Herculis cruentis manasse
respersum maculis, et Antii metentibus crucntas in
corjjem spicas cecidisse, et Faleriis coelum findi velut
magno liiatu visum, quaque patuerit, ingens lumen
effulsisse, sortes sua sponte adtenuatas unamque exci-
disse ita scriptam " Mavors telum suum concutit :" et
per idem tempus E-omse signum Martis Appia via ac
simulacra luporum sudasse, et Capuse speciem coeli
ardentis fuisse lunteque inter imbrem cadentis. Inde 7
minoribus etiam dictu prodigiis fides tiabita : capras
lanatas quibusdam factas, et galliuam in marem, gallum
in feminam sese vertisse. lis sicut erant nuntiata ex- 8
positis auctoribusque in curiam introductis consul de
f religione patres consuluit : decretum ut ea prodigia
partim majoribus hostiis partim lactentibus procuraren-
tur et uti supplicatio per triduum ad omuia pulvinaria
haberetur : catera, quum decemviri libros inspexissent,
ut ita fierent, quemadmodum cordi esse divis carmiui-
bus prsefarentur. Decemvirorum monitu decrctum est, 9
Jovi primum donum fulmeu aureuni pondo quinquaginta

68 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217

fipret, Junoni Minervseque ex argento dona darentur,
et Junoui reginse in Aveutino Junonique Sospitse Lanuvii
majoribus hostiis sacrificaretur, raatronseque pecunia
collata, quantum conferre cuique comniodum esset,
donum Jmioni reginse in Aventinum ferrent lectister-
niumque fieret, .quin et ut libertinse et ipsse — unde
¥cronife donum daretur — pecuniam pro facultatibus
suis conferrent : hsec ubi facta, decemviri Ardea; in foro
majoribus hostiis sacrificaruut : postremo Decembri
jam mense ad sedem Saturni Romae immolatum est
lectisterniumque imperatum — et eum lectum senatores
straveriuit — et convivium publicum, ac per urbem Sa-
turnalia diem ac noctem clamata, populusque eum diem
festum habere ac servare iu perpctuum jussus.
(2) Duin consul placandis lloniBe dis habendoque dilectu
dat operam, Hannibal profectus ex hibernis, quia jam
riamiuium cousulem Arrctium pncveuisse fama erat,
quum aliud longius ca;terum commodius ostenderetur
iter, propiorem viam per paludem petit, qua fluvius

2 Aruus per eos dies solito magis inundaverat. Hispanos
et Afros et omue veterani robur exercitus admixtis
ipsorum impedimentis, necubi consistere coactis neces-
saria ad usus deessent, jjrimos ire jussit, sequi Gallos
ut id agminis medium esset, novissimos ire equites,
Magonem inde cum expeditis Numidis cogere agmen,
maxime Gallos, si tfedio laboris longseque vite — ut est
mollis ad talia geus — dihiberentur aut subsisterent, co-

Shibentem. Primi, qua niodo prijeirent duces, per pra-
altas fluvii ac profundas voragines hausti psne limo
immergentesque se tamen signa sequcbantur : Galli
neque sustinere se prolapsi neque adsurgere ex voragi-
nil)us poterant, aut corpora animis aut animos spe
sustinebant, alii fessa ajgre traheutes membra, aliij ubi

LIB. XXII. 1—3. 69

A. C. 217.]

semel victis t;rc1io animis procubuissent, intcr jnmenta
et ipsa jacentia passim morientos. Maximequc omniuni 4
vigilije couficiebant per quadriduum jam et tres noctes
toleratse. Quura omnia obtinentibus aquis nibil, ubi in 5
sicco fessa sternerent corpora, inveniri posset, cumulatis
in aquas sarcinis insuper incumbebant : jumentorum
itinere toto prostratorum passim acervi tantum, quod
exstaret aqua, quferentibus ad quietem parvi temporis
necessarium cubile dabant. Ipse Hannibal, reger oculis 6
ex vernaprimnm intemperie variante calores frigoraque,
elephanto, qui unus superfuerat — quo altius ab aqua
exstaret — vectus, vigiliis tamen et noctumo bumore
palustrique ccelo gravante caput et quia medendi nec
locus nec tempus erat altero oeulo capitur.

Multis hominibus jumentisque foede amissis quum (3)
tandem de paludibus emersisset, ubi primum in sicco
potuit, castra locat, certuraque per prsemissos explora-
tores habuit exercitum E.omanum circa Arretii mcenia
esse. Consulis deinde consiha atque animum et situm 2
regiouum itineraque et copias ad commeatus expedien-
dos el csetera, qua; cognosse in rem erat, surama omnia
cura cura inquirendo exsequebatur. Regio erat in pri- 3
mis Italiee fertdis, Etmsci carapi, qui Fgesulas inter
Arretiuraque jacent, frumenti ac pecoris et oraniura
copia rerura opulenti. Consul ferox ab consulatu priore 4
et non modo legum aut patrum majestatis sed ne
deorura quidera satis metuens : hanc insitara ingenio
ejus temeritatem fortuna prospero civilibus bellicisque/
rebus successu aluerat : itaque satis apparebat nec
deos nec homines consulentera ferociter omnia ac pree-
propere acturum. Quoque pronior esset in vitia sua, 5
agitare eum atque irritare Pa?nus parat, et Iteva relicto
hoste Faesulas petens medio Etrurise agro prsedatum

ro T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217.

profectus, quantara maximam vastitatem potest, cie-
edibus incendiisque consuli procul ostendit. Flamiuius,
qui nec quieto quidem hoste ipse quieturus erat, tum
vero, postquam res sociorum ante oculos prope suos
ferri agique vidit, suum id dedecus ratus pcr mediam
jam Italiam vagari Pcenum atque obsistente nullo ad
ipsa Romana mrenia ire oppngnanda, caiteris omnibus
in consilio salutaria magis quam speciosa suadentibus — •
collegam exspectandum ut conjunctis exercitibus com-
muni animo consilioque rem gerereut, interim equitatu
auxiliisque levium armorum ab effusa prajdandi liceutia
liostem cohibendum — , iratus se ex consilio proripuit
siguumque simul itineris pugnseque proposuit : " Quin
immo Arretii ante moenia sedeamus" inquit, " hic enim
patria et penates suut : Hannibal emissus e manibus
perpopuletur Italiam vastandoque et urendo onmia ad
Ilomaua moenia perveniat, nec ante nos liinc moverimus
quam sicut olim Camillum ab Veiis C. Flamiuium ab

7 Arretio patres acciveriut 1" ha^c simul increpans quum
ocius signa convelli juberet et ipse in equum insiluisset,
equus repeute corruit consulemque lapsum super caput

8 effudit. Territis omuibus qui circa erant velut foedo
omiue incipiendfe rei insuper nuntiatur, siguum omni

9 vi moliente signifero convelli nequire. Couversus ad
uuntium "Num litteras quoque" inquit "ab senatu
adfers, quse me rera gerere vetent ? abi, nuntia, effo-
diant signum, si ad convellendum manus pne metu

lOobtorpuerit." Incedere inde agmen ca?pit, primoribus
— superquam quod disseuserant ab cousilio — territrs
etiam dupliei prodigio, milite in vulgus Iseto ferocia
ducis, quum spem magis ipsam qnam causam spei in-
tueretur.
(4) Ilanuibal quod agri est inter Cortonam urbem Tra-

LIB. XXII. 3—5. 71

A. C. 21T.]

sunieanumque lacum omni cladc belli pcrvastat, quo ,
magis iram hosti ad viudicandas sociorum iujurias acuuL_— '
Et jam pervenerant ad loca nata insidiis, ubi maxinie2
montes Cortouenses Trasumennus subit : via tautum
interest perangusta velut ad id ipsum de industria re-
licto spatio : deinde paulo latior patescit campus, iude
colles adsurgunt. Ibi castra in aperto locat, ubi ipseS
cum Afris modo Hispanisque consideret : Baleares CiB-
teramque levem armaturam post moutes circumducit,
equites ad ipsas fauces saltus tumulis apte tegeutibus
locat, ut, ubi intrassent E.omani, objecto equitatu clausa;
oninia lacu ac montibus essent.

Flaniinius quum pridie solis occasu ad lacum per-4

I veuisset, inexplorato postero die vixdum satis certa)
luce angustiis superatis, postquam iu patentiorem cam-
pum pandi agmen coepit, id tautum hostium quod ex
adverso erat conspexit : ab tergo ac super caput dece-
pere insidite. Poeuus ubi, id quod petierat, clausumS

" lacu ac montibus et circumfusum suis copiis habuit
hostem, siguum omnibus dat simul invadeudi. Qui6
ubi qua cuique proximum fuit decucurrerunt, eo niagis
Eomanis subita atque improvisa res fuit, quod orta ex
lacu nebula campo quam montibus densior sederat,
agminaque hostium ex pluribus collibus ipsa inter se
satis couspecta eoque magis pariter decucurreraut. Ro- 7
manus clamore prius undique orto quam satis cemeret,
se circumventum esse sensit, et ante in frontem latera-
que pugnari coeptum est quam satis instrueretur acies
aut expediri arma stringique gladii possent. Consul(5)
perculsis omnibus ipse satis ut in re trepida impavidus
turbatos ordiues — verteute se quoque ad dissouos cla-
mores — instruit ut tempus locusque patitur, et, qua-
cumc[ue adire audirique potest, adliortatur ac stare ac

72 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217.

pu£?nare jubet : nec enim inde votis aut imploratioue
dcfun sed vi ac virtute evadeudum esse : per medias
acies fcrro viam fieri et, quo timoris minus sit, eo mi-

2 nus ferme periculi esse. Cjeterura j)rae strepitu ac
tumultu nec consilium nec imperium accipi poterat,
tantumque aberat ut sua signa atque ordines et locum
noscereut, ut vix ad arma capienda aptandaque pugnse
competeret auimus opprimerenturque quidam onerati (

3 magis liis quam tecti. Et erat in tauta caligine major
usus anrium quam oculorum : ad gcmitus vulnerum
ictusque corporum aut armorum et mixtos strepentiuin
I)aventiumque clamores circumferebant ora oculosque : ,
alii fugientes pugnantium globo illati hajrebant, alios

4 redeuntes in pugnam avertebat fugientium agmen. De-
inde, ubi in omnes partes nequicquam impetus capti, et
ab lateribus montes ac lacus a fronte et ab tergo hos-
tium acies claudcbat, apparuitque nuUam nisi in dextera
ferroqne sahitis spem esse, tum sibi quisque dux adhor-
tatorque factus ad rem gerendam et nova de integro
exorta pugna est — non illa ordinata per principes has-
tatosque ac triarios, nec ut pro signis antesignani post
signa alia pugnaret acies, ncc ut in sua legione miJes
aut cohorte aut manipulo esset : fors conglobat et
animus suus cuique ante aut post pugnandi ordinem
dabat : tantusque fuit ardor armorum, adeo iuteutns
pugnae animus, ut eum motum terra;, qui multarum
urbium Italife magnas partes prostravit avertitque cursu
rapidos amnes, mare iiuminibus invexit, montes lapsu ,
ingenti proruit, ncmo pugnaniium senserit.

(6) Tres ferme horas puguatum est et ubique atrociter.
Circa consulem tamen acrior infestiorque pugna est :
eum et robora virorum scqucbantur, et ijjsc, quacumquc
iu parte premi ac laboraa'c senscrat suos. impigrc fere-

LIB. XXII. 5,6. 73

A. C. 217.]

bat opem : insignemque armis et hostes summa vi
petebant et tuebantur cives, donec Insuber eques —
Ducario nomen erat — facie quoque noscitans consulein
" En" inquit " liic est" popularil)us suis, " qui legiones
nostras cecidit agrosque et urbcm est depopulatus !
jam ego liauc victimam Manibus peremptorum fcede
civium dabo:" subditisque calcaribus equo per confer-
tissimam hostium turbam impetum facit, obtruncato-
que prius armigero, qui se infesto vcnieuti obviam
objecerat, considem lancea transfixit : spoliare cupien-
tcm triarii objectis scutis arcuere. Magnae partis fuga 2
inde primum ccepit : et jam nec lacus nec montes
pavori obstabant : per omnia arcta prffiruptaque velut
ca;ci evadunt, armaqne et viri super alium alii praeci-
pitantur. Pars magna, ubi locus fuga; deest, per prima 3
vada paludis in aquam progressi, quoad capitibus hu-
merisque exstare possunt, sese immergunt : fuere, quos
inconsultus pavor nando etiara capessere fugam im-
pulerit, qure ubi immensa ac sine spe erat, aut deficien-
tibus animis hauriebantur gurgitibus, aut nequicquam
fessi vada retro aegerrime repetebant, atque ibi ab iu-
gressis aquam hostium equitibus passim trucidabantur.
Sex millia ferme primi agminis per adversos hostes erup- 4;
tione impigre facta, ignari omnium quse post se aije-
rentur, ex saltu evasere, et quum iu tumulo quodam
constitissent, clamorem niodo ac sonum armorum au-
iientes, quse fortuna pugnse esset, neque scire nec
aerspicere prse caligine poteraut. Inclinata denique 5
:e quum incalescente sole dispidsa uebula aperuisset
iiem, tum liquida jam luce montes campique perditas
•es stratamque ostendere fccde Komanam acieni. Ita- 6
|ue, ne iu conspectos procul immitteretur eques, sido-
atis rajjtim signis quau'' citatissimo poterant agmiue

7t T. LIVII HISTORIARUM

LA. C. 217.

7 sese abripuerimt. Postero die quum super caetera ex-
trema fames etiam iustaret, fidem daute Maliarbale,
qui cum omuibus cqucstribus copiis nocte cousequutus
erat, si arma tradidissent abire cum singulis vestimeutis
passurum, sese dediderunt : quae Punica religioue ser-
vata fides ab Hannibale est, atque in viucuJa omnes
coniecit.
(7) Hsec est nobilis ad Trasumenuum pugna atque inler

2 paucas memorata populi Romani clades. Quindecim
millia Romauorum iu acie ca'sa sunt : decem millia
sparsa fuga per omnem Etruriam diversis itineribus
urbem petiere : duo millia quingenti hostium iu acie,

3 multi post ea utrimque ex vulueribus periere. Mul-
tiplex ctedes utrimque facta traditur ab aliis : ego,
preeterquam quod uihil auctum ex vano velim, quo
nimis inclinant ferme scribentium auimi, Fabium ajqua-
lem temporibus hujusce belli potissimum auctoreni

4habui. Hauuibal captivorum, qui Latini norninis es-
sent, siue pretio dimissis, Romanis in viucula datis,
segregata ex hostium coacervatorum cumulis corpora
suorum quum sepeliri jussisset, Flaminii quoque corpus
fuueris causa magua cum cura iuquisitum non inveuit.

5 llomiB ad primum nuntium cladis ejus cum iugeuti
terrore ac tunudtu concursus in forum populi est fac-
tus : matronee vagae per vias, quaj repeus clades adlata
quaive fortuua exercitus csset, obvios percuuctautur :
et quum frequentis concionis modo turba iu comitium
ct curiam versa magistratus vocaret, tandem haud multo
aute solis occasum M. Pomponius pra^tor " Pugna" iu-
quit " magua victi sunius :" et quamquam nihil certius
cx eo auditum cst, tamen alius ab alio impleti rumori-
bus domos referunt, consulem cum magua parte copia-
rum ca^sum, superesse paucos aut fuga passim per

LIB. XXII. 6—8. 75

A. C. 217.]

Etruriam sparsos aut captos ab hoste. Q,uot casus 6
exercitus victi fueraut, tot in euras dispertiti aninii
eorum eraut, quorum propinqui sub C. riaminio cou-
sule meruerant, ignorantium, quae cujusque suorum
fortuna esset : nee quisquam satis certum habet, quid
aut speret aut timeat. Postero ac dcinceps aliquotT
diebus ad portas niajor prope mulierum quam virorura
raultitudo stetit, aut suorura aliquem aut nuntios de
iis opperieus : circumfuudebanturque obviis sciscitantes
neque avelli u_tique ab notis prius quam ordine omnia
iaquisissent poterant. lude varios vultus digredientiura 8
ab nuutiis cerneres, ut cuique laeta aut tristia nuutiaban-
tur, gratuhuitesque aut consolantes redeuntibus domos
circunifusos. Ferainarura prsecipue et gaudia insignia 9
erant et luctus : unam in ipsa porta sospiti filio repente
oblatara in conspectu ejus exspiiasse ferunt, alteram,
cui mors filii falso nuntiata erat, mtestam sedentem
dorai ad primura conspectum redeuntis filii gaudio
uiraio exanimatara. Senatum prsetores per dies aliquot 10
ab orto usque ad oceidentem solera in curia retinent,
consultantes, quonam duce aut copiis quibus resisti
victoribus Poenis posset.

Priusquara satis certa consilia essent, repens alia(8)
nuntiatur clades, quattuor millia equitum cura C. Cen-
tenio proprsetore missa ad collegara ab Servilio consule
iu Umbria, quo post pugnam ad Trasumennura auditam
averterant iter, ab Hannibale circumventa. Ejus rei 2
fania varie homines adfecit : pars oecupatis majore
«egritudine animis levem ex comparatione priorum du-
cere recentem equitura jacturara, pars non id quod ac-
ciderat per se aestimare, sed ut in adfecto corpore
quamvis levis causa magis quam vahdo gravior sen-
tiietur, ita tum segrae et adfectee civitati quodcumque

76 T. LIVIl HISTORIARUM

[A. C. 117.

adversi inciderit, non rerum magnitudine scd viribus
extenuatis, quas niliil q\iod adgravaret pati possent,
3 .lestimandum esse. Itaque ad remedium jam diu ncque
desideratum ncc adliibitum, dictatorem dicendum, civi-
tas confugit : et quia et consul aberat, a quo uno dici
posse videbatur, nec per occupatam armis Punicis Ita-
liam facilc erat aut nuntium aut litteras mitti, nec dicta-
torem populus creare potcrat, quod numquam ante cam
diem factum erat, prodictatorem populus crcavit Q,. Fa-
bium Maximum et magistruni equitum M. Minuciura
Rufum : liisque negotium ab seuatu datum ut muros
turresque urbis firmarent et prwsidia disponerent quibus
locis videretur, pontesque rescindercnt fluminum : pro
urbe ac penatibus dimicandum esse, quaudo Italiam
tucri nequissent.
(9) Hannibal recto itiuerc pcr Umbriam usque ad Spole-

2 tinm vcnit. Inde quum perpopulato agro urbem oppug-
uare adortus esset, cum magna csede suorum repulsus,
conjectaus ex unius colonia? liaud uimis prospere temp-
tatse viribus, quanta moles llomauffi urbis esset, in
agrum Piccnum avertit iter non copia solura omnis
generis frugum abundantem sed refertum prtcda, quam

3 eiruse avidi atque egentes rapiebaut. Ibi per dies ali-
quot stativa habita refectusque milcs hibernis itineribus
ac pahistri via proehoque magis ad eventum secundo

4quam levi aut facili adfectus. Ubi satis quieti datum
prfeda ac populationibus niagis quam otio aut requie
gaudentibus, profcctus Prsetutianum Hadrianum agrum,
Marsos iude Marrucinosque et PeHgnos devastat circa-
que Arpos et Luceriam proximam Apulioe regionem.

5 Cn. Servilius consul levibus pra4iis cum GaUis actis et
uno oppido ignobili expugnato postquam de collegffi
exercitusque ca;de audivit, jam mamibus patria; me-

LIB. XXII. 8—10. 77

A. C. 217.]

tucns, ne abesset in cliscrimiue extremo, ad urbem iter
intendit.

Q. Eabius Maximus dictator iterum, cjuo die magis- 6
tratum iuiit vocato senatu, ab diis orsus, quum edo-
cuissct patres plus uegligeutia caerimoniarum auspicio-
rumcjue quam temeritate atque inscitia peccatum a
G. Flamiuio cousule esse, qureque piacula iras deiira
esseut ipsos deos cousuleudos esse, pervicit ut, quod
uon ferme deeeruitur nisi quum tetra prodigia nuutiata
sunt, decemviri libros Sibylliuos adire juberentur. Qui 7
iuspectis fatalibus libris retlulerunt patribus, quod ejus
belli causa votum Marti foret, id non rite factum de
iutegro atque amplius faciundum esse, et Jovi ludos
luagnos et sedes Veneri Erycinse ac Meuti voveudas
esse, et supplicationem lectisteruiumque habeudum et
ver sacrum vovendum, si bellatum pros])ere esset resque
publica in eodem quo aute bellum fuisset statu perman-
sisset. Seuatus, quoniam Fabium belli cura oecupatura 8
esset, M. iEmilium prsetorem ex collegii pontiticum
senteutia omuia ea ut mature flant, curare jubet. HisClOj
senatus consultis perfectis L. Cornelius Lentulus pou'
tifex maximus cousuleute collegio prsetorum omniumtf
primum populum consulendum de vere sacro censet,
injussu populi voveri uon posse. E-ogatus in hsec verba 2
populus: " Velitis jubeatisue heec sic lieri? si res publica
populi B.omani Quiritium ad quinquenuium proximuni,
sicut velim eam, sic salva servata erit hisce duellis —
quod duellum populo Romano cum Carthaginiensi est
quaeque duella cum Gallis suut quive cis Alpes sunt — ,
datum douum duit populus Romanus Quiritium, qund
ver adtulerit ex suillo ovillo capriuo bovillo grege
quajque profaua eruut, Jovi £e_ri ex qua die senatus
populusque jusserit : qui faciet, quando volet quaque

rS T. LIVII mSTORIARUM

[A. C. 217.
lege volct, facito : quo modo faxit, probe factum esto :
si id moritur quod ficri oportel)it, profanum esto nequc
scelus esto : si quis rumpet occidetve insciens, ne fraus
esto : si quis clepset, ne populo scelus esto neve cui
cleptum erit : si atro die faxit insciens, probe factum
esto : si nocte sive luce, si servus sive liber faxit, probc
■ factum esto : si ante id ea senatus populusque jusscrit

Sfieri ac faxit, eo populus solutus liber esto." Ejusdem
rei causa ludi magni voti seris trecentis trigiuta tribus
millibus trecentis trigiuta tribus triente, prseter ea Ini-
bus Jovi trecentis, multis aliis divis bubus albis atque

4 ca?teris hostiis. Votis rite nuncupatis supplicatio edicta,
supplicatumque iere cum conjugibus ac liberis non
urbana multitudo tantum sed agrestium etiam, quos iu

> aliqua sua fortuna publica quoque contingebat cura.

STum lectisternium per tiiduum habitum decemviris
sacrorum curantibus : sex pulvinaria in couspectu
fuerunt, Jovi ac Junoni ununi, alterum Neptuno ac
Minervae, tertium Marti ac Vencri, quartum Apollini
ac Dianoe, quintum Vulcano ac Vestse, sextum Mer-

6 curio et Cereri. Tura sedes votse : Vcneri Erycinaj
ajdem Q. Fabius Maximus dictator vovit, quia ita cx
fatalibus libris edictum erat, ut is voveret cujus maxi-

7mum impcrium in civitate essct. Menti Dcdera T. Ota-
cibus prictor vovit.
(11) Ita rcbus diviuis peractis tum de bcllo reque de
publica dictator rettulit, quibus quotve legionibus vic-

2tori liosti obviam eundum esse patres censerent. Dc-
crctura ut ab Cn. Servilio consulc exercitum accipcrct :
scriberet prffter ea ex civibus sociisque quantum equi-
tum ac peditum viderctur : c»tera omnia ageret ia-

3 ccrctquc ut e re publica duceret. Fal)ius duas legioncs
se adjccturura ad Servilianum excrcitum dixit : iis pcr

LIB. XXII. 10—12. 79

A. C.217.] '

magistrum equitum scriptis Tibur diem ad conveniendum

ecUxit : edictoque proposito ut, quibus oppida castella-

que immunita essent, uti commigrarent in loca tuta :

ex agris quoque demigrarent omnis regionis ejus, qua

iturus Hannibal esset, tectis prius incensis ac frugibus

corruptis ne cujus rei copia esset. Ipse via Flaminia 4

profectus obviam consuli exercituque quum ad Tiberim

circa Ocriculum prospexisset agmen consderaque cum

eqmtibus ad se prodeuntem, viatorem misit qui consuli

nuntiaret ut sine lictoribus ad dictatorem veniret. Qui 5

quum dicto paruisset congressusque eorum ingeutem

speciem dictaturse apud cives sociosque vetustate jam

prope oblitos ejus imperii fecisset, littera; ab urbe

adJatae sunt, naves onerarias commeatum ab Ostia in

Hispaniam ad exercitum portantes a classe Punica

circa portum Cosanum captas esse. Itaque extemploS

consul Ostiam proficisci jussus navibusque, quaj ad

urbem Komanam aut Ostiae essent, completis milite ac

aavalibus sociis persequi hostium classem ac litora

[tahse tutari._ Magna vis hominum conscripta Roma; 7

;rat : libertini etiam, quibus liberi essent et stas mili-

;aris, m verba juraverant : ex boc urbano exercitu qui

mnores quinque et triginta annis erant in naves im-

>ositi, alii ut urbi priesiderent relieti.

Dictator exercitu consulis accepto a Fulvio Placco (12)

sgato per agrum Sabinum Tibur, quo diem ad conve-

jendum edixerat novis militibus, venit. lude Pra;-2

este ac transversis limitibus in viara Latinam est

gressus, unde itineribus summa cum cura exploratis

d hostem ducit nuHo Joco, nisi quantum necessitas

ogeret, fortunae se commissurus. Quo primum die

aud procul Arpis in conspectu hostium posuit castra,

ulla mora facta quin Poenus educeret in aciem copiam-

80 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217.

que pugnaudi faceret : sed ubi quieta omuia apucl
hostes nec castra ullo tunudtu niota videt, increpans
quidem, victos tandem suos Martios animos Roinanis
debellatumque concessumque propalam de virtute ac
gloria esse, in castra rediit : cffiterum tacita cura
animum incessit, quod cura duce liaudquaquam Flanii-
nio Sempronioque siniUi futura sibi res esset, ac tum
demum edocti malis Roinani parem Hannibali duceiu

3 quiBsissent. Et prudeutiam quidem nou vim dictatoris
extemplo timuit : constantiam hauddum expertus agi-
tare ac temptare auimum movendo crebro castra po-
pulandoque iu oculis ejus agros sociorum coepit : et
niodo citato agmine ex couspectu abibat, modo repente
in aliquo flexu vias, si excipere digressum in ajquum

4 posset, occultus obsistebat. Tabius per loca alta agmen
ducebat modico ab hoste iutervallo ut ueque omitteret
eum ueque congrederetur : castris, nisi quantum usus
necessario cogeret, tenebatur niUes : pabulum et ligna
nec pauci petebant nec passim : equitum levisque ar-
maturse statio, composita instnictaque in subitos tu-
multus, et suo militi tuta omnia et infesta effusis
hostium populatoribus prtebebat : neque uuiverso peri-
culo samma rerum committebatur, et parva momenta
levium certaminum ex tuto coeptorum finitimoque re-
ceptu adsuefaciebant territum pristinis cladibus militem
niinus jam tandem aut virtutis aut fortunse poenitere

5 sute. Sed non Hanuib;dem magis infestum tam sanis
consiliis habebat quam magistrum equitum, qui uilul
aliud quam quod im])ar erat imperio moraj ad rein
publieam prsecipitandam habeljat, ferox rapidusque iu

6 cousiliis ' ac liugua immodicus. Primo inter paucos,
dein propalam in vulgus pro cunctatore segnem, pro
cauto timidum — adfingens vicina virtutibus vitia — com-

LIB. XXII. 12. 13. 81

A. C. 217.1

pellabat, premcTidoque superiorem, quse pcssima ars
nimis prospcris raultorum suceessibus crevit, sese cx-
tollebat.

Hannibal ex Hirpinis in Samnium transit, Beneven- (13)
tanum depopulatur agrum, Telesiam urbem capit, irri-
tat etiam de industria ducem, si forte accensum tot
indignitatibus cladibus sociorum detrahere ad Epquum
certamen possit. Inter midtitudincm sociorum Italici2
generis, qui ad Trasumcnnum capti ab Hannibale di-
missique fuerant, tres Campani equites erant, multis
jam tum illecti donis promissisque Haunibalis ad conci-
liandos popularium animos : hi nuntiantes, si in Cam-
paniam exercitum admovisset, CapujE potiendaj copiam
fore, quum res major quam auctorcs esset, dubiura
Haimibalem alternisque fidentem ac diffidentem tamen
ut Campanos ex Samnio peteret moverunt : monitos,
ut etiam atque etiam promissa rebus adfinnarent, jus-
sosque cum pluribus et aliquibus principum redire
ad se dimisit. Ipse imperat duci ut se iu agrumS
Casinatem ducat, edoctus a peritis regionum, si eum
saltum occupasset, exitum Romano ad opem fereudam
sociis interclusurum. Sed Punicum abhorrens ab La-4
tino nomine Casilinum pro Casino dux ut acciperet
fecit, aversusque ab suo itinere per Allifanum Calati-
nunique et Calenura agrum in campum Stellatem de-
scendit. Ubi quum moutibus fluminibusque clausamS
regionem circumspexisset, vocatum duccm percunctatur,
ubi terrarum esset. Quum is Casilini eo die mansurum 6
eum dixisset, tum demum cognitus est error et Casi-
num longe inde alia regione esse : virgisque caso duce

f^t ad reliquorum terrorem in crucem sublato, castris
ommunitis, Maharbalem cum eqmtibus in agrum FMlcr-
um praedatum dimisit. Usque ad aquas Siimessanas 7
HV. HIST. II. G

82 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217.

popiilatio ea pervenit : iugeiitem cladem, fugam tameu
terroremque latius Numida; fecerunt : nec tamen is
terror, quum onmia bello flagrarent, lide socios dimovit,
videlicet quia justo et moderato regebantur imperio,
nec abnuebant, quod unum vinculum fidei est, melio-
ribus parere.
(14) Ut vero, postquam ad Vulturnum flumen castra sunt
posita, exurebatur amoenissimus Italise ager villffique
passim inceudiis fumabant per juga Massici moutis
Fabio ducente, tum prope de iutegro seditio acceusa.

2 Quieti fueraut enim per paucos dies, quia, quum celcrius
solito ductum agmen essct, festinari ad prohibendara
populationibus Campaniam crediderant : ut vero in ex-
trema juga Massici montis ventum est, liostes sub
oculis erant Falerni agri colonorumque Sinuess£e tecta
urentes, uec ulla erat mentio pugns, " Spect:itumne
Imc" inquit i\Iinucius " ad rem fruendam oculis — socio-
rum ctedes et incendia — venimus ? nec si nullius alte-
rius, nos ne civium quidem horum pudet, quos Sinues-
sam colonos patres nostri miserunt ut ab Samnite lioste
tuta hfec ora esset, quam nunc non vicinus Samnis urit
sed Poenus advena, ab extremis orbis terrarum termiuis
uostra cunctatione et socordia jam huc progressus ?

3t.antum proh degeneramus a patribus nosti-is ut, praeter
quam oram illi suam Punicas vagari classes dedecus
esse imperii sui duxerint, cam nunc plenam hostium
Numidarumque ac Maurorum jam factam videanuis ?
qui niodo Saguntum oppugnari indignando non homines
tantum sed fredera et deos ciebamus, scandentem mrenia

4llomanae colonije Hauniljalem htti spectamus. Eumus
ex iucendiis villarum agrorumque in oculos atque ora
venit, strepunt aures clamoribus plorantium sociorum
ssepius uos quam deorum invociuitium opem — : nos

LIB. XXII. 13—15. 83

A. C. 217.]

Iiic pocorum motlo pcr rcstivos saltus {lcviasque calles
exercitum ducimus conditi nul^ibus silvisque. Si hoc 5
modo peragrando cacumina saltusque M. Furius recipere
a Gallis urbem voluisset, quo hic novus Camillus —
nobis dictator uuicus in rebus adfectis qusesitus — Ita-
liam ab Kaunibale recuperare parat, Gallorum Roma
esset, quam vcreor ne sic cunctantibus nobis Hannibali
ac Poeuis totiens servaverint majores nostri. Sed vir ac 6
vere Romanus, quo die dictatorem eum ex auctoritate
patrum ju.ssuque populi dictum Veios adlatum est,
quum esset satis altum Jauiculura, ubi sedens prospec-
taret hostem, descendit in sequum atque illo ipso die
media in urbe, qua nunc busta Gallica sunt, et postero
die citra Gabios cecidit Gallorum legiones. Quid, post 7
multos annos quum ad Furculas Caudinas ab Samnite
hoste sub jugum missi sumus, utrum tandem L. Papi-
rius Cursor juga Samnii pcrlustrando an Luceriam pre-
mendo obsidendoque et lacessendo victorem hostem
depulsum ab Romanis cervicibus jugum superbo Sam-
niti imposuit? modo C. Lutatio quae alia res quam
celeritas victoriam dedit, quod postero die quam hostem '
vidit, classem gravem commeatibus impeditam suomet
ipsam instrumento atque apparatu oppressit ? Stultitia 8
est sedendo aut votis debellari credere posse : armari ft
copias oportet et deducendas in jequum ut vir cum viro
congrediaris : audendo atque agendo res Romana cre-
vit non iis segnibus consiliis, quse timidi cauta vocant."
Haec velut concionanti Minucio circumfundebatur fri- 10
buuorum equitumque Romanorum multitudo et ad
aures quoque militum dicta ferocia evolvebantur, ac, si
militaris suffragii res esset, haud dubie ferebant Miuu-
cium Fabio ducem pra?laturos.

Fabius pariter in suos haud minus quam in hos- (15)

81 T. LIVIl HISTORIARUM

[A. C. 217.

tes intentus, prius ab illis invictum animuni prsestat.
Quamquam probe scit uon in castris modo suis sed jam
etiam Roma; infamem suam cunctatiouem esse, obsti-
natus tameu tenore eodem consUiorura a^statis reliquum
extraxit, ut Ilamiibal dcstitutus ab spe summa ope
petiti certaminis jam hiberiiis locum circumspectaret,
quia ea rcgio prsesentis erat copiai non perpetu», ar-
busta vineajque et consita omnia magis amcenis quam

2 necessariis fructibus. Ha^c ))er exploratores relata
Pabio. Quum satis sciret per casdcm angustias, qui-
bus intraverat Falernum agrum, rcditurum, Calliculam
montem ct Casilinum occupat modicis pra?sidiis, quai
urbs Vulturno flumine dircmj^ta ralernum a Campa-
no agro dividit : ipse jugis isdem exercitum rcducit,
misso cxploratum cum quadringentis equitibus socio-

3 rum L. Hostilio Mancino. Qui ex turba juvenum
audientium srepe ferociter coucionantem magistrum
equitum progressus primo cxploratoris modo ut ex
tuto spccularetur hostcm, ubi vagos passim per vicos
Numidas vidit, per occasionem etiam paucos occidit,
extemplo occupatus certamine est animus exciderunt-
que prfficepta dictatoris, qui, quantum tuto posset,
progressum prius recipcre scse jusserat quam in con-

4 spcctum hostium venirct. Numidse alii atque alii oc-
cursantes refugientesque ad castra prope ipsum cum
fatigatione equorura atque hominum pertrahere : inde
Cartlialo, penes quem summa equestris imperii ei"at, con-
citatis cquis invectus quum prius quam ad conjectum
teli vcnirct avertisset hostes, quinque ferme millia con-

5 tinenti cursu scquutus cst fugientes. Mancinus, post-
quam nec hostem desistere sequi nec spem vidit efru-
giendi esse, cohortatus suos iu prcelimn rediit omni
parte virium impar : itaquc ipsc et delecti equitum

LIB. XXII. 15, 16. 85

A. C. 217.]

circumventi occiduntur : c£eteri cffuso rursus cursu
Cales primum, iude prope inviis callibus ad dictatorem
perfugerunt.

Eo forte die Minucius se conjunxerat Fabio missus 6
ad firmandum prsesidio saltum, qui super Tarracinam
in artas coactus fauces imminet mari, ne ab Sinuessa
Pcenus Appise limite pervenire in agrum E,omanura
posset. Conjunctis exercitibus dictator ac magister 7
equitum castra in viam deferunt, qua Hannibal duc-
turus erat. Duo inde millia hostes aberant. Postero (16)
die Pojni quod vise inter bina castra erat agmine com-
plevere. Quum Romani sub ipso constitissent vallo 2
haud dubie sequiore loco, successit tamen Pcenus cum
expeditis equitibus, atque ad lacessendum hostem carp-
thn Poeni et procursando recipiendoque sese pugnavere.
llestitit suo loco Romana acies : lenta pugna et ex 3
dictatoris magis quam Haunibalis fuit voluntate : du-
centi ab Romanis, octingenti hostium cecidere. In- 4
I clusus inde videri Hannibal via ad Casilinum ob-
sessa, quum Capua et Samnium et tautum ab tergo di-
vitum sociorum Pomanis commeatus subveheret, Pce-
nus inter Formiana saxa ac Liternas arenas stagnaque
perhorrida situ hibernaturus esset. Nec Hannibaleni 5
fefellit suis se artibus peti : itaque quum per Casilinum
evadere non posset petendique montes et jugum Calli-
culse superandum esset, necubi Romanus iuclusum val-
libus agmen adgrederetur, ludibrium oculorum specie
terribile ad frustraudum hostem commentus priucipio
noctis furtim succedere ad montes statuit. Pallacis 6
consilii talis apj^aratus fuit : faces undique ex agris
collectae fascesque virgarum atque aridi sarmenti, prse-
ligauturque cornibus bouni, quos domitos indomitosque
multos inter caeteram agrestem prsdam agebat : ad

86 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217.

duo millia ferme boum effecta, Hasdrubalique uego-
tium datum ut primis tenebi-is noctis id armentum ac-
ccnsis cornibus ad montes ageret, maxime, si posset,

(17) super saltus ab lioste insessos. Primis tenebris silentio
mota castra, boves aliquanto aute signa acti. Ubi ad
radices montium viasque angustas ventum est, signum
extemplo datur ut accensis cornibus armenta in ad-

2 versos concitentur montes. Et metus ipse relucentis
flamm<e a capite calorque jam ad vivum ad imaque

' cornuum adveniens velut stimulatos furore agebat boves.
Giuo repcnte discursu liaud secus quam silvis monti-
busque accensis omuia circuni virgulta ardere, capi-
tumque irrita quassatio excitans flammam hominum

3 passim diseurrentium speciem prEebebat. Qui ad trans-
itum saltus insidcudum locati erant, ubi in siunmis
montibus ac super se quosdam ignes conspexere, cir-
cumventos se esse rati pra;sidio excessere : qua minime
densac! micabant flammse, velut tutissimum iter peteutes
suinma montium juga, tamen in quosdam boves palatos
a suis gregibus inciderunt : et primo quum procul
cernerent, veluti flammas spirantium miraculo adtoniti
coustiterunt, deiude, ut humana apparuit fraus, tum
vero insidias rati esse, quum majore metu concitant se
in fugam, levi quoque armaturai hostium ineurrere.

4 Ca3terum nox ajquato timore neutros pugnam incipi-
entes ad lucem tenuit : inter ea toto agmine Hannibal
transducto per saltum et quibusdam in ipso saltu hos-
tium oppressis in agro Allifano posuit castra.

(18) Hunc tumultum sensit Fabius : creterum et insidias
esse ratus ct ab nocturno utique abliorrens certamine

2 suos munimoutis tonuit. Luce prima sub jugo montis
proelium fuit, quo intcrchisam ab suis levem armaturaiu
fucile — et enim numero ahriuautum prastabaut — llonuiui

LIB. XXII. 16—19. 87

A. C. 217.J

superassenf;, nisi Hispanorum coliors ad id ipsum re-
missa ab Hannibalc pervenisset. Ea adsuetior mon- 3
tibus et ad concursandum inter saxa rupcsque aptior ac
levior quoque quum velocitate corporum tum armorum
habitu campestrem liostem — gravem armis statariumque
— pugnae genere facile elusit. Ita haudquaquam pari cer- 4
tamine digressi, Hispani fere omnes incolumes, Romani
aliquot suis amissis in castra contenderunt.

Eabius quoque movit castra trausgressusque saltum 5
super Allifas loco alto ac munito consedit. Tum per 6
Samnium Romam se petere simulans Hannibal usque
in Pelignos populabundus rediit : Fabius medius iuter
hostium agmen urbemque Romam jugis ducebat uec
absistens nec congrediens. Ex Pelignis Pcenus flexit 7
iter retroque Apuliam repetens Gereonium pervenit,
urbem metu, quia collapsa ruinis pars moenium erat,
ab suis desertam. Dictator in Larinate agro castra 8
communiit. Inde sacrorum causa llomam revocatus,
non imperio modo sed consilio etiam ac prope prccibus
Hgens cum magistro eqidtum, ut plus consilio quam
fortunae coniidat et se potius ducem quam Sempro-
nium Flaminiumque imitetur : ne uihil actum cense-
ret extracta prope EEstate per ludificationem hostis :
medicos quoque plus interdum quiete quam movendo
atque agendo proficere : haud parvam rem esse ab
totiens victore hoste vinci desisse, ab contiuuis cladi-
bus respirasse. Hsec nequicquam prsemonito magistro 9
equitum Romam est profectus.

Principio aestatis, qua hsec gerebantur, in Hispania (19)
quoque terra marique cffiptum bellum est. Hasdrubal 2
ad eum navium numerum, quem a fratre instructum
paratumque acceperat, decem adjecit : quadraginta na-
vium classem Himilconi tradit, atque ita Carthagine

88 T. LIVII HISTOIIIARUM

[A. C. 217.

profectus navibus prope terram exercitum lu litore
ducebat paratus confligere, quacumque parte copiarum

3 Lostis occurrisset. Cn. Scipioni, postquam movisse ex
hibernis liostem audivit, prinio idem cousilii fuit :
deiude minus terra propter ingentem famam novorum
auxiliorum concurrere ausus, delecto milite ad uaves
iuiposito quinque et triginta uavium classe ire obviam
liosti pergit : altero ab Tarracone die ad stationem
decem millia passuum distantem ab ostio Hiberi amuis

4 pervenit. Inde duse Massiliensium speculatorise prae-
missje rettulere classem Punicam stare in ostio flu-
minis castraque iu ripa posita : itaque ut improvidos
incautosque universo simul cfFuso terrore opprimeret,

5 sublatis anclioris ad liostem vadit. Mtiltas et locis altis
positas turres Hispania liabet, quibus et speculis et

6 propugnaculis adversus latrones utuntur. Inde primo
conspectis hostium navibus datum signum Hasdrubali
est, tumultusque prius iu terra et castris quam ad mare
et ad naves est ortus, nondum aut pulsu remorum stre-
pituque alio nautico exaudito aut aperieutibus classem ■
promontoriis, quum repente eques alius super alium ab
Hasdrubale missus vagos in litore quietosque in ten-
toriis suis nihil minus quam hostem aut prffilium eo
die exspectantes conscendere naves propere atque arma
capere jubet : classem Ilomanam jam haud procul portu

7 esse. Hsec equites dimissi passim imperabant. Mox
Hasdrubal ipse cum omni exercitu aderat, varioque
omnia tumultu strepuut ruentibus in naves simul re-
migibus mihtibusque fugientium magis e terra quam

8 in pugnam euutium modo. Vixdum onuies conscende-
raut, (juum aUi resolutis oris iu auchoras evehuntur, alii,
ne quid teneat, auchoralia incidunt, raptimque omnia
prapropere agendo militum apparatu iiautica mLnis-

LIB. XXII. 19,20. 89

A.C. 21T.]

teria unpediuntur, trepidatione nautarum capere et
aptare arma miles proliibetur. Et jam Komanus non 9
adpropinquabat modo scd direxerat etiam in pugnam
naves. Itaque nou ab lioste et proelio magis Poeni quam 10
suomet ipsi tumidtu turbati et temptata verius pugna
quam inita in fugam averterunt classem : et quum ad-
versi amnis os lato agmini ac tam multis simul venienti-
bus haud sane iutrabile esset, in litus passim naves ege-
runt, atque alii vadis alii sicco litore excepti partim
armati partim inermes ad instructam per litus aciem
suorum perfugcre. Duaj tamen primo concursu captce 1 1
erant Punic«3 naves, quattuor suppressse. E.omani, (20)
quamquam terra hostium erat armatamque aciem toto
prsetentam in litore ceruebant, haud cuuctanter inse-
quuti trepidam hostium classem naves omnes, quae non
aut perfregerant proras litori illisas aut carinas fixe-
raut vadis, religatas puppibus in altum extraxere, ad
quinque ct vigiuti uaves ex quadragiuta cepere. Ne- 2
que id pulcherrimum ejus victoriaj fuit sed quod
una levi pugna toto ejus orse mari potiti erant. Ita- 3
que ad Onusam classe provecti exscensione ab navibus
in terram facta quum urbera vi cepissent captamque
diripuissent, Carthaginem inde petunt, atque omnera
agrura circa depopulati postremo tecta quoque injuncta
muro portisque incenderuut. Inde jam prseda gravis 4
ad Longunticam pervenit classis, ubi vis magua spar-
ti ad rem nauticam congesta ab Hasdrubale : quod
satis in usum fuit sublato Ciseterum omne incensum
est. Nec in continentis modo projectas oras sed in 5
Ebusum insulara transmissura. Ubi urbe, quse ca- 6
put insulse est, biduum nequicquam sumrao labore op-
pugnata, ubi in spera irritara frustra teri tempus ani-
madversum est, ad populatiouem agri versi direptis

90 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217.

tiliquot incciisisque vicis majore quam ex continenti
prseda parta quuni in naves se rccepissent, ex Balearibus
insulis legati pacem petentes ad Scipionem veneruut.

7 Inde fiexa retro classis reditumque in citeriora pro-
vincise, quo omnium po])ulorum, qui Hiberum acco-
lunt, multorum et nltimse Hispaniae legati concuiTerunt.

8 Sed qui vere ditionis imperiique Romani facti si^ t ob-
sidibus datis, populi amplius fuerunt centuin viginti.
Tgitur terrestribus quoque copiis satis fidens Romanus

9 usque ad saltum Castulonensem est progressus. Has-
drubal in Lusitaniam ac propius Oceaimm concessit.

(21) Q,uietum inde fore vidcbatur reliquum asstatis tem-
pus, fuissetque per Poenum hostem : sed pra^terquam
quod ipsorum Hispanorum inquieta avidaque in novas
res suut ingenia, Mandonius ludebilisque, qui antea
Ilergetum regulus fuerat, postquam Romani ab saltu
recessere ad mai-itimam oram, concitis popularibus iu
agrum pacatum sociorum Romanorum ad populandum

2 venerunt. Adversus eos tribunus militum cuni expe-
ditis auxiliis a Scipione missi levi certamine ut tunuil-
tuariam manum fudere omnes occisis quibusdam captis-

3 que magnaque parte armis exuta. Hic tamen tumultus
cedentem ad Oceanum Ilasdrubalem cis Hibcrum ad so-

4 cios tutandos retraxit. Castra Punica in agro Ilergavo-
nensium, castra Roraana ad Novam classcm erant, quum

5 fama repens alio avertit bellum. Celtiberi, qui prin-
cipes regionis sufe legatos niiserant obsidesque dederant
Romanis, nuntio misso a Scipione exciti arma capiunt
provinciamque Carthaginiensium valido exercitu inva-

6 dunt, tria oppida vi expuguant. Inde cum ipso Has-
drubale duubus proeliis egregie pugnant ac quindccim
millia hoslium occidcrunt, quattuor millia cum multis
militaribus signis capiunt.

LIB. XXII. 20—22. 91

A. C. 217.]

Hoc statu rerum iu Ilispania P. Scipio in provin-(22)
ciam veuit, prorogato post cousulatuiu iuiperio ab se-
natu uiissus euui trigiuta lougis uavibus et octo millibus
niilitum magnoque commeatu advecto. Ea classis in-2
geus agmine ouerariarum procul visa cum magna la^titia
civium sociorumque portum Tarraconis ex alto tenuit.
Ibi railite exposito profectus Seipio fratri se coujuugitS
ac deiude communi auimo cousilioque gerebaut bcl-
lum. Occupatis igitur Carthagiuieusibus Celtiberico*
bello haud cunctauter Hiberum transgrediuntur nec
ullo viso hoste Saguntum pergunt ire, quod ibi ob-
sides totius Hispauige traditos ab Hauuibale fauia erat
modico in arce eustodiri prfesidio. Id unum pignusS
inclinatos ad Romanam societatem omnium Hispauige
populorum animos morabatur, ne sauguiue liberum suo-
rum culpa defectiouis lueretur. Eo vinculo Hispauiam 6
vir unus soUerti magis quam fideli consilio exsolvit:
Abelu.x. erat Sagunti nobilis Hispanus, lldus aute Pce- -
nis, tum, qualia plerumque suut barbarorum ingeuia,
cuni fortuna mutaverat fidem. Creterum transfugam 7
siue magnae rei proditione venieutem ad hostes nihil
aliud quam unum vile atque infame corpus esse ratus,
id agebat ut quam maximum emolumentum novis sociis
esset. Circumspectis igitur omuibus, quae fortuua po- 8
testatis ejus poterat facerc, obsidibus potissimum tra-
dendis auimum adjecit, eam unam rem maxime ratus
conciliaturam Ilomauis priucipum Hispaniae amicitiam.
Sed quum iujussu Bostaris pra^fecti satis sciret uihil9
obsidium custodes facturos esse, Bostarem ipsum arte
adgreditur. Castra extra urbem in ipso litore habe-10
bat Bostar, ut aditum ex ea parte iutercluderet Romanis.
Ibi eum in secretum abductum velut iguorauteur mo- 1 1
net, quo statu sit res : metum contiuuisse ad eam diem

92 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217

Hispanorum aiiimos, quia procul Romani abesseut :
nunc cis Hiberum castra llomana esse arcem tutani per-
fugiumque novas voleutibus res : itaque quos metus

12 nou teneat, beneficio et gratia deviucicndos esse. Mi-
ranti Bostari percunctantique, quodnam id subitura tan-
tx rei donum possct csse, "Obsides" inquit "in civitates
remitte : id et privatim parentibus, quorura maximum
uomen in civitatibus est suis, et publice populis gra-
tum erit : vult sibi quisque credi et habita lides
ipsam plerumque obligat fidem : ministerium resti-
tuendorura domos obsidium nnliimet deposco ipse, ut
opera quoque impeusa cousiliimi adjuvem meum et rei
suapte natura grata; quautam insu))er gratiam possim

13 adjiciam." Homini non ad caitera Punica iugeuia cal-
lido ut persuasit, nocte clam progrcssus ad liostium
stationes convcntis quibusdani auxiliaribus Hispanis
et ab his ad Sci|)iouem perductus, quid aderret, ex-
promit : et fide accepta dataque ac loco et tempore eon-

14 stituto ad obsides tradendos Saguntum redit. Diem
insequentera absumpsit cura Bostare mandatis ad rem
agendam accipicndis : dimissus quum se nocte iturum,
ut custodias iiostium talleret, constituisset, ad com-
positam cum iis horam excitatis custodibus pueroruiu
profcctus veluti iguarus iu prs^eparatas sua fraude

15 insidias ducit. In castra Romana perducti : csetera
omnia de reddendis obsidibus sicut cuui Bostare con-
slitutum erat acta per eundem ordinera quo si Car-

16 thagiuiensium nomine sic ageretur. Major aliquanto
Romanorum gratia fuit in re pari quam quanta futura
Cartliaginiensiura fucrat : illos eniui graves superijos
in rebus secundis expertos fortuua et timor mili-
gasse videri potcrat : llomauus priino adveutu incog-
uitus aute ab re clementi liberaUque iuitium fecerat.

LIB. XXII. 22, 2:i. 93

A. C. :i7.]

Et Al)clux, vir prudens, Imud fmstra videhatur socios 17
niutrisse : itaque ingenti consensu dcfectionem omnes
spectare, armaque extemplo mota forent, ni hiems,
quae Romanos quoque et Carthaginienses concedere in
tecta coegit, intervenisset.

Hsec in Hispania quoque secunda sestate Punici belli(23)
gesta, quum in Italia paulum intervalli cladibus Roma-
nis sollers cunctatio Fabii fecisset : qure ut Hannibalem
non mediocri sollicitum cura habebat, tandem eum
militiae magistmm delegisse Romanos cernentem, qui
bcllum ratione non fortuna gereret, ita contempta erat
iuter cives armatos pariter togatosque, utique post-
quam absente eo temeritate magistri equitum laeto
verius dixerim quam prospero cventu puguatum fue-
rat. Accesserant duae res ad augendam invidiam dic- 2
tatoris, una fraude ac dolo Hannibalis, quod, quum a
perfugis ei monstratus ager dictatoris esset, omuibus
circa solo sequatis ab uno eo ferrum ignemque et vira
omnem hostium abstineri jussit, ut occulti alicujus pacti
ea merces videri posset, altera ipsius facto, primo for-
sitan dubio, quia non exspectata in eo senatus auctoritas
est, ad extremum haud ambigue in maximam laudem
verso, in permutandis captivis, quod, sicut primo Pu-
nico bello factum erat, conveuerat inter duces Roma-
num Poenumque ut, quae pars plus reciperet quam
daret, argenti pondo bina et selibras in militem pra3-
staret. Ducentos quadraginta septem quum plures Ro- 3
manus quam Poenus recepisset, argentumque pro eis
debitum sape jactata in senatu re, quoniam non con-
suluisset patres, tardius erogaretur, inviolatum ab hoste
agrum misso Romam Quinto filio veudidit fidemque
publicam impendio privato exsolvit.

Hannibal pro Gereonii moenibus, cujus urbis captae*

94- T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217

atque mcensse ab se in usum liorreorum pauca reliq\ie-
5 rat tccta, in stativis erat. Inde frumentatum duas
exercitus partes mittebat, cum tertia ipse expedita in
statione erat simul castris pra^sidio et circumspectans,
C24)iiecunde impetus in frumentatores fieret. Romanus
tunc cxerciius iu agro Larinati erat. Prseerat Minucius
magister equitum profecto, siciit ante dictum est, ad

2 urbem dictatore. Cseterum castra, quse iu monte alto
ac tuto loco posita fuerant, jam in planum deferuntur,
agitabanturque pro iugenio ducis consilia calidiora, ut
impctus aut ia frumentatores palatos aut in castra re-

3 licta cum levi prajsidio fieret. Nec Hannibalem fefellit
cum duce mutatam esse belli rationem et ferocius quam

4 consultius rem hostes gesturos. Ipse autem — quod
miuime quis crederet — quum iiostis propius esset, ter-
tiam partem militum frumeutatum duabus in castris
retentis dimisit, dein castra ipsa pi"opius hostem movit
duo ferme a Gereonio millia in tumulum hosti conspec-
tum, ut intentum sciret esse ad frumeutatores, si qua

5 vis fieret, tutandos. Propior iude ei atque ipsis immi-
nens Romauorum castris tumulus apparuit, ad quem
capiendum si luce palam iretur, quia haud dubie hostis
breviore via prseveuturus erat, nocte clam missi Nu-

Cmidai ceperunt. Quos tenentes locum contempta pau-
citate Romani postero die quum dejecissent, ipsi eo

7transferunt castra. Tum itaque exiguum spatii vallum
a vallo aberat et id ipsum tota prope compleverat Ro-
mana acies, simul et per aversa castra equitatus cura
levi armatura emissus iii frumentatores late ccedcm
fugamque hostium pahatorum fecit : nec acie certare
Hannibal ausus, quia tanta paucitate vix castra, si
oppugnarentur, tutari poterat : jamque artibus Faliii —
pars exercitus aberat jam ferme — sedendo et cunctando

LIB. XXII, 23—25. 95

A. C. 217.]

bellum gerebat receperatque suos in priora castra, quae
pro Gerconii moeuibus erant. Justa quoque acie et 8
coUatis signis diniicatum quidam auctorcs suut : primo
concursu Poenum usque ad casti-a fusum, inde erup-
tione facta repente versum terrorem in Romanos, Nu-
nierii Decimii Samnitis dcinde interventu proelium
restitutum : hunc principem genere ac divitiis non
Boviani modo, unde erat, sed toto Samnio, jussu dic-
tatoris octo niillia peditum miile equites adducentem in
castra, ab tergo quum apparuisset Hannibaii, speciem
parti utrique praebuisse novi pra^sidii cum Q,. Fabio ab
Kouia venientis. Hannibalem insidiarum quoque ali- 9
quid timentem recepisse suos, Romanum insequutum
adjuvante Samuite duo castella eo die expuguasse. Sex 10
millia hostium caesa, quinque admodum Romanorum :
tamen in tam pari prope clade famam egregiai vic-
toriffi cum vanioribus litteris magistri equitum Romam
perlatam.

De iis rebus perssepe et in senatu et in concione actum (25)
est. Quum Iseta civitate dictator unus nihil nec famse
nec litteris crederet, ut vera omnia essent, secunda se
magis quam adversa timere diceret, tum M. Metellus
tribunus plcbis id enim fereudum esse negat : non prs-
sentem solum dictatorera obstitisse rei bene gerendse
sed absentem etiam gestae obstare, et in ducendo bello
ac sedulo tempus terere quo diutius in magistratu sit
solusque et Romae et in exercitu imperium habeat :
quippe consulum alterum in acie cecidisse, alterum
specie classis Punicte persequendge procul ab Italia ab-
legatum : duos praetores Sicilia atque Sardinia occu-
patos, quorum neutra hoc tempore provincia praetore
cgeat : M. Minucium magistrum equitum, ne hostem
videret, ne quid rei bellica; gereret, prope in custodiam

96 T. LIVII HISTORIAIIUM

[A. c. 2ir.
habitum : itaque hercule non Samnium modo, quo jam
tamquam trans Hibcrum agro Pocnis coucessum sit,
sed et Campanum Calenumquc et Falernum agrum
pervastatos esse, sedente Casiliui dictatorc et legionibus

2 populi Romani agrum suum tutante. Exercitum cupi-
entem pugnare et magistrum equitum clausos prope
iutra vallum retcntos, tamquam hostibus captivis arma
adempta : tandem, ut abscesserit inde dictator, ut ob-
sidione liberatos extra vallum egressos fudisse ac fugasse

3 hoste.''. Quas ob res, si antiquus auimus plebei llo-
mauffi esset, audaciter se laturum fuisse de abrogando
Q. Fabii imperio : nunc modicam rogationem promul-
gaturum de a^quando magistri equitum et dictatoris

4jure. Nec tamen ne ita quidcm prius mittendum ad
exercitum Q,. Tabium quam consulem iii locum C. Fla-

Sminii suffecisset. Dictator concionibus se abstinuit iu
actionc minime popularis : ne in senatu quidem satis
sequis auribus audicbatur tunc, quum hostem verbis
extolleret bienniique clades per temeritatem atque in-
scitiam dueum acceptas referret magistroque equitum,
quod contra dictum suum pugnasset, rationeni diceret

6reddendam esse. Si penes se sumnia imperii consiliique
sit, prope diem effecturum ut sciant homincs, bono im-
peratore haud magni fortunam momenti esse, mentem
rationemque dominari, ct in tempore et sine ignominia
servasse exercitum quam multa millia liostimn occidisse

7 majorem gloriam esse. IIujus gcncris orationibus frus-
tra habitis et consule crcato M. Atilio Regulo, ne pra?-
sens de jure imperii dimicaret, pridie quam rogationis

8 fercnda; dics adcsset, nocte ad exercitum abiit. Luce
orta quum plcbis eoncilium esset, magis tacita invidia
dictatoris favorque magistri equitum animos versabat,
quam satis audcbant homiucs ad suadendum quod vulgo

LIB. XXII. 25—27, 97

A.C. 217.]

placebat prodire, ct 1'avorc superante auctoritas tamen
rogatiom deerat. Unus invcntus est suasor legis C. 9
Terentius Varro, qui priore anno pra;tor fuerat, loco
non liumili solum sed etiam sordido ortus. Patrem 10
lanium fuisse ferunt, ipsum institorera mercis, filioque
hoc ipso iu servilia ejus artis ministeria usum. Is (26)
juvenis, ut primum ex eo genere qnsestus pecunia a
patre relicta animos ad spem liberalioris fortunse fecit,
togaque et forum placuere, proclamando pro sordidis
liominibus causisque adversus rem et famam bonorum
primum in notitiam populi deinde ad lionores perveuit :
quaesturaque et duabus sedilitatibus — plebeia et curuli —
postremo et preetura perfunctus jam ad consulatus
spem quum adtolleret animos, Laud parura callide auram
favoris popularis ex dictatoria iuvidia petit scitique
plebis unus gratiara tulit. Omnes eara rogationem 2
quique Romce quique in exercitu erant — tequi atque
iniqui — prgeter ipsum dictatorem in contumeliam ejus
latam acceperunt : ipse, qua gravitate animi crimiuantes
se ad multitudinem inimicos tulerat, eadem et populi in
se ssevientem injuriam tulit, acceptisque in ipso itinere
lit.teris senatus consulti de aequato imperio, satis iidens,
haudquaquam cum imperii jure artem imperandi aqua-
tam, cumque invicto a civibus hostibusque animo ad
exercitura rediit.

Minucius vero quum jam ante vix tolerabilis fuisset (27)
secundis rebus ac favore vulgi, tum utique immodice
immodesteque non Hannibale magis victo ab se quam
Q,. Fabio gloriari : illum in rebus asperis unicum ducem
ac parem quaesitura Hannibali, majorem minori, dicta-
torera magistro equitum, quod nulla mcmoria habeat "
annalium, jussu populi ffiquatum in eadera civitate, in
qua magistri equitum viigas ac secures dictatoris trc-

LIV. HIST. 11. H

98 T. LlVir HISTORIARUM

[A. C. C17.

inere atque horrere soliti sint : tantum suam felicitatem
virtutemque enituisse : ergo sequuturum quoque se
lortunam suam, si dictator in cunctatione ac seguitie

2cleorum Iiominumque judicio damnata perstaret. Ita-
que quo die primuni congressus est cum Q. Fabio,
statuendum omnium primum ait esse, quem ad modum
imperio a^quato utantiir : sc optimum ducere aut diebtis
allernis aut, si majora iutervalla placereut, partitis
temporibus alterius summum jus imperiumque esse, ut
par hosti non solum eonsilio sed viribus etiam esset,

3si quam occasionem rei gerend;e habuisset. Q. Fabio
haudquaquam id placcre : omuia fortunam enim habi-
turam, qusccumque temeritas collegse habuisset : sibi
communicatum cum illo non ademptum imperium esse :
itaque se nuniquam volentem parte qua posset rerum
consilio gerendarum cessurum, nec se tempora aut dies
impcrii cum eo, exercitum divisurum, suisque consihis,
quoniam omnia non Hceret, quae posset servaturum.

4lta obtinuit ut legiones, sicut consuJibus mos essct,
inter se dividerent : prima et quarta Minucio, secunda
et tertia Fabio evenerunt : item equites pari numero
sociumque ct Latini nominis auxilia diviserunt : castris
se quoque separari magister equitum vohiit.
(28) Duplex inde Hannibnh gaudium fuit : — neque enim
quicquam eorum, quaj apud hostes agerentur, eum
faUebat et perfugis multa iudicantibus et per suos ex-
plorantcm — : nam et hberam Minucii temeritatem se
suo modo captaturum et sollcrtia; Fabii diniidium vi-

2 rium deeessisse. Tumulus crat inter castra Minucii et
Poenorum, quem qni occupasset, haud dubie iniquiorem

S erat hosti locum facturus. Eum non tam capere sine
certamine volcbat Hannibal, quamquam id operse pre-
tium erat, quam causam certamiuis cum Minucio, quem

LIB. XXli. '11, -1%. 99

A. r. 217.]

seniper occnrsurum ad obsi.stendum satis sciebit, con-
traliere. Ager omiiis mcdius crat prinia .specie inulili.s 4
insidiatori, quia uon modo silvestre quicquam sed ne
vcpribus quideni vestitum habebat, re ipsa natus tegcu-
dis insidiis eo magis, quod in uuda valle nuUa talis
fraus timcri poterat : et erant iu anfractibus cavaj
rupcs, ut qunedam earum ducenos armatos possent
capere. In has latebras, quot quemque locura apte 5
insidere poterant, quinque miUia conduntur peditum
equitumque : necubi tamcn aut motus alicujus temere
egrcssi aut fulgor armorum fraudem in valle tam aperta
detegeret, missis paucis prima luce ad capiendum quem
ante diximus tumulum avertit oculos hostium. Primo 6
statim conspectu contempta paucitas, ac sibi quisque
deposcere pelleudos inde hostcs ad locum capiendum.
Dux ipse inter stolidissimos ferocissimosque ad arma 7
vocat, et vanis animis et minis increpat hostem : prin-
cipio levem armaturam dimittit, deinde couserto agmine
mittit equites, postremo, quum hostibus quoque subsidia
mitti videret, instructis legionibus procedit. Et Han- 8
nibal laborantibus suis alia atque alia ut crescente
certamine mittens auxilia peditum equitumque jam jus-
tam expleverat aciem, ac totis utrimque viribus certa-
tur. Prima levis armatura PLomanorum, praioccupatum 9
inferiore loco succedens tumulum, pulsa detrusaque
terrorem in succedentem intulit equitem et ad signa
legiouum refugit. Peditum acies inter perculsos im- 10
pavida sola erat videbaturque, si justa ac si recta pugna
espet, haudquaquam impar futura : tantum animorum
fecerat prospere ante paucos dies res gesta. Sed exorti 1 1
repcnte insidiatores eum tumultum terrorcmque in la-
tera utrimque ab tergoque incursantes fecerunt, ut ne-
que animus ad pugnam ucque ad fugam spes cuiquam

100 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 217.

(29) siiperessot. Tum Fabius primo cliimore paventium
audito, deiu conspecta procul turbata acie, " Ita est"
inquit, "nou celerius quam timui deprendit fortuna
temeritatem : Fabio aiquatus imperio Haunibalcm et

2 virtute et fortuna superiorem videt. Sed aliud jur-
gandi succensendique tempus erit : nunc signa extra
valhim proferte : victoriam hosti extorqueamus, con-

3 fessionem erroris civibus." Jam magna ex parte ea;sis
aliis aliis circumspcctantibus fugam Eabiana se acies re-
pente velut coelo dimissa ad auxihum ostendit : itaque,
priusquam ad conjectum teh veihret aut manum con-
sereret, et suos a fuga effusa et ab nimis feroci pngna
hostes coutinuit : qui solutis ordiuibus vage dissipati
erant, undique confugerunt ad integram aciem, qui plu-
res simul terga dederant, conversi in hostem volventes-
que orbem uunc sensim referre pedem nuuc conglobati
restare : ac jam prope una acies facta erat vieti atque
iutegri exercitus iuferebautque signa in hostem, quuni
PcTUus receptui ceciuit, palam fereute Hauuibale ab
se ]\Iiuucium, se ab Fabio victum.

4 Ita ]jer variam fortunam diei majore parte exacta
quum iu castra reditum esset, Miuucius convocatis
mihtibus "Sfepe ego" inquit " audivi, mihtes, eum
primum esse virum, qui ipse consuhit quid iu rem sit,
seeundum eum qui beue monenti obediat : qui nec ipse
consulere uec alteri parere sciat, eum extremi ingenii

5 esse. Nobis quoniam prima animi ingeniique negata
sors est, secuudam ac niediam teneamus et, dum impe-
rare discimus, parere prudenti in animum mducanuis.

C Castra cum Fabio junganuis : ad proetorium ejus sigua
quum tulerimus, ubi ego euni patrem appelhivero, quod
bcueficio ejus erga nos ac majestate ejus diguum est,
vos, milites, eos, quorum vos modo arma dexterije texe-

LIB. XXII. 29, 30. 101

A. C. 217.]

ruiit, ptilronos salutabitis, et — si nihil aliud — gratoruin
certe nobis animoruni gloriam dies hic dedcrit." Signo (30)
dato conclamatur indc ut coiligantur vasa. Profecti et
agmine incedentes dictatoris castra in admirationem et
ipsum et omnes qui circa erant converterunt. Ut 2
coustituta sunt ante tribunal signa, progressus ante
alios magister cquitura, quum patrem Fabium appel-
lasset circumfusosque militum ejus totum agmen patro-
nos consalutasset, " Parentibus" inquit " meis, dictator,
quibus te modo nomine, quo fando possum, scquavi,
vitam tantum debeo, tibi quum meam salutem tura
omuium horum : itaque plebei scitum, quo oneratus
magis quam honoratus sum, primus antiquo abrogoque
et, quod tibi mihique, quod exercitibusque his tuis —
servato ac conservatori — sit felix, sub imperium auspi-
ciumque tuum redeo et signa hsec legionesque restituo :
tu, quEcso, placatus me magistri equitum, hos ordines
suos quemque tenere jubeas." Tum dextrise interjunctte 3
militesque concione dimissa ab notis ignotisque benigne
atquc hospitabter invitati, laetusque dies ex admodum
tristi paulo ante ac prope exsecrabili factus. Romse, 4
ut est perlata fama rei gestse, dein litteris non magis
ipsorum imperatorum quam vulgo militum ex utroque
exercitu adtirmata, pro se quisque Maximum hiudibus
ad coelum ferre. Par gloria apud Ilannibalera liostesque 5
Pcenos erat, ac tum deraum sentire cum Roniauis atque
in Itaha bellum esse : uam biennio ante adeo et duces
Romanos et milites spreverant, ut vix cum eadem gente
bellum esse crederent, cujus terribilem eam famam
a patribus accepissent. Hannibalem quoque ex acie 6
redeuntera dixisse feruut, tandera eam nubera, quse
sedere in jugis montium solita sit, cum procella imbrem
dedisse.

102 T. LIVII HISTORIARUM

[A.c.sn.

(31) Dum limc fTeruntur in Italia, Cn. Scrvilius Geniinus
consul cum classe navium centum vigiuti circumvectus
Sardinise et Corsicae oram et obsidibus utrimque ac-
ceptis in Africam transmisit, et prius quam in conti-
neutem exsccnsionem faceret, Menige insuJa vastata et
ab incolentibus Cercinam, ne et ipsorum ureretur diri-
pereturque ager, dccem talentis argenti acceptis ad
litora Africae accessit copiasqne exposuit. Inde ad
populandum agrum ducti milites navalesque socii juxta
elfusi ac si insulis cultorura egentibus prffdarcntur.

2 Itaque in insidias temere illati quuin a frequentibus
palantes et ab locorum gnaris ignari circumvenirentur,
cum multa caedc ac fojda fuga retro ad naves compulsi

Ssunt. Ad mille hominum, cum iis Sempronio Blseso
quffistore amisso, classis ab litoribus hostium plenis
trepide soluta in Siciliam cursum tenuit traditaque
Lilyba;i T. Otacilio pr;etori, ut ab legato ejus P. Sura

4Roraam reduceretur. Ipse per Siciliam pedibus pro-
fectus freto in ItaUam trajecit, litteris Q. Fabii accitus
et ipse et coUega ejus M. Atilius, ut exercitus ab se
exacto jam prope semenstri imperio accipcrent.

5 Ouinium prope annales Fabium dictatorem adversus
Ilannibalem rem gessisse tradunt, Coelius etiam eum
primum a populo creatum dictatorem scribit : sed et
Crelium et cajteros fugit uni consuli Cn. Servilio, qui
tum procul in Gallia provincia aberat, jus fuisse dicendi
dictatoris, quam moram quia exspectare territa jain
chide civitas non poterat,.eo decursum esse ut a populo
crearetur qui pro dictatore esset : res inde gestas glo-
riainque insignem ducis et augentes titulum imag-inis
posteros ut, qui pro dictatore, dictator crederetur facile
obtinuisse.

(32) Consules Atilius I'abiano Geminus Servilius Miuu-

LIB. XXII. 31—33. 103

A. c. 217.]

ciano eicrcitu accepto hibcrnnculis niature conimunitis
— cxtrcnmni autimini erat — l'abii artibus cum summa
inter se concordia bellum gcsserunt : frumentatum ex-
eunti liannibali diversis locis opportuni aderant carpen-
tes agmen palatosque excipientes : in casum universse
dimicationis, quam omnibus artibus pctebat hostis, non
veniebaut : ad coque inopise cst coactus Haunibal ut,
nisi cum fugae specie abeundum timuisset, Galliara
repetiturus fuerit, nuUa relicta spe alendi exercitus in
eis locis, si insequentes consules eisdem artibus bellum
gererent.

Quum ad Gereonium jam hieme impediente consti- 2
tisset bellum, Ncapolitaiu legati Romam venere. Ab 3
iis quadraginta patera; aurere magui ponderis in curiam
illatai atque ita verba facta ut dicerent, scire sese
populi llomani aerarium bello exhauriri, et quura id
juxta pro urbibus agrisque sociorum ac pro capite
atque arce Italiae, urbe Romana atque in)perio, geratur,
aiquum censuisse Neapolitanos, quod auri sibi quum
ad templorum ornatura tum ad subsidium fortunse a
majoribus relictum foret, eo juvare populura Roma-
num : si quam opem in sese credereut, eodera studio
fuisse oblaturos : gratum sibi patres Romanos popu-
lumque facturum, si onuies res Neapolitanorum suas
duxissent, dignosque judicaverint ab quibus donum,
animo ac voluntate eorum qui libentes darent quam re
majus ampliusque, acciperent. Legatis gratice actai 4
pro muuiiicentia curaque, patera, quse ponderis minimi
fuit, accepta.

Per eosdem dies speculator Carthaginiensis, qui per (33)
biennium fefellerat, Romse deprensus prajcisisque mani-
bus dimissus, et servi quinque et vigiuti in cracem acti
quod in campo Martio conjurassent : indici data Ubertas

lOt T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 2M

2 f^t rcris sjravis viginti millia. Legati et ad Philippum
Aracedomim regem missi ad deposcendum Demetriuni
Pliarium, qui bello victus ad eum fugisset, et alii in
Ligures ad expostulandum quod Poenum opibus auxi-
liisque suis juvisseut, simul ad visendum ex propinquo,
quaj in Boiis atque Insubribus gererentur : ad Pineum
quo(jue regem iu Illyrios legati raissi ad stipendium,
cujus dies cxierat, poscendum aut, si diem pioferre

3 vellet, obsides accipiendos. Adeo, etsi bellum ingens
in cervicibus erat, nullius usquara terrarum rei cura

4 Iloraanos, ne longinqua quidem, effugiebat. In religio-
nem etiam venit fEdem Concordia?, quam per seditionem
militarem biennio ante L. Manlius praetor in Gallia
vovisset, locatam ad id tempus non esse : itaque duum-
viri ad eam rem creati a M. T^Emilio prjetore urb. C.
Pupius et Cseso Quiuctius Flamininus aedem in arce
faciendam locaveruut.

5 Ab eodem praetore ex senatus consulto litteriB ad
consules missa; ut, si iis videi"etur, alter eorum ad
consules creandos Romam veniret, se in eam dicm

6 quam jussissent comitia edicturum. Ad haec consu-
libus rescriptum, sine detriraento rei publicae abscedi
non posse ab hoste : itaque per interregem coraitia
habenda esse potius quam consul alter a beUo avoca-

7 retur. Patribus rectius visum est dictatorem a consule
dici comitiorum habcudorum causa : dictus L. Veturius
Philo M'. Pomponium Mathonem magistrum equitum

8 dixit. lis vitio creatis jussisque die quarto decimo se
(34) magistratu abdicare, res ad interregnum rediit. Con-

■ 2 sulibus prorogatura in aunnra iniperiuni. Interreges
proditi sunt a patribus C. Claudius Appii filius Cento,

3 iude P. Cornelius Asina. In ejus interregno comitia

4 habita magno certamiue patrum ac plebis. C. Tereutio

LIB. XXII. 33, 34. 105

A. C. 216.]

Yarroni — quem sui generis hominem, plebi insectatione
principum popularibusqne artibus conciliatum, ab Q.
Pabii opibus et dictatorio imperio concusso aliena in-
vidia splendentem, Tiilgus et extrahere ad consulatum
nitebatur — patres summa ope obstabant, ne se insec-
tando sibi fequari adsuesccrent homines. Q. Babius 5
Herennius tribunus plebis, cognatus C. Terentii, crimi-
nando non senatum modo sed etiam augures, quod
dictatorcm prohibuissent comitia perficere, per invidiara
eoriim favorem candidato suo conciliabat : ab hominibus
nobilibus per multos annos belhim qusrentibus Hanni-
balem in Italiam adductum, ab isdem, quum debellari
possit, fraude bcllum trahi : cum quattuor legionibus
universis pugnari posse apparuisse eo quod M. Minu-
cius absente Fabio prospere pugnasset, duas legiones
hosti ad csedem objectas deinde ex ipsa caede ereptas,
ut pater patronusque appellaretur qui prius vincere
prohibuisset Romanos quam vinci : consules deinde
rabianis artibus, quum debellare possent, beilum trax-
isse : id foedus inter omnes nobiles ictum, nec finem
ante belli habituros quam consulem vere plebeium, id
est hominem novum, fecissent: nam plebeios nobiles
jam eisdem initiatos esse sacris et contemnere plebem,
ex quo contemni a patribus desierint, coepisse : cui non
id apparere, id actum et qua^situm esse ut interregnum
iniretur, ut in patrum potestate comitia essent ? id
consules ambos ad exereitum morando quaesisse, id post
ea, quia invitis iis dictator esset dictus comitiorura
causa, expugnatum esse ut vitiosus dictator per augures
fieret : habere igitur interregnum eos, consulatum unura
certe plebis Romanaj esse : populum liberum habiturum
ac daturum ei, qui magis vere vincere quam diu im-
perare malit.

106 T. LIVII HISTORIARUM

(35) Quum his orationibus accensa plebs esset, tribus
patriciis peteutibus P. Cornelio Mercuda L. Maulio
Vulsoue M. jEmilio Lepido, duobus uobilibus jam fa-
miliarum plebei C. Atilio Serrano et Q,. A^lio Paito,
quorum alter pontifex alter augur erat, C. Terentius
consul uuus creatur ut in manu ejus essent comitia

2 rogando collegse. Tum experta uobilitas parum fuisse
virium in coinpetitoribus ejus L. jEmiiium Paulum,
qui cum M. Livio consul fuerat et damnatione collegse
et sua prope ambustus evaserat, iufestum plebei, diu
ac niultum recusautem ad petitiouem coLnpellit : is
proximo comitiali die concedentibus oumibus, qui cuui
Varrone certaverant, par magis iu adversaiulum quam

3 coUega datur consuli. Inde pra^toria comitia babita :
creati M'. Pomponius Matlio et P. Furius Pliilus ;
Pliilo Romse juri dicuudo urbana sors, Pomponio inter
cives llomanos et peregrinos evenit : additi duo prse-
tores, M. Claudias Marcellus in Siciliam, L. Postumius
Albinus in Galliam : omues absentes creati sunt, nec
cuiquam eorum prgeter Terentium consulem maudatus
houos quem jam non antea gcssisset, pra;teritis aliquot
fortibus ac strenuis viris, quia in tali tempore nullis no-

(36)vus magistratus videbatur mandaudus. Exercitus quo-
que multiplicati sunt. Q,uantae autem peditum equi-
tumque additse sint copis, adeo et uumero et genere
copiarum variant auctores, ut vix quicquam satis certum
adfirmare ausus sim : decem millia novorum militum idii
seri|ita in supplementum, alii uovas quattuor legiones,
ut octo legiouibus rem gererent : numero quoque pedi-
tum equitumque legiones auctas millibus peditum et cen-
tfuis equitibus in singuh^s adjectis, ut quina millia pedi-
tuin quadriugeni equites essent, socii duplicem numerum
equitum darent, peditis aquarent : septem et octoginta

LIB. XXII. 35—37. I(i7

A. C. 216.]

miilia arinatorum et ducentos in castris E.omanis, quum
puguatum ad Cannas est, quidani auctores sunt. lliud 2
liaudquaquam discrepat, niajore conatu atque impetu
reui actani quam prioriljus aunis, quia spcm posse viuci
iiostem dictator pncbuerat. Cajteruni priusquani signa 3
ab urbe novie legiones moverent, decemviri iibros adire
atque iuspicere jussi propter territos vulgo homines
novis prodigiis : nani et lloniffi in Aventiuo et Ariciai
nuntiatum erat sub idem tenipus lapidibus pluvisse, et
multo cruore signa in Sabiuis, C^retes aquas fonte
cidido gclidas manasse : id quidem etiam, quod stepius
acciderat, magis terrebat : et in via Eornicata, quto ad
Canipum erat, aliquot liomines de coelo tacti exanima-
tique fuerant : ea prodigia ex libris procurata. Le- 4
gati a Peesto pateras aureas Romam adtulerunt : iis
sicut Neapolltanis gratia; actse, aurum non acceptum.

Per eosdem dies ab Hierone classis Ostia cum mag- (37)
no commeatu aecessit. Legati in scnatum introducti 2
uuutiarunt, caedem C. riaminii consulis exercitusque
adlatam adeo aegre tidisse regem Hieronem, ut nulla
sua propria reguique sui clade moveri magis potuerit.
Itaque, quamquam probe sciat magnitudiuem populi 3
Romani admirabdiorem prope adversis rebus quam se-
cuudis esse, tameu se omnia, quibus a bonis fidelibus-
que sociis bella juvari soleant, misisse, quse ne accipere
abnuaut magno opere se patres conscriptos orare. Jani 4
omnium primum ominis causa Victoriam auream pondo
ducentum ac viginti adferre sese : acciperent eam tene-
rentque et haberent propriam et perpetuam. Advex- 5
isse etiam trecenta millia modium tritici ducenta hor-
dei, ne commeatus deessent, et quautum praeter ea opus
esset, quo jussissent subvecturos. MUite atque equite 6
seire uisi llomano Latinique nomLois non uti populmu

108 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21(5.

Romamim, levium armorum auxilia etiam extenia vi-
disse in castris Romauis : itaque misisse mille sagitta-
riorum ac funditorum, aptam manum adversus Baleares

7 ac Mauros pugnacesque alias missili telo gentes. Ad
ea dona consilium quoque addebant ut pnetor, cui pro-
vincia Sicilia evenisset, classem in Africam trajiceret,
ut et liostcs in terra sua bellum liaberent, minusquc
laxameuti daretur his ad auxilia llaunibali submittenda.

8 Ab senatu ita responsum regi est, virum bonura cgre-
giumque socium Hieronem esse atque uno tenore, ex
quo in amicitiam populi Romani venerit, fidem coluisse
ac rem Romanam omni tempore ac loco munifice adju-
visse : id perinde ac deberet gratum populo Romano

9 csse. Aurum et a eivitatibus quibusdam adlatum
gratia rei aecepta non accepisse populum Romanum :
Victoriam omenque accipere sedemque ei se divse dare
dicare Capitolium, templum Jovis optimi maximi : in
ea arce urbis Romanai sacratam volcntem propitiamque

10 firmam ac stabiiem fore populo Romano. lunditores
sagittariique et frumeutum traditum consulibus : quin-
queremes ad navium classem, qu£e cum T. Otacilio
proprsetore in Sicilia erant, quinque et viginti addita?,
permissumque est ut, si e re publica ceuseret esse, iii
Africam trajicerent.
(38) Dilectu perfecto consules paucos morati dies, dum

2 socii ab noniine Latino venirent. Milites tum, quod
munquam antea factum erat, jure jurando ab tribunis
militum adacti, jussu consulum conventuros neque in-

Sjussu abituros. Nam ad eam dieui niiiil prseter sacra-
raentum fuerat, et, ubi ad deeuriatum aut ceuturiatum
convenissent, sua voluntate ipsi inter sese dccuriati
equites ccnturiati pedites conjural)ant, sese fugte atque
formidiuis ergo non abituros neque ex ordiue reces-

LIB. XXII. 37—39. 109

A. C. 216.]

siiros uisi teli sumendi aut petendi et aut hostis feriendi
aut civis scrvautli causa. Id ex voluntario iuter ipsos 4
fuidere ad tribuuos ad legitimam juris juraudi adac-
tiouem trauslatum.

Conciones, priusquam ab urbe sigua moverentur, 5
consulis Varrouis multte ac feroces fuere, denuutiautis
bellum arcessitum in Italiam ab nobilibus mausurumque
in visceribus rei publicse, si plures Fabios imperatores
liaberet : se, quo die hostem vidisset, perfecturum.
Collegse ejus Pauli uua pridie quara ex urbe proficis- 6
ceretur concio fuit, verior quam gratior populo, qua
nihil iuclementer in Varrouem dictum nisi id niodo,
mirari se, quodne qui dux, priusquam aut suum aut
hostium exercitum locorum situm naturam regionis
nosset, jam nunc togatus iu urbe sciret quse sibi agenda
armato forent, et diem quoque prsedicere posset, qua
cum hoste signis collatis esset dimicaturus. Se, quae 7
consiha magis res dent hominibus quam homines rebus,
ea ante tempus immatura non prfficepturum : optare
ut, quse caute ac cousulte gesta essent, satis prospeie
eveuirent : temeritatem, pra;terquam quod stulta sit,
infehcem etiam ad id locorura fuisse. Id sua sponte 8
apparebat tuta celeribus consiliis prsepositurum, et, quo
id constantius perseveraret, Q. Fabius Maximus sic
eum proficiscentem adioquutus fertur : " Si aut coUe- (39)
gam, id quod mallem, tui similem, L. .Smili, haberes,
aut tu collegse tui esses similis, supervacanea essct
oratio mea : nam et duo boni consules etiam me indi-
ccnte omnia e re publica fide vestra faceretis, et mali
nec mea verba auribus vestris nec consiha animis ac-
ciperetis. Nunc et coUegam tuum et te talem virum 2
intuenti mihi tecum omnis oratio est, quem video
nequiquam et virum bonum et civem fore, si altera

110 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

parte claudet res puhliea, malis consiliis idem ac bonis
Sjuris et potestatis erit. Erras enim, L. Paule, si tibi
niinus certaminis cum C. Tercntio quam cum Hanni-
bale futurum ccuses, nescio an infestior hic adversarius
quam ille liostis maneat, et, cum illo in acie tantuni,
cum lioc omnibus locis ac temporibus si certaturus es,
adversus Hannibalem legiouesque ejus tuis equitibus
ac peditibus pugnandum tibi sit, Varro dux tuis militi-
4bus te sit oppugnaturus. Ominis etiam tibi causa
absit C. Flaminii mcmoria: tamon ille cousvd demtim
et in provincia et ad exereitum coepit furere ; liic
priusquam peteret consulatum, dcinde in petendo cou-
sulatum, nunc quoque consul, priusquam castra vidcat
aut hostem, insauit : et qui tantas jam nunc procellns
prcclia atque acies jactando inter togatos ciet, quid
iuter armatam juventutem censcs facturum et ubi cx-
templo res verba sequitur? atqui si hic, quod facturum
se denuntiat, extemplo puguaverit, aut ego rem mihta-
rem belU hoc geuus hostcm huuc iguoro, aut nobilior

5 alius Trasumenno locus nostris cladibus crit. Nec glo-
riaudi tempus advcrsus unum est, ut ego contemneudo
potius quam adpcteudo gloriam modum excesserim :
sed ita res se habet, una ratio belli gerendi adversus
Hannibalem est qua ego gessi, nec eventus modo hoc
docct — stultorum iste magister est — sed eadem ratio,
qu?e, fuit futuraque, donec res eocdem manebunt, im-

6 mutabilis est. In Italia bellum gcrimus in sede ac
solo nostro, omnia circa pkma civium ac sociorum sunt,
armis viris equis commeatibus juvant juvabuutque, id
jam fidei documcntum in advcrsis rcbus nostris dede-
runt, mcliorcs priidcntiorcs constautiores nos tcmpus
diesque facit : Hanuibal coutra in alicna in hostili cst
terra iuter omnia inimica iufestaquc procul ab domo ab

LIB. XXII. ;i9, iO 111

A. c. 216.]

palria, ucque illi terra neqiie mari est pax, nullsc eum
urbes accipiunt, nuUa mcruia, iiiliil usquam sui videt,
in dicm capto vivit : partem vix tertiam exereitus ejus
habet, quem Hiberum amnem trajecit : plures fame
quam ferro absumpsit, nec his paucis jam victum sup-
peditat. Dubitas ergo quin sedendo superaturi simus 7
eum qui senescat iu dies, non commeatus non supple-
nientum non pecuuiam liabeat ? quamdiu pro Gereonii,
castelli ApuHse inopis, tamquam pro Carthaginis nioe-
nibus — ! sed ne adversus te quidem de me gloriabor :
Cn. Servilius atque Atilius, proximi consules, vide
quemadmodum eum hidificati sint : hsec una salutis est
via, L. Paule, quam difhcilem infestamque cives tibi
magis quam hostes facient : idem enim tui quod hos-
tium mihtes volent, idem Varro cousul Romanus quod
Hannibal Poenus imperator cupiet : duobus ducibus
unus resistas oportet : resistes autem, adversus famam
rumoresque hominum satis si firmus steteris, si te ne-
que collegre vana gloria neque tua falsa infamia move-
rit. Veritatem laborare nimis srepe aiunt, exstinguis
numquam : gloriam qui spreverit, vcre eam habebit.
Sine, timidura pro cauto tardum pro cousiderato im- 9
bellem pro perito belli vocent : malo te sapiens hostis
metuat quam stulti cives laudeut : omnia audentem
contemnet Hannibal, nihil temere agentem metuet.
Nec ego, ut nihil agatur sed ut agcntem te ratio ducat 10
non fortuna : tuae potestatis semper tu tuaque omnia
sint, armatus intentusque sis, ncque occasioni tuse desis
neque suam occasionem hosti des : omnia non prope-
ranti clara certaque erunt, festinatio improvida est et
cseca." Adversus ea oratio consulis haud sane l8eta(40)
fuit, magis fateutis ea qua; diceret vera quam facilia
factu esse : dictatori magistrum equitum intolerabilem

112 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

fuisse — quid consuli adversus coUegam seditiosum ac
temerariuui virium atque auctoritatis fore ? se populare
iuceudium priore cousulatu semustum eftugisse : optare
ut onmia prospere veuireut, et, si quid adversi caperet,
liostium se telis potius quam suftragiis iratorum civium

2 caput objecturum. Ab lioc sermoue profectura Pau-
lum traduut prosequentibus primoribus patrum : ple-
beium consulem sua })lebes prosequuta, turba conspec-
tior quum dignitates deesseut.

3 Ut in castra veneruut, permixto novo exercitu ac
vetere, castris bifariam factis, ut nova minora esseut
propius Hanuibalem, in veteribus major pars et omne
robur virium esset, consulem anni prioris M. Atilium
setatem excusantem Komam miserunt, Geminum Ser-
viJium in minoribus castris lcgioui Roman* et socium

4 peditum equitumque duobus millibus pra^ficiunt. Han-
uibal quaniquam parte dimidia auctas hostium copias
cornebat, tameu adveutu consulum mire gaudere: nou
solum enim niliil ex raptis in diem commeatibus supe-
rabat, sed ue unde raperet quidera quicquam reliqui
erat onini undique frumento, postquara ager parum
tutus erat, in urbes munitas convceto, ut vix decera
dierum, quod compertum postea est, frumentura super-
esset, Hispanorunique ob inopiam transitio parata fu-

(41)crit, si maturitas temporum exspectata foret. Ca;terura
temeritati consulis ac pra^propero ingenio niateriam
etiam fortuna dedit, quod in prohibendis prsedatoribus
tumultuario pradio ac procursu magis militum quam
ex pra^parato aut jussu imperatorum orto haudqua-
qmim par Poenis dimicatio fuit : ad niille et septingeuti
ciusi nou plus centum Romanorum soeiorumque occisis.
2 Cffiterum victoribus eifuse sequeutibus raetu iusidiarum
obstitit Paulus cousul, cujus eo die — uam alteruis ira-

LIB. XXII. 40—42. 113

A.C. 2U.\

pcntcibcoiit — imperium erat, Yarroiie indignante ac vo-
ciferante emissum liostem e manibus dcljcllariquc, ni
cessatum forct, potuisse. Hanuibal id damnum liaud 3
lEgerrime pati, quin potius credere velut inescatam te-
nieritatem ferocioris consulis ac novorum maxime mili-
tum esse. Et omnia ei liostium liaud secus quam sue
nota erant : dissimiles discordesque imperitare, duas
propc partes tironum militum in exercitu esse. Itaque
locum et tempus insidiis aptum se liabere ratus nocte
proxima nihil pra;ter arma ferentes secum milites dueit,
castra plena omnis fortunaj publica; privatjeque rclin-
quit, transque proximos montes laeva pedites instructos
condit, dextra equites, impedimenta per convallem me-
dium agmen traducit, ut diripiendis velut desertis fuga
dominorum castris occupatum inipeditumque liostem
opprimeret. Crebri reKcti iu castris igues ut fldes 4
fieret, dum ipse longius spatium fuga prEeciperet, falsa
imagine castrorum, sieut Tabium priore anno frus-
trcatus essct, tenere in locis consules voluisse. Ubi(42)
illuxit, subductse primo stationes, deinde propius adeun-
tibus insolitum silentium admirationeni fccit. Jam
satis comperta solitudiue iu castris, concursus fit ad
prcctoria consulum uuntiantium fugam liostium adeo
trepidam, ut tabernaculis stantibus castra reliquerint,
quoque fuga obscurior esset, crebros etiam relictos
ignes. Clamor inde ortus ut signa proferri juberent 2
ducerentque ad persequendos liostes ac protinus castra
diripienda. Et consul alter velut unus turbse militaris 3 '
erat, Paulus etiani atque etiam dicere providendum
prfEcavendumque esse : postremo, quum aliter neque
seditionem neque ducem scditionis sustinere posset,
Marium Statilium pKrfectum cum turma Lucana explo-
ratum mittit. Q,ui ubi adequitavit portis, subsisterc4

LIV. HIST. 11. T

114 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

extra mnnimenta cseteris jussis ipse cum duobus equiti-
bus vallum intravit, speculatusque omnia cum cura
renuntiat insidias profecto esse : igues in parte castro-
rum, qua vergant ad hostem, relictos, tabernacula
aperta et omnia cara in promptu relicta, argentum
quibusdam locis temere per vias vel objectum ad prse-

5 dam vidisse. Quae ad deterrendos a cupiditate animos
nuntiata eraut, ea accenderunt, et clamore orto a mili-
tibas, ni siguum detur, sine ducibus ituros, haudqua-
quam dux defuit, uam extemplo Varro signum dedit

6 proficiscendi. Paulus, quum ei sua spoute cunctanti
pulli quoque auspicio non addixissent, obnuntiari jam

7 efferenti porta signa collegae jussit. Quod quamquam
Varro segre est passus, Elamiuii tamen receus casus
Claudiique consuHs primo Punico bello memorata na-

8 valis cladcs religionem animo incussit. Di prope ipsi
60 die magis distulere quam prohibuere immiuentem
pestem Romanis : nam forte ita evenit ut, quum referri
signa in castra jubenti consuli milites non parerent,
servi duo Forniiani unus alter Sidicini equitis, qui
Servilio atque Atilio cousulibus inter pabulatores ex-
cepti a Numidis fucrant, profugerent eo die ad do-
minos : deductique ad consules nuntiant, omneni ex-
crcitura Hannibalis trans proximos moutes sedere in

9 insidiis. Horum opportunus adventus cousules imperii
potentes fecit, quum ambitio alterius suam primum
apud eos prava indulgentia majestatem solvisset.

(43) Hannibal postquam motos magis inconsulte Romanos
quam ad ultimum temere evectos vidit, nequiquam de-
2 tecta fraudc iu castra rcdiit. Ibi plures dies propter
inopiam frumcnti manere nequit, novaque consilia in
dics non apud milites solum niixtos ex coUuvione om-
uium gentiuin sed etiam apud ducem ipsum oriebantur.

LIB. XXII. 42—44. 115

A. C. 21C.]

Nam quum initio frcmitus deinde ajierta vociferatioS
fuisseut exposcentium stipendium dcbitum quereutiura-
que aunonam primo postremo famem, ct mercenarios
niilites maxime Ilispani gcncris de transitione cepisse
cousilium fania esset, ipse etiam iuterdum Hannibal de
fuga in Galliani dicitur agitassc ita ut relicto pcditatu
omui cum equitibus se proriperct. Quum hsec consilia 4
atque hic habitus auimorum esset in eastris, movere
inde statuit in calidiora atque eo maturiora messibus
Apulia; loca, simul quod, quo longius ab hoste reces-
sisset, transfugia impeditiora levibus ingeniis essent.
Pi-ofectus est uoete iguibus similiter factis tabernacu-
lisque paucis iu speciem rclictis, ut insidiarum par
priori metus contineret Romanos. Sed per eundem Lu- 5
canura Statilium omnibus ultra castra transque montes
exploratis quum relatum esset visum procul hostium
agmen, tum de insequendo eo consilia agitari ccepta.
Quum utriusque eonsuhs eadem quse ante semper fuis- 6
set sententia, cseterum Varroni fere omues, Paulo nemo
prseter Servilium prioris anni consulem adsentiretm',
majoris partis sentcntia ad nobilitandas clade Romana
Cannas urgcnte fato profecti sunt. Prope eum vicum 7
Hannibal castra posuerat aversa a Volturno vento, qui
campis torridis siccitate nubes pulveris vehit. Id quum 8
ipsis castris percommodum fuit, tum salutare prsecipue
futurum erat quum aciem dirigerent, ipsi aversi — terga
tautum adflante vento — in occsecatum pulvere offuso
Lostem pugnaturi.

Consules satis exploratis itineribus scquentcs Poe- (44)
num, ut ventum ad Cannas est, ut in conspectu Poenum
habebant, bina castra communiunt eodem ferme intcr-
vallo, quo ad Gereonium, sicut ante copiis divisis.
Auiidus amuis utrisque castris adfiueus aditum aqua- 2

116 T. LIVII HISTORIARUM

[A.C. 21G.

toribus cx sua cujus(iue opportuuitate haud sine cer-
taiiiiae dabat : ex uiiuoribus tamcn castris, quse posita
traus Aulidum eraut, libeiius aquabautur Komani, quia

3 ripa ulterior nullum luibebat hostium pra^sidium. Han-
nibal spem nauctus locis natis ad equcstrem pugnani,
qua parte virium invictus erat, facturos copiam pug-
nandi consules, dirigit acicm lacessitque Numidarum

4 ])rocursatioue iiostes. lude rursus solhcitari scditionc
niilitari ac discordia consulum llomana castra, quum
Paulus Sempi-oniique et Flaminii temeritatem Varroni,
Varro spcciosum timidis ac segnibus ducibus exemphun
Fabium objiceret, testarcturque deos hominesque, hic,
nullam penes se culpam esse, quod Hannibal jam vel
iisu cepisset ItaHam, se coustrictum a collega teneri,
feiruni atque arma iratis et pugnare cupientibus adimi
militibus, ille, si quid projectis ac proditis ad iucousul-
tam atque improvidam puguam legionibus accideret, se
omnis culpse exsortem omnis eventus participem fore
diceret : videret ut, quibus lingua tam prompta ac
teiueraria, seque iu pugna vigereut manus.

(45) Dum aiteicationibus magis quam cousiliis tempus te-
ritur, Hanuibal ex acie, quam ad multum diei teuuerat
instructam, quum in castra ca>teras reciperet copias,
Numidas ad iuvadeudos ex miuoribus castris Romano-

2 rum aquatores traus Humen mittit. Quam incouditam
turbam quum vixdum in ripaui egressi clamore ac tu-
niultu fugassent, in stationcm quoque pro vaUo locatam

3 atque ipsas prope portas evecti sunt. Id vero indignum
visum, al) tuuuiltuario auxilio jam etiam castra Romana
terreri, ut ea modo una causa, ue extemplo transireut
tlumeu diiigcrentque aciem, tenuerit Romauos, quod

4 s imma imperii eo die peues Pauluin fuerit. Itaque
Varro postero die, cui sors ejus diei imperii erat, nihil

LIB. XXII. 44—46. 117

A. C. 21G.]

coiisulto coUega signum proposuit instructasque copias
iliimcn traduxit — sequentc Paulo, quia magis non pro-
bare quaiu non adjuvarc consilium poterat. Trans-5
grcssi iiumen eas quoque, quas iu castris minoribus
habueraut, copias suis adjungunt, atque ita instructa
acie in dextro cornu — id erat flumini propius — llo-
manos equites locant, deinde pcdites : Isevum cornu
extremi equites sociorum, iutra pedites ad medium
juncti legionibus Romauis tcnuerunt : jaculatores cum
ca;teris levium armorum auxiliis prima acies faeta :
consules cornua tenuere, Terentius Isevum iEmilius
dextrum, Gemino Servilio media piigna tuenda data.
Hannibal luee prima Balearibus levique alia armatura(46)
pra;missa transgressus iiumen, ut quosque traduxerat,
ita iu acie locabat : Gallos liispanosque equites prope
ripam Isevo in cornu adversus Komanum equitatum,
dextrum cornu Numidis equitibus datum, media acie
peditibus firmata ita ut Afrorum utraque cornua essent,
interponerentur liis medii Galli atque Hispaui. Afros 2
Romanam magna ex parte crederes aeiem, ita armati
eraut, armis et ad Trebiam ca^terum magna ex parte
ad Trasumennum captis. Gallis Hispanisque scutaS
cjusdem formse fere erant, dispares ac dissimiles gladii,
Gallis pri3elongi ae sine mueronibus, Hispano — punctim
magis quam caesim adsueto petere hostem — brevitate
liabiles et cum mucronibus. Sane et alius habitus gen- 4
tium liarum quum maguitudine corporum tum specie
terribilis erat : Galli super umbilieum erant nudi :
Hispani linteis praitextis purpura tunicis candore miro
fulgentibus constiteraut. Numerus omnium peditum,5
qui tum steteruut iu acie, millium fait quadraginta,
decem cquitum. Duces cornibus pr£eerant sinistroS
Hasdrubal dextro Maharbal, mediam aciera Hannibal

IIS T. LIVII HISTORIARUM

_[A. C. 21(5.

7 ipse cuin fratre Magoue tenuit. Sol seu de industrir.
ita locatis, seu quod forte ita stetere, peropportune
utrique parti obliquus erat, Romauis in meridiem Poenis
in septemtrionem versis : ventus — Volturnum rcgionis
incolse vocant — adversus Romanis coortus multo pul-
vere in ipsa ora volvendo prospectum ademit.
(47) Clamore sublato procursum auxiliis et pugna levibus
primum armis commissa : deinde equitum Gallorum
Hispanorum Ifcvum cornu cum dcxtro Romano con-
currit, luinime equestris more pugnae, frontibus enim
adversis coucurrendum erat, quia nullo circa ad eva-
gandum relicto spatio liiuc amnis hiuc peditum acies

2claudebant in directum utrimque niteutcs. Stantibus
ac confertis postremo turba equis vir virum amplexus
detrahebat equo : pedestre magna jam ex parte certa-
men factum erat : acrius tamen quam diutius pugna-

3 tum est, pidsique Romani equites terga vcrtunt. Sub
equestris finem certaminis coorta est peditum pugna.

^Primo et viribus et auimis pares constabant ordines
Gallis Hispanisque : tandcm Romani, diu ac sfepe cou-
nisi, pequa fronte acieque densa impulere hostium cu-
neum nimis tenuem eoque parum validum a csetera
prominentem acie : impulsis deinde ac trepide referen-
tibus pedem insistere, ac tenore uno per praceps pavore
fugieutium agmen in mediam primum aciem illati pos-
tremo nullo resistente ad subsidia Afrorum pervenerunt,
qui utrimque reductis alis constiterant, media, qua
Galli His])auique steterant, aliquantum prominente aicie.

5 Qui cuueus ut pulsus sequavit frontem primum, deinde
cedendo etiam sinum in medio dedit, Afri circa jam
cornua feceraut irrucutibusque iucaute in medium Ro-
manis circumdcdeie alas, nujx cornua extendendo clau-

6sere et ab tergo hostcs. Hiuc Romani defuucti nequi-

LIB. XXII. 46—49. 119

A. C. 216.]

quam prcclio uno, omissis Gallis Hispanisque, quorum
terga ceciderant, et adversus Afros iutcgram pugnam
ineunt, non tantum in eo iniquam quod inclusi adversus
circumfusos, sed etiam quod fessi cum recentibus ac
vcgetis pugnabant. Jam et sinistro comu Romanis, (48)
ubi sociorum equites adversus Numidas steterant, con-
sertum prcelium erat, segne primo et a Punica coeptum
fraude. Quingenti ferme Numidpe, pnTter csetera arma 2
telaque gladios occnltos sub loricis habentes, specie
transfugarum quum ab suis parmas post terga liabentes
adequitassent, repente ex equis desiliunt parmisque et
jaculis ante pedes hostium projectis in mediam aciem
accepti ductique ad ultiraos considere ab tergo jubentur.
Ac dum proeHum ab omni parte conseritur, quieti man- 3
serunt : postquam omnium auimos oculosque occupa-
verat certamen, tum arreptis scutis, quae passim inter
acervos csesorum corporum humi strata erant, aversam
adoriuntur Romanam aciem, tergaque ferientes ac
poplites cajdentes stragem ingentem ac majorem ali-
quanto pavorem ac tumultum feeerunt. Quum alibi 4
terror ac fuga, alibi pertinax in mala jam spe jiroelium
esset, Hasdrubal, qui ea jam parte prseerat, subductos
ex media acie Numidas, quia segnis eorum cum adversis
pugna erat, ad persequendos passim fugientes mittit,
Hispanos et Gallos equites Afris jam prope fessis csede
magis quam pugna adjungit.

Parte altera pugnse Paulus, quamquam primo statim (49)
proelio funda graviter ictus fuerat, tamen et coucurrit
sa;pe cum confertis Hannibali et aliquot locis proelium
restituit, protegentibus eum equitibus Romanis omissis
postremo equis, quia consulem et ad regendum equum
vires deficiebant. Tum deinde nuntianti cuidam, jus- 2
sisse consulem ad pedes descendere equites, dixisse

120 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

Ilannibiilom ferunt "quam mallem vinctos milii trade-
rct." Equitum pedestre prcelium — quale jam liaud dubia
liostiiun victoria — fuit, quum victi mori in vestigio mal-
lent quam fugere, vietores morantibus victoriam irati

3 trucidarent quos pellere non poterant. Pepulerunt
tamen jam paucos supcrantes et labore ac vulneribus
fessos : inde dissipati omnes sunt equosque ad fugara

*qui poterant repetebant. Cn. Lentulus tribunus mili-
tum quum prsetervchcns equo scdentem iu saxo cruore
oppletum consulem vidisset, "L. J^Imili," inquit "quem
unum insontem culpa; cladis liodierna; dei respicerc
debent, cape liunc equum, dum et tibi virium aliquid
supercst, comes ego tc tollcre possum ac protegere : ne
fnnestam lianc pugnam morte consulis feceris, et jam
sine hoc lacrimarum satis luctusque est." Ad ea con-
sul : " Tu quidem, Cn. Corneli, macte virtute esto : sed
cave frustra morando cxiguum tempus e manibus hos-
tium evadendi absurnas : abi, nuntia publice patribus,
urbem Romanam muniant ac prius quam liostis victor
advcnit praesidiis firmcnt : privatim Q,. Fabio iEmihum
prcTceptorum ejus memorem et vixisse adlmc et mori :
memct in hac strage militum meorum patere exspirare,
ne aut reus iterum e consukitu sim, aut accusator
collegse exsistam ut alieno crimine iunocentiam meam

5 protegam." Hac exigentcs prius turba fugientium
civium deinde hostes oppressere : cousulem ignorantes,
quis esset, obruere telis, Lentulum inter tumultum

Cabripuit equus. Tum inde effuse fugiunt. Septem
miilia hominum in minora castra, decem in majora, duo
ferme in vicum ipsimi Cannas perfugcrimt, qui ex-
templo a Carthalone atque equitibus nullo munimento

7 tcgente vicum circumventi sunt. Cousul alter, seu
fortc seu consilio nulli fugientium iusertus airmini.

LIB. XXII. 49, 50. 121

A. C. 216.]

cum septuaginta fere equitibus Vcnusiam perfugit.
(iuadragiuta quinquc millia quingcnti pedites, duo uiil-
lia septinp:cnti equites, et tanta prope civium sociorum-
que pars, eaisi dicuntur : in liis ambo consulum quae-
stores, L. Atilius et L. Furius Bibaculus, et viginti
unus tribuni militum, consulares quidam priEtoriique et
aidilicii — intcr eos Cn. Servilium Geminum et M. Mi-
nucium numerant, qui magister equitum priore anno
aliquot annis antc consul fuerat — , octoginta prffiterea
aut senatores aut qui eos magistratus gessissent, unde
in senatum lcgi deberent, quum sua voluntate milites
in legionibus facti essent. Capta eo pra-lio tria millia 8
peditum et equites mille et quiugenti dicuntur. — HsecCSO)
est pugna Canuensis, Aliensi cladi nobilitate par, cse-
tcrum ut illis, qute post pugnam accidere, levior, quia
ab lioste est eessatum, sic strage exercitus gravior
fmdiorque : fuga namque ad Aliam sicut urbem prodi-
dit, ita exercitum servavit : ad Cannas fugientem con-
sulem vix se})tuaginta sequuti sunt, alterius morientis
prope totus exercitus fuit.

Binis in castris quum raultitudo semiermis sine duci- 2
bus esset, nuntium qui in majoribus erant mittunt.
diim proelium, deinde ex Isetitia epulis fatigatos quies
nocturna bostes premeret, ut ad se transirent : uno
agmine Canusium abituros esse. Eara sententiam alii 3
totam aspernari : cur enim Ulos, qui se arcessant, ipsos
non venire, quura a?que conjungi possent ? Quia videlicet
plena hostium omnia in medio essent et alionim quam sua
corpora tanto periculo mallent objicere. Aliis non tam 4
sententia displicere quam animus deesse. P. Sempro- 5
nius Tuditanus tribunus militum " Capi ergo mavultis"
inquit " ab avarissimo et crudelissimo hoste, sestimarique
capita vestra et exquiri pretia ab interrogantibus, Ro-

122 T. LlVir IIISTORIARUM

[A. C. 216.

niauus civis sis an Latinus socius, ut ex tua contunielia
et miseria alteri lionos qua^ratur ? Non tu, si quidcin L.
iEmilii consulis, qui sc bene mori quam turpiter vivcre
maluit, et tot fortissimorum virorum, qui circa eum
6cumulati jacent, cives cstis. Sed antequam opprimit
lux majoraque liostium agmina obsaepiunt iter, per
lios, qui inordinati atque iucompositi obstrepunt portas,

7 erumpamus. Ferro atque audacia via fit quamvis pcr
confertos liostes : cuneo quidem lioc laxum atque solu-
tum agmen ut si uiliil obstet disjicias : itaque ite mecum,
qui et vosmet ipsos ct rem publicam salvam vultis."

8 Hscc ubi dicta dedit, striugit gladium cuncoque facto
per medios vadit liostcs : et quum in latus dextrum,
quod patebat, Numida; jacularentur, trauslatis in dex-
trum scutis in majora castra ad sexccnti evaseruut,
atque inde protinns alio nuiguo agmine adjuncto Canu-

9 sium incolumes perveuiunt. Hsec apud victos magis
impetu animorum — quod iugenium suum cuique aut
fors dabat — quam ex cousilio ipsorum aut imperio cujus-
quam agebantur.

(51) Hannibali victori quum cateri circumfusi gratula-
rentur suaderentque, ut tanto perfuuctus bello diei
quod reliquum esset uoctisque insequentis quietem et
ipsc sibi sumeret et fessis daret militibus, Mabarbal
pra?fectus equitum minime cessanduni ratus "Immout,
quid hac pugna sit actum, scias, die quinto" inquit

2 " victor in Capitolio epulaberis. Sequere : cum equite,
ut prius vcuisse quam venturum sciaut, pi-a;cedam."

SHannibali nimis Ia;ta res est visa majorque quam ut
eam statim capere animo posset : itaque voluntatem
se laudare Maharbalis ait, ad consiUum pensandum

4temporis opus esse. Tum Maharbal: "Nouomniani-
mirum eidem di dedcre : viucere scis, Hannibal, vic-

LIB. XXII. 50—52. 123

A. C. 216.1

toria uti nescis." Mora ejiis diei satis creditur saluti
fuisse urbi atque imperio.

Postero die ubi primum illuxit, ad spolia legendaS
foedamque etiam hostibus speetandam stragem insis-
tunt. Jacebant tot Romanorum millia, pedites passim 6
equitesque, ut quem cuique fors aut pugna junxerant
aut fuga. Adsurgentes quidam ex strage media cru- 7 '
enti, quos stricta matutino frigore excitaverant vulnera,
ab hoste oppressi sunt. Quosdam et jacentes vivos 8
succisis feminibus poplitibusque inveneruut, nudantes
cervicem jugulumque et reliquum sanguinem jubentes
haurire. Inventi quidam sunt mersis ia efFossam ter- 9
ram capitibus, quos sibi ipsos fecisse foveas obruentes-
que ora superjecta humo interclusisse spiritum appare-
bat. Prsecipue convertit omues subtractus NumidalO
mortuo superincubanti Romano vivus naso auribusque
laceratis, quum manibus ad capiendum telum inutilibus
in rabiem ira versa lauiando dentibus hostem exspiras-
set. Spoliis ad multum diei lectis Hanuibal ad miuora(52)
ducit castra oppugnanda, et omnium primum brachio
flumini objecto eos excludit. Ca;terum ab omnibus 2
labore vigiliis vuhieribus etiam fessis maturior ipsius
spe deditio est facta. Pacti, ut arrna atque equos tra- 3
derent, in capita llomana trecenis nummis quadrigatis,
in socios duceuis, in servos centenis, et ut eo pretio
persoluto cura singulis abirent vestimentis, in castra
hostes acceperuut : traditique in custodiam omnes sunt
seorsum cives sociique. Dum ibi tempus teritur, inter i
ea quum ex majoribus castris, quibus satis virium aut
animi fuit, ad quattuor millia hominum et ducenti equi-
tes, alii agmine aUi palati passim per agros — quod haud
minus tutum erat — Canusium perfugissent, castra ipsa
ab sauciis timidisque eadem conditione qua altera tra-

J24. T, LIVII HISTORIARUM

[A. C. 236.

5 dita liosti. Praeda inp^ens parta est, et praeter equos
virosque et si quid argenti — quod plurimum in plialeris
cquorum erat, nam ad vescendum facto perexiguo, uti-
que militantes, utebantur — omnis ca'tera prseda diripi-

6 enda data est. Tum sepeliendi causa conferri in unum
corpora suorum jussit : ad octo miUia fuisse dicuntur
fortissimorum viroruni. Consulem quoquc Romanuni
conquisitum sepultumque quidam auctores sunt.

7 Eos, qui Canusium perfugerant, mulier Apula nomine
Busa, genere clara ac divitiis, mcenilDus tantum tectis-
que a Canusinis acccptos, frumento veste viatico etiam
juvit : pro qua ei munidccntia postea bcllo perfecto ab

(63) scnatu houores habiti sunt. Cseternm quum ibi tribuni
militum quattuor essent, Fabius Maximus de legione
priiiia, cujus jiater priore anno dictator fuerat, et de
legione secunda L. Publicius Bibuhis ct P. Corncliiis
Scijuo, et de lcgione tcrtia Ap. Claudius Pulcher, qui
proxinie sedilis fuerat, omnium consensu ad P. Sci-
pionem admodum adolescentem et ad Ap. Claudium
2sunnua impcrii delata est. Quibus cousultantibus iuter
paucos de summa rerum nuntiat P. Furius Pliihis con-
suhiris viri lihus, nequiquam eos perditam spem fovere,
desperatam comploratamque rcm esse publicam : no-
])iles juvenes quosdam, quorum ])riucipem L. Ca^cilium
Meteilum, mare ac naves spectare ut deserta Italia ad
3 rcgum ahquem transfugiant. Quod nialum, praster-
quam atrox, super tot ehides etiam novum quum stu-
pore ac miraculo torpidos defixisset, et qui aderaut
consiliuni advocandum de eo censerent, negat cousihi
reni esse Scipio juveuis, fatalis dux iuijusce belU : au-
dendum atque agendum non consultandum ait in tanto
nialo esse : ircnt secum exteniplo ariuati, qui rem pul)-
licam salvani vellent : nullo loco verius quam ubi ea

LIB. XXII. 52—54, 125

A. C. 216.]

cogitcutur hostiuin castra esse. Pergit ire sequen- 4
tibus paucis in liospitium Metelli et, quuni conciiium
ibi juvenum de quibus adlatum erat invenisset, stricto
super capita consultantium gladio, '" Ex mei animi sen-
tontia" iuquit, "ut ego rem publicam populi Romani
non deseram, neque alium civcm Komanum deserere
patiar : si sciens fallo, tum me, Juppiter optime maxi-
me, domum lamiliam remque meam pessimo leto adfi-
cius. In haec verba, L. Caecili, jures postulo CBeterique 5
qui adestis : qui uon juraverit, "in se hunc gladium
striclum esse sciat." Haud secus pavidi, quam si vic- 6
torem Haunibalem cernerent, jurant oumes custodien-
dosque semet ipsos Scipioni tradunt. Eo tempore, (54)
quo ha;c Canusii agebantur, Venusiam ad consulem ad
quattuor milha et quingenti pedites equitesque, qui
sparsi fuga per agros fuerant, pervenere. Eos omnes 2
Yenusini per familias benigne accipiendos curandosque
quum divisissent, in singulos equites togas et tunicas
et quadrigatos nummos quinos vincenos et; pediti denos,
et arma quibus deerant dederuut. Cajteraque publice 3
ac privatiiu hospitaliter facta certatumque, ne a muhere
Canusina populus Veuusiuus officiis viuceretur. Sed 4
gravius onus Busai multitudo faciebat, et jam ad deceni
millia hominum erant : Appiusque et Scipio, postquam
incolumem esse alterum consulem acceperunt, nuntium
extemplo mittunt, quantse secum peditum equitumque
copife essent, sciscitatumque simul, utrumne Venusiain
adduci exercitum an manere juberet Canusii. Varro 5
ipse Canusium copias traduxit : et jam aliqua specie.s
consularis exorcitus erat, moenibusque se certe ei, si
non armis, ab hoste videbantur defeusuri.

Romam ne has quidem reliquias superesse civium Q
sociorumque scd occidiunc occisos consules cum duobuii

126 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216

exercitibus deletasque omnes copias adlatum fuerat.

7 Nuraquam salva urbe tautum pavoris tumultusque iutra

8 moBuia Romaua fuit. Itaque succimibam oneri neque
adgrediar uarrare quaj edissertando minora vero faciam.

9 Consule exercituque ad Trasumeuuum priore anno
amisso non vulnus super vulnus sed multiplex clades —
cum duobus consulibus duo consulares exercitus amissi
nuntiabantur, nec ulla jam castra Romana nec ducem
uec militeui esse, Hanuibalis Apuliam Samnium ac jam

10 prope totani Italiam factam. Nulla profecto alia gens
tanta mole cladis non obruta esset : compares aut
cladem ad iEgates insulas Carthaginiensiuui proelio
navali acceptam, qua fracti Sicilia ac Sardinia cessere,
inde vectigales ac stipendiarios fieri se passi sunt : aut
pugnam adversam in Africa, cui postea hic ipse Hau-
uibal succubuit : — nulla ex parte coinparaudae sunt uisi
(55)quod minore animo hitse suut. P. Furius Philus et
M'. Pomponius prpetores senatum in curiam Hostiliam
vocaverunt, ut de urbis custodia consulerent : neque
enim dubitabant dcietis exercitibus hostem ad oppug-
nandam Ronuun, quod unum opus belli restaret, ven-

2 turum. Q,uum in malis sicuti ingentibus ita ignotis ne
consilium quidem satis expedirent, obstrcperetque cla-
mor Lamentantium mulierum et — nondum palam facto
— vivi mortuique et per omnes psene domos promiscue
conqih)rarentur, tum Q. Fabius Maximus censuit equi-
tes expeditos et Appia et Latina via mittendos, qui
obvios percunctando — aliquos profecto ex fuga passim
dissipatos fore — rcferant quse fortuna consulum atque
exercituum sit, et, si quid dii immortalcs miseriti im-
perii reliquum Romaui nomiuis fecerint, ubi ea; copiEe
sint : quo se Ilannibal post proilhun contulerit, quid

3 paret quid agat acturusque sit. U&iC exploronda uos-

LIB. XXII. 51.— 5G. 127

A. 0. 216.]

cendaque per impigros juvenes esse. Ilhid per patres i
ipsos ageuduni, quouiain mugistratuum parum sit, ut
tumultum ac trepidationcm in urbe toUuut, matronas
publico arceant contiueritiue intra suum quamque limen
cogant, comploratus fauiiliarum coerceant, silentium per
urbcm faciaut, nuutios rerum omnium ad pra;tore3
dcducendob curent, sua; quisque fortunas domi auctorem
exspectent, custodesque praterea ad portas ponant, qui
prohibeant quemquaui egredi urbem cogantque homiues
nullam nisi urbe ac raoeuibus salvis salutem sperare :
ubi conticuerit tumultus, tum in curiam patres revo-
candos consulendumque de urbis custodia esse.

Quum in hanc sententiam pedibus omues issent, (56)
summotaque foro per magistratus turba patres diversi
ad sedaudos tumultus discessissent, tum demum litterse
a C. Terentio consule adlatje sunt, L. Jj]milium con-
sulem exercitumque cajsum, sese Canusii esse reliquias
tantee cladis velut ex naufragio colHgentem : ad decem
milHa mihtum ferme esse incompositorum inordina-
torumque : Pcenum sedere ad Cannas, in captivorum
pretiis prsedaque aUa nec victoris animo nec magni
dueis more nundinantem. Tum privatse quoque per 2
domos clades vulgatae sunt, adeoque totam urbem op-
plevit luetus ut sacrum anniversariiun Cereris inter-
missura sit, quia nec kigentibus id facere est fas, nec
ulla in illa tempestate matrona expers luctus fuerat.
Itaque ne ob eandem causam aha quoque sacra pubhca 3
aut privata desererentur, senatus consulto diebus tri-
ginta luctus est finitus. Cajterum quum sedato urbis 4;
tumultu revocati in curiam patres essent, ahse insuper
ex Siciha httera; adlatee sunt ab T. Otaciho propraitore,
regnum Hierouis classe Punica vastari, cui quum opem
implorauti ferre vehet, nuntiatiun sibi esse aham clas-

128 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

sem ad iEgates iusiilas stare paratam iiistructamque ut,
ubi se versum ad tueudam Syracusauam oraiu Pauii
seasisseut, Lilyba-um extcmplo proviuciauique aliaiu
Romauam adgredereutur : itaque classe opus esse, si
regem socium Siciliamque tueri vellcut.
(57) Litteris consulis proprcetorisque perlectis AL Clau-
diuTTi, qui classi ad Ostiam stanti prteesset, Canusium
ad exercitum mittendum ceusuerunt, scribendumque
consuli ut, quum prgetori exercitum tradidisset, primo
quoque tcmpore, quantum per commodum rei publica3
2fieri posset, Romam veniret. Territi etiam supertautas
clades quum caBteris prodigiis tum quod duse Vestales
eo auno, Opimia atque rioronia, stupri compertse : et
altera sub terra, uti mos est, ad portam Colliuam necata
fuerat, altera sibimet ipsa mortem consciverat : L. Can-
tilius scriba pontiHcis, quos nunc minores poutifices
appellant, qiu cum Floronia stuprum fecerat, a pontiiice
maximo eo usque virgis in comitio csesus erat, ut inter

3 vcrbera exspiraret. Hoc nefas quum iuter tot, ut fit,
clades in prodigium versum esset, decemviri libros
adire jussi suut, et Q. Fabius Pictor Delphos ad ora-
culum missus est sciscitatum, quibus precibus suppli-
ciisque dcos posseut ])lacare, et qua^nam futura linis

4 tantis cladibus foret. Interim cx fatalibus libris sa-
crificia aliquot extraordrnaria facta, inter qua; Gallus et
Galla, Grfccus et Gra'ca iu foro bovavio sub terra vivi
demissi sunt in locum saxo conse})tum, jam ante hostiis

5 humanis — minime Komauo sacro — imbutum. Placatis
satis, ut rebantur, deis M. Claudius MarccUus ab Ostia
mille et quingeutos milites, quos iu classem scriptos
liabebat, llomam ut urbi prajsidio essent mittit: ipse,
legioue classica — ea legio tcrtia erat — cum tribunis
niilitum Teanum Sidiciuum praemissa, classc tradita

LIB. XXII. 56—58. 129

A. C. 21C.1

P. i'urio Philo collegse paucos post, dies Canusium magnis
itineribus contendit. Indc dictator ex auctoritate pa-6
trum dictus M. Junius et Tib. Sempronius magister
equitum dilectu edicto juniores ab anais septemdecem
et quosdam praetextatos scribunt : quattuor ex liis le-
giones et mille equites eftecti. Item ad soeios Lati- 7
numque nomeu ad milites ex formula accipiendos mit-
tunt : arma tela alia parari jubent, et vetera spolia
hostium detraliunt templis porticibusque. Et aliam for- 8
mam novi dilectus inopia liberorum capitum ac neces-
sitas dedit : octo millia juvenum validorum ex servitiis
prius sciscitantes singulos, vellentne militare, et empta
pul)lice armaveruut : hic miles magis placuit, quum
pretio minore rediniendi captivos copia fieret.

Namque Hannibal secundum tam prosperam ad Can- (58)
nas pugnam victoris magis quam bellum gerentis in-
tentus curis, quimi captivis productis segregatisque
socios, sicut ante ad Trebiam Trasumennumque lacum,
benigne adloquutus sine pretio dimisisset, Romanos
quoque vocatos — quod numquam alias antea — satis miti
serraone adloquitur : non internecivum sibi esse cum
Homanis bellum, de dignitate atque imperio certare :
et patres virtuti Romanpe cessisse, et se id adniti ut
suse in vicem simul felicitati et virtuti cedatur. Itaque 2
redimendi se captivis copiam facere : pi-etium fore in
capita equiti quingenos quadrigatos nummos, trecenos
pediti, servo centenos. Quamquam aliqiiantum adji-3
ciebatur equitibus ad id pretium quo pej igerant de-
dentes se, Iseti tameu quamcumquc conditionem pacis-
cendi acceperunt : placuit sufCragio ipsorum decem
deligi qui Romam ad senatum ireut : nec pignus ahud
fidei quam ut jurarent se redituros acceptum. Missus 4
cum his Carthalo nobilis Carthagiuiensis, qui, si forte

LIT. HI3T. II. K

130 T. LIVII IIISTORIARUM

[A. C. ^lli:.

ad pacem inclinarent animos, conditiones ferret. Uuum
egressi castris esseut, uuus ex. iis, miuime Romaui iu-
geuii homo, veluti aliquid oblitus jurisjuraudi solveudi
causa quum in castra redisset, aute noctem comites
5 adsequitur. Ubi Komam veuire eos nuntiatum est,
Cartbaloni obviam lictor missus, qui dictatoris verbis
nuutiaret ut ante noctem excederet liuibus Komauis :
(59) iegatis captivorum senatus ab dictatore datus est.
Quorum priuceps M. Juuius " Patres couscripti," in-
quit, " uemo nostrum ignorat nulli umquam civitati

2 viliores fuisse captivos quam nostriB. CEeterum, nisi
nobis plus justo nostra placct causa, non alii umquum
niinus negligendi vobis quam uos in hostium potestatem

3 veueruut. Non enim in acie per timorem arma tra-
didimus sed, quum prope ad noctem superstantes cu-
mulis csesorum corporum prcelium extraxissemus, iu
castra recepiums nos, diei reliquum ac noctem iuse-
quentem fessi kibore ac vulueribus vallum sumus tutati,
postero die, quum circumscssi ab exercitu victore aqua
arceremur uec ulla jam per coufertos hostes erumpeudi
spes esset uec esse nefas duceremus, quiuquagiuta
millibus hominum ex acie nostra trucidatis aliquem ex:
Caunensi pugna Romanum militem restare, tunc dc-
mum pacti suams prctium quo redempti dimittercmur,
arma, iu quibus nihil jam auxilii erat, hosti tradidimus.

4 Majores quoque acccperamus se a GuIIis auro rede-
misse, et patres vestros, asperrimos illos ad conditiouem
pacis, legatos tamcn captivorum redimeudorimi gratia
Tarentum misisse : atqui et ad Aliam cum GaUis et ad
lleracleam cum Pyrrho utraque non tam clade infamis
quam pavore et fuga pugua fuit. Cauncnses campos
acervi llomanorum corporum teguut, nec supersumus
pugua3 nisi iu quibus trucidandis et ferrum et viies

A. C. 216.]

eiu dc

LIB. XXII. 58, 59. 131

hosteiu dcfecerunt. Snnt etiam de iiostris quidam, qui6
ne in acie quideni relugoruut, scd pra,'sidio castris re-
licti, quum castra traderentur, in potestatem hostiuni ve-
«erunt. Haud equideni ullius civis et conimilitonis 1'or- 7
tunse aut conditioni invideo, nec preniendo aliuni me
extulisse velim — : ne illi quidem, nisi pernieitatis
pedum et cursus alicjuod praimium est, qui plerique
inermes ex acie fugientes uou prius quara Veuusiaj
aut Canusii constiteruut, se nobis merito prsetuleriut
gloriatiquc sint iu se plus quam in nobismet prsesidii rei
publica; esse : sed iUis et bonis ac fortibus miUtibus
utemini et nobis etiam promptioribus pro patria, quod
beneficio vestro redempti atque in patriam restituti
fuerimus. Dilectum ex omni setate et fortuna habctis, 8
oeto millia servorum audio armari: non minor numerus
noster est, nec majore pretio redimi possumus quam ii
emuntur — : nam si conferam nos cum illis, injuriam
nomini Romano faciam. IUud etiam in tali consilio 9
animadverteudum vobis censeam, patres conscripti, si
tamen duriores esse velitis, quod nullo nostro merito
faciatis, cui nos hosti relicturi sitis : Pyrrho videlicet,
qui vos hospitum uuniero captivos habuit, an barbaro
ac Peeno, qui utrum avarior an crudelior sit, vix existi-
niari potest : si videatis catenas squalorem deformitatem
civium vestrorum, non minus profecto vos ea spccies
nioveat quam si ex altera parte cematis stratas Can-
nensibus canipis legiones vestras. Intueri potestis
sollicitudinem et lacrimas in vestibulo curife stantium
cognatorum uostrorum exspectantiumque responsum
vestrum. Quum ii pro nobis proque iis qui absunt ita 10
suspensi ac solliciti sint, quem censetis animum ipsorum
esse, quorum in discrimine vita libertasque est ? scd
si — me dius fidius — ipse in nos mitis Haunibal coutra

132 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21';-

naturam suam esse velit, nihil tamen nobis vita opiis
esse ceuseamus, quum indigni ut redimeremur a vobis

11 visi sumus. E,ediere Romam quondam remissi a Pyrrlio
siue pretio capti : sed rediere cum legatis, primoribus

12civitatis, ad redimendos sese missis. Redeam ego iu
patriam treceutis nummis nou sestiuiatus civis ? suuni
quisque liabet auimum, patres couscripti : scio in dis-
crimine esse vitam corpusque meum : magis me i'am;i'
periculum movet, ne a vobis damuati ac repulsi abeauuis :
ueque enim vos pretio pepercisse homines credeut."
(60) Ubi is fiuem fecit, extemplo ab ea turba, qure iu
coniitio erat, clamor iiebilis est sublatus, manusque ad
curiam teudebant orautes ut sibi liberos fratres coguatos

2 redderent. l'emiuas quoque metus ac necessitas iu

3 foro ac turbaj virorum immiscuerat. Seuatus submotis
arbitris cousuU coeptus. Ibi quum senteutiis variaretur,
et alii redimendos de publico. alii nuUam publice impen-
sam faciendam nec jiroliibeudos ex privato redimi, si qui-
bus argeutum in pra-sentiam deesset, dandam ex aerario
pccuniaui mutuam prsedibusque ac pradiis cavendum po-
pulo ceuserent, tum T. Manlius Torquatus, prisc£e ac ni-
niis dura;, ut plcrisque videatur, severitatis, interrogatus
seuteutiam ita loquutus fertur : " Si tantummodo pos-
tulassent legati pro his, qui in hostium potestate sunt,
ut redimereutur, sine ullius insectatione eorura brevi
senteutiam peregissem : quid enim aliud quam admo-
nendi essetis, ut morem traditum a patribus necessario

4 ad rem militarem exemplo servaretis. Nunc autem,
quum prope gloriati siut quod se hostibus dedidermt,
prieferrique non captis modo in acie ab hostibus sed
etiam iis, qui Venusiam Canusiumque perveneruut,
atque ipsi C. Tereutio consuli, aHjuum censuerint, uiliil
vos eorum, patres conscripti, quce illic acta suut, iguo-

LIB. XXII. 59,60. 133

A. C. 216.;]

rare patiar. Atque utinam hsec, quse apud vos acturus 5
surn, Canusii apud ipsum exercitum agerem, ojitimum
testcm ignavijc cuj>is(jue et virtutis : aut unus hio sal-
tem adesset P. Sempronius, quem si isti ducem sequuti
essent, milites liodie in castris Romanis non captivi in
hostium potestate essent. Et quum, fessis pugnando 6
hostihus, tum victoria Iretis et ipsis plerisque regressis
in castra sua, noctcm ad crumpendum hberam liabuis-
sent, et septem millia armatorum hominum erumpcre
etiam per confertos hostes posseat, neque per se ipsi
id facere conati sunt neque ahum sequi voKierunt.
Kocte prope tota P. Sempronius Tuditanus non destitit 7
monere adhortari eos, dum paucitas hostium circa castra,
dum quies ac silentium esset, dum nox inceptum tegere
posset, se ducem sequerentur : ante lucem perveuire in
tuta loca in sociorum urbes posse. Sicut avorum me- 8
moria P. Decius tribunus miUtum in Samnio, sicut
nobis adolescentibus priore Punico bello Calpurnius
riamma trecentis vokintariis, quum ad tumulum eos
capiendum situm inter medios duceret hostes, dixit
' jMoriamur, milites, et morte nostra eripiamus ex
obsidione circumvcntas legiones:' si hoc P. Sempronius
diccret, nec viros quidem nec Romanos vos duceret,
si nemo tantae virtutis exstitisset comes. Viam non ad 9
gloriam magis quam ad salutem ferentem demonstrat,
reduces iu patriam ad parentes ad conjuges ac liberos
facit. Ut servemini, deest vobis animus — quid, si
morieudum pro patria esset, faceretis ? quinquaginta
milHa civium sociorumque circa vos eo ipso die Cfesa
jaeent : si tot exempla virtutis non movent, nihil
umquam movebit : si tanta cLades vilem vitam non fe-
cit, nulla faciet. Et hberi atque incolumes desiderate 10
patriam: immo desiderate, dura patria est, dum cives

134 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 2ir..

ejus estis. Sero nunc desideratis, dptninuti capilc,
abalienati jure civium, servi Cartliaginiensium facti.

11 Pretio redituri estis eo, unde ignavia ac nequitia abistis?
P. Sempronium civem vestrum non audistis arma capeic
ac sequi se jubentem : Haunibalem post paulo audistis

ricastra prodi et arma tradi jubentem. Quam ego igna-
viam istorum accuso, quum scelus possim accusare ! non
enim modo sequi recusarunt bene monentem, sed ob-
sistere ac retinere conati sunt, ni strictis gladiis viii
fortissimi inertes submovisseut : prius, inquam, P.
Sempronio per civium agmen quam per hostium fuil

ISerumpendum. Hos cives patria desideret, et quorum
si cieteri similes fuisseut, neminem liodie cx iis qui
ad Cannas puguaverunt civem liaberet ? Ex millibus
septem armatorum sexcenti exstitcrunt qui erumpere
auderent, qui iu patriam liberi atque armati redireut :
neque iis sexcenta millia hostium obstitere. Quam tu-
tum iter duarum prope legionum agminis futurum ceu-
setis fuisse? Haberetis hodie viginti millia armatorum

l-lCanusii fortia fidelia, patres couscripti. Nuuc autem
quemadmoduni lii boni fidelesque — nam fortes ne ipsi
quidem dixerint — cives esse possunt ? nisi quis eredere
potest fuisse, ut erumpentibus, quin erumpercnt, obsis-
tere eonati sunt, aut non invidere eos quum incolumitati
tum gloriye illorum per virtutem parta?, quum sibi timo-
rem ignaviamque servitutis ignominiosa! causam esse
sciaut. Malueruut in tentoriis hitentes simul hicem at-
que hostem exspectare, quum silentio noctis erumpcndi

15 occasio esset. Ad erumpendum e castris defuit animus,
ad tutanda fortiter castra animum habuerunt : dies noc-
tesque aliquot obsessi vallum armis, se ipsi tutati vallo
sunt : tandem uUima ausi passique, quum omnia subsidia
vitffi abessent adfectisque fame viribus arma jam sus-

LIB. XXII. 60,61. 135

A. C. 21G.]

tinere neqiiirent, necessitatihiis ma<iis humanis qiiam
armis victi siint — : orto sole ab liostibus ad vallum
accessuui, aute secuuLhun lioraui nullam fortunam cer-
taminis CKperti tradideruut arma ac se ipsos : heec
vobis ipsorum per biduum militia fuit. Quum in acie 16
stare ac pugnare deeuerat, tum in castra refugerunt :
quum pro vallo pugnandum erat, castra tradiderunfc
neque iu acic ueque in castris utilcs. Et vos redimam ? 17
quum erumpcre castris oportet, cunctamiui ac manetis :
quum manere eastra tutari armis necesse est, et castra
et arma et vos ipsos traditis hosti. Ego non magis 18
istos redimendos, patres conscripti, censeo, qiiam illos
dedendos Haunibali, qui per medios hostes e castris
eruperunt ac per summam virtutem se patrise resti-
tuerunt." Postquam Manlius dixit, quamquam patrum (gj)
quoque plerosque captivi eognatioue adtmgebant, prfeter
exemplum civitatis minime in captivos jam inde antiqui-
tus iudulgentis, pecunise quoque summa homines movit,
qua nec serarium exhaurire — magna jam summa erogata
in servos ad militiam emendos armandosque— nec Han-
nibalem maxime hujusce rei, ut faraa erat, egeutem lo-
cupletari volebaut. Quum triste responsum, non redimi^
captivos, redditura esset novusque super veterem hictus
tot jactura civium adjectus esset, cum magnis fletibus
questibus legatos ad portam prosequuti sunt. Unus ex 3
iis douuuu abiit, quod fallaci reditu in eastra jure jurando
se exsolvisset. Quod ubi iuuotuit relatumque ad se-4
natum est, omnes ceusuerunt compreheudendum et cus-
todibus pubhce datis deduceudum ad Hannibalem esse.

Est et alia de captivis fama : decem primos venisse : 5
de eis quum dubitatum in senatu esset, admitterentur
in urbem necne, ita admissos esse ne tamen iis senatus
daretur : morautibus deinde longius omnium spe alios

13G T. LIV. HIST. LIB. XXIL 61.

[A. C. 21t).

tres insuper legatos venisse, L. Scriboniura et C. Cal-
puriiium et L. Manlium : tum demum ab cognato Scri-
bouii tribuno plcbis de redimendis captivis relatum esse
nec censuisse redimendos senatum, et novos legatos
trcs ad Hannibalem revertisse, decem veteres reman-
sisse, quod per causam recognoscendi nomina captivorum
ad Hannibalem ex itinere regressi religione sese ex-
solvissent : de iis dedendis magna contentione actum
in senatu esse victosque paucis sententiis qui dedendos
censuerint : ca?tcrum proximis ceusoribus adeo omuibus
notis iguomiuiisque confectos esse, ut quidam eoruui
mortem sibi ipsi extemplo consciveriut, cseten non foro
solum omni deinde vita sed prope luce ac publico ca-

6 ruerint. Mirari magis adeo discrepare inter auctores,
quam quid veri sit discerncre queas.

7 Quauto autem major ea clades superioribus cladibus
fuerit, vel ea res indicio sit, quod fides sociorum, quas
ad eum diem firraa steterat, tuui labare ccepit, nulla
profecto aiia de re quam quod desperaverant de imperio.

8 Defecerc autem ad Poeuos lii populi, Atellani Calatini
Hirpini, Apulorum pars, Samnites prseter Pentros, Brut-
tii omnes, Lucani : prreter lios Surreutini et Gmcoorum
omuis ferme ora, Tai-entini Metapoutini Crotouienses

9Locrique, et Cisalpini omnes Galli. Nec tamen ese
clades defectioncsque socionim moverunt ut pacis um-
quam meutio apud Romanos fieret, ncque ante consulis
Romam adventum nec postquam is rediit reuovavitque
lOmemoriam acceptse cladis. Quo in tempore ipso adco
magno animo civitas fuit ut consuli ex tanta clade, cujus
ipse causa maxima fuisset, redeunti et obviam itum fre-
quenter ab omnibus ordinibus sit et gratioe actaj quod
de re publica non desperasset : qui si Carthaginiensiura
ductor fuisset, nilul recusandura supplicii foret.

TITI LIVII

AB URBE CONDITA

H I S T 0 E I A E U M.

LIBER XXIII.

Et Hannibal post Cannensem pugnam castraque (1)
direpta confestim ex Apulia in Sainniuni moverat, acci-
tus in Hirpinos a Statio Trebio poUicente se Comp-
sam traditurum. Compsanus erat Trebius nobilis inter 2
suos: sed premebat eum Mopsiorum factio, familiae
per gratiam Ronianorum potentis : post famam Can-
nensis pugnse vulgatumque Trebii sermonibus adven-
tum Hannibalis quum Compsam urbem excessissent, sine
certamine tradita urbs Pceno prsesidiumque acceptum
est. Ibi prseda omni atque impedimeutis relictis exer- 3
citu partito Magonem regionis ejus urbes aut defi-
cientes ab Romanis accipere aut detractantes cogere ad
defectionem jubet, ipse per agrum Campanum mare
inferum petit oppugnaturus Neapolim, ut urbem mari-
timam haberet. Ubi fines Neapolitanorum intravit, ^
Numidas partim in insidiis — et pleraque cavag sunt
viae siuusque occulti — quacumque apte poterat dispo-
suit, alios prse se actam prsedam ex agris ostentantes
obequitare portis jussit. In quos, quia nec multi et 5
incompositi videbantur, quum turma equitum erupisset.

138 T. LIVII HISTORIARUM

fA. c. 2ia
ab cedentibus consiilto tracta in insidias circumvcuta
est : nec evasisset quisquam, ni mare propinquum et
liaud procul litore naves piscatoria^ plera^que conspectffi

6peritis nandi dedissent eifugium. Aliquot tamen eo
proelio nobiles juvenes capti cajsique, inter quos et
Hegeas, praifectus equitum, intemperantius cedentes

7 sequutus cecidit. Ab urbe oppugnauda Poenum abster-
ruere conspecta moenia haudquaquam prompta oppug-
nanti.
(2) Inde Capuam flcctit iter luxuriantem longa felicitate
atque indulgentia fortunie, maxime iamen iuter corrupta
omnia liceutia plebis sine niodo libertatem exercentis.

2 Scnatum et sibi et plebi obnoxium Pacuvius Calavius
fecerat, nobdis idem ac popularis homo, caiterura malis

3 artibus nauctus opes. Is quum eo forte anno, quo res
male gesta ad Trasumenuum est, in summo magistratu
esset, jam diu infestam seuatui plebem ratus per occa-
siouera novaudi res niaguum ausuram faeinus ut, si
in ea loca Hannibal cum victore exercitu venissent,
trucidato senatu traderet Capuam Poenis, improbus
homo sed non ad extremum perditus, quum mallet
incoUuiii quam eversa re publica dominari, nullam autem
incolumem esse orbatam publico cousilio credcrct, ra-
tionem init qua et senatum servaret et obnoxium sibi

4acplebi faceret. Vocato seuatu quum sibi defectionis
ab Romanis consilium placiturum uullo modo, nisi ne-
ccssarium fuisset, pra;fatus csset, quippe qui liberos cx
Appli Claudii iilia haberet filiamque Roma^ uuptum
Livio dedisset, ctetcrum majorem multo rera magisque

Stiuiendam instare. Non enim per defectionem ad tol-
lendum ex civitate seuatum plebem spectare, sed per
Cipdem scnatus vacuam rem publicam tradere Hannibali

6 ac Pcenis velle. Eo se periculo posse liberare eos, si

LIB. XXIII. 1—3. 139

A. C. 21G.]

se permittant sibi ct ccrtiimimim iii re puhlica obliti
credant. Quum omnes victi metu permittcrcnt, "Clau-
dam" inquit " in curia vos, et tam([uam ct ipse cogitati
facinoris particcps adprobando consilia, quibus nequi-
quam adversarer, viam saluti vestrse inveuiam. In hoc 7
fidem quam vultis ipsi accipite." Fide data egressusS
claudi curiam jubet prasidiumque in vestibulo reliquit,
ne quis adire curiam injussu suo neve inde egredi pos-
sit. Tum vocato ad concionein populo " Quod sajpe" (3)
inquit " optastis, Campani, ut supjilicii suniendi vo-
bis ex improbo ac detestabili senatu potestas esset,
eam non per tumultum e.xpugnantes domos singulo-
rum, quas prsesidiis clicutium servorumque tuentur, cum
summo vestro periculo, sed tutam habetis ac hberam :
chnisos oranes in curiam accipite solos inermes. Nec2
quicquam raptim aut forte temere egeritis, de siugu-
lorum capite vobis jus senteutise dicendte faciam, ut
quas quisque emeritus est poenas pendat. Sed ante 3
omnia ita vos irse indulgere oportet, ut potiorem ira
salutem atque utihtatem vestram habeatis. Et enim 4
lios, ut opinor, odistis senatores, non senatum omnino
liabere nou vultis : quippe aut rex, quod abominan-
dum, aut quod uuum hberse civitatis consihum est,
senatus habendus est. Itaque d\ix res simul agendge 5
vobis sunt, ut et veterem senatum toUatis et novum
cooptetis. Citari singulos senatores jubebo, de quo- 6
rum capite vos consulam : quod de quoque ceusueri-
tis, fiet. Sed prius in ejus locum virum fortem ac 7
strenuum novum senatorem cooptabitis, quam de uoxio
supplicium sumatur." Inde consedit et nominibus in 8
urnam conjectis citari quod primum sorte nomen exci-
dit, i|isumque e curia produci jussit. Ubi auditum est 9
nomen, malum et improbura pro se quisque ckmare

140 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216

10 et supplicio diffnum. Tum Pacuvius "Video quse de
hoc seutentia sit : date igitur pro malo atque improbo

llbonum senatorem et justum." Primo silentium erat
inopia potioris subjiciundi, deinde, quum aliquis omissa
verecundia quempiam nominasset, multo major ex-
templo clamor oriebatur, quum alii negarent nosse,
alii nunc probra nunc humilitatem sordidamque inopiam

12 ct pudendse artis aut qua;stus genus objieerent. Hoc
multo magis in secundo ac tertio citato senatore est
factum, ut ipsius poenitere liomines appareret, quem
autem in ejus substituerent locum, deesse, quia nec
eosdem nominari adtinebat, niliil aliud quam ad audienda
probra nominatos, et multo humiliores obscurioresque

13ca!teri erant eis qui primi memorice occurrebant. Ita
dilabi homines, notissimum quodque malum maxirae
tolerabile dicentes esse jubentesque senatum ex cus-
todia dimitti.

(4) Hoc modo Pacuvius quum obnoxiura vitse beneficio
seuatum multo sibi magis quam plebi fecisset, sine
2 armis jam omnibus concedcntibus dominabatur. Hinc
senatores omissa dignitatis libertatisque memoria ple-
bem adulari : salutare, benigne invitare, apparatis ac-
cipere epidis, eas causas suscipere, ei semper parti
adcsse, secundum cam litem judices dare. quai magis
popularis aptiorque in vulgus favori conciliaudo esset.
SJam vero niliil iu seuatu actura aliter quam si plebis
ibi esset concilium. Prona semper civitas in hixuriam —
non ingeniorum modo vitio sed affluenti copia volupta-
tium et illccebris omnis amoenitatis maritima; terres-
trisque — , tum vero ita obsequio principum et hceutia
plebei lascivirc, ut nec hbidini nec sumptibus modus
4esset, Ad contemptum legum nuigistratuum senatus
accessit tuni post Cannenscm cladcm ut, cujus aUqua

LIB. XXIII. 3—5. 141

A. C. 21G.]

vcrccuiiclia crat, Romaiuim quoque spcrncrent imperium.
IJ modo erat iu niora ne extemplo deficerent, quod 5
coimubium vctustum multas familias claras ac potentes
llomanis miscuerat, ct quod, quum militarent aliquot
apud Ilomanos, maxinuun vincidum erant trecenti equi-
tes, nobilissinuis quisque Campanorum, in prasidia
Sicularum urbium delecti ab Romanis ac missi. Horum (5)
parentes cognatique aec^re pervicerunt ut legati ad
consulem Romanum mitterentur. li nondam Canu- 2
sium profectum, sed Venusia; cum paucis ac semiermibus
cousulem invcnerunt, quam poterat maxime miserabilem
bonis sociis, superbis atque infidelibus — ut erant Cam-
pani — spernendum. Et auxit rerum suarum suique 3
contemptum consul nimis detegendo cladem nudan-
doque. Nam quum legati segre ferre senatum popu- 4
lumque Cam|ianum adversi quicquam evenisse Romanis
nuntiassent pollicerenturque onmia qua; ad bellum opus
essent, " Morem magis" iuquit " loquendi cum sociis
servastis, Canipani, jubentes quse opus essent ad bellum
imperare, quam convenienter ad prffisentem fortuniie
nostrae statum loquuti estis. Quid enim nobis ad Can- 5
nas relictum est, ut, quia aliquid habeamus, id quod
est expleri ab sociis velimus ? pedites vobis impere-
mus, tamquam equites habeamus? pecuniam deesse
dicamus, tamquam ea tantum desit 1 nihihie quod sup-
pleremus quidem nobis rehquit fortuna : legiones equi-
tatus arma signa equi virique pecunia commeatus aut
in acie aut binis postero die amissis castris perierunt.
Itaque non juvetis nos in bello oportet, Campani, sed 6
pa;ne bellum pro nobis suscipiatis. Veniat in mentem, 7
ut trepidos quoudam majores vestros intra mcenia com-
pulsos, nec Samnitem modo hostem sed etiam Sidicinura
paventes, receptos iu fidem ad Saticulam defenderimus.

142 T. LIVII HISTORIARUM

[A. c. 2\r,.
ccpptumque propter vos cum Samiiitibus bellum ]jcr
ccntum prope auuos variaute Ibrtuua eveutum tulerimus.

8 Adjicitc ad lia^c, quod fa'dus aequum dediticiis, quod
leges vestras, quod ad extremum — id quod aute Cau-
ueusem certe cladem maxiuium fuit — civitatem uostram
magnse parti vcstrum dedimus commuuicavimusque vo-

9 biseura. Itaque communeni vos hanc cladem, qu:e
aecepta est, crcdere, Campaui, oportet, commuuem

10 patriam tuendam arbitrari esse. Nou cum Samuite
aut Etrusco res est, ut, quod a nobis ablatum sit, iu
Italia tameu imperium maneat: Prenus hostis, ne Africee
quidem indigeua, ab ultimis tcrrarum oris — freto Occaui
Herculisque columuis — expertem omuis juris et condi-

lltionis et lingua; prope humanBe militem trahit. Huuc
uatura et moribus immitem ferumque insuper dux ipse
efferavit poutibus ac molibus ex humauorum corporum
strue facicudis et, quod proloqui etiam piget, vesei

1 2 corporibus humanis doceudo. His infandis pastos epuUs,
quos coutiugere etiam uefas sit, videre atque liabere
dominos, et ex Africa et a Carthagine jura petere et
Italiam Numidarura ac Maurorura pati proviuciam
esse — cui non geuito modo in Italia detestabile sit?
pulchrum erit, Campani, prolapsum clade Romauum
imperium vestra fide vestris viribus reteutum ac reca-

13 peratum esse. Trigiuta millia peditum quattuor equitum
arbitror ex Campania scribi posse : jam pecuuiee adfatim

li est frumeutique. Si parem fortun» vestrse iidem habe-
tis, nec Hanuibal se vicisse seutiet nec E.ouiaui victos
esse."
(6) Hac oratione consulis dimissis redeuutibusque domum
Jegatis unus ex liis Vibius Virrius tempus venisse ait,
quo Campani uou agrum soknu ub Romanis quoudam
per iujuriam ademptum recupcrare, sed imperio etiam

LIB, XXIII. 5—7. 113

A. C. 216.]

Italiai poliri possiut. Foedus enim cum Hannibale 2
quibus veliut legibus facturos, neque controversiam
forc quin, quuni ipse coufecto bcllo Hannibal victor iu
Africam decedat exercitumque deportet, Italioe imperiuni
Campauis relinquatur. Hiec Virrio loquenti adsensi 3
omnes ita renuntiant legationem, uti deletum omnibus
videretur nomen Komauum. Extemplo plebis ad de-4
fectionem ac pars major senatus spectare. Extracta
tamen auctoritatibus seniorum per paucos dies est res.
Postremo vincit sententia pluriuin, ut iidcm legati, qui 5
ad consulem E.omanura ierant, ad Hannibalem mit-
tcrentur. Quo priusquam ii-etur certumque defectionis Q
cousilium esset, Romain legatos missos a Campauis in
quibusdam annalibus invenio postulantes, ut alter consul
Campanus fieret, si rem Romauam adjuvari vellent.
Indignatione orta subraoveri a curia jussos esse, mis-7
sumque lictorera qui ex urbe educeret eos atque eo die
manere extra fines Romauos juberet. Quia nimis com- 8
par Latiuorura quondam postulatio erat, Cccliusque et
alii id haud sine causa prsetermiserant scriptores, ponere
pro certo sum veritus. Legati ad Hanuibalem venerunt (7)
pacemque cam eo conditionibus fecerunt, ne quis im-
perator magistratusve Pcenorura jus ullum in civem
Campanum haberet, neve civis Campanus invitus miji-
taret munusve faceret, ut suse leges sui magistratus
Capuse essent, ut trecentos ex Romanis captivis Pcenus
daret Campanis quos ipsi elegisseut, cum quibus equ-
tum Campanorum qui in Sicilia stipendia facerent
permutatio fieret. Hsec pacta. IHa iusuper quara 2 '
quse pacta eraut facinora Campani ediderunt : nam pra;-
fectos sociura civesque Romanos alios, partira aliquo
mihtise muuere occupatos partim privatis uegotiis im-
plicitos, plebs repeute omues compreliensos velut cus-

144 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21fi.

todiffi CHUsa baliieis ineludi jussit, ubi fervore atque
sestu aninia interclusa fcedum in nioduni exspirarent.

3 Ea ue fierent ueu legatio mitteretur ad Puenum,
summa ope Decius Magius, vir cui ad summam auc-
toritatem niliil pi-aeter sanam civium mentem defuit,

4restiterat. Ut vero praesidium mitti ab Hannibale
audivit, Pyrrlii superbam dominationem miserabilemque
Tarentinorum servitutem exempla referens, primo ne
reciperetur prajsidium palam vociferatus est, dcinde, ut
receptum aut ejiceretur aut, si malum facinus, quod
a vetustissimis sociis consanguineisque defecissent, forti
ac niemorabili facinore purgare vellent, ut interfecto

5 Punico praisidio restituerent Romanis se. Ha:c — nec
euim occulta agebantur — quura relata Hannibali essent,
priiuo misit qui vocarent Magium ad sese in castra,
deinde, quum is ferociter negasset se iturum, nec enim
Hannibali jus esse in civem Campanum, coucitatus ira
Poenus comprehendi hominem vinctumque adtrahi ad
sese jussit : veritus deinde, ue quid inter vim tumultus
atque ex concitatione auimorum inconsulti certaminis
oreretur, ipse, prsemisso nuntio ad Marium Blosium
prffitorem Campanum postero die se Capuai futurum,

6 proficiscitur e castris cum modico prsesidio. Marius
concione advocata edicit ut frequentes cum conjugibus

7 ac liberis obviam irent Hanuibali. Ab uuiversis id non
obedienter modo sed enixe, favore etiam vulgi et studio
visendi tot jam victoriis clarum imperatorem, factum
est. Decius Magius nec obviam cgressus est nee, quo
timorem aliquem ex conscientia significare posset, pri-
vatim se teiuiit : in foro cum filio clientibusque paucis
otiose inambuhivit trepidante tota civitatc ad excipieu-

8 dum Pojnum viscuduruque. Hanuilial iugressus urbem
seuatum extemplo postuhat, precautibusque inde pri-

LIB. XXIII. 7, 8. 145

A. C. 216.]

moribus CaTiipanorum, ne quicl eo die scrirc rei gereret
diemque ut ipsc adveutu suo festuni hetus ac libens
celebraret, quamquam pra^eeps ingenio in iram erat,
tamen, ne quid in prineipio negaret, visenda urbe
magnam paitem diei consumpsit.

Devcrsatus est apud Ninnios Celeres, Sthenium Pa-(8)
cuviumque, inclytos nobilitate ae divitiis. Eo Pacuvius 2
Calavius, de quo ante dictum est, prineeps factionis
ejus qus traxerat rem ad Pcenos, filium juvenem ad-
duxit, abstractum abs Decii Magii latere, cum quo
ferocissime pro Romana socictate adversus Punicum
foedus steterat, nec eum aut inclinata in partem alteram
civitas aut patria majestas seutentia depulcrat. Huic 3
tum pater juveni Hannibalem deprecando magis quam
purgando placavit, victusque patris precibus lacrimis-
que etiam ad cajnam eum eum patre vocari jussit, cui
convivio neminem Campanum prater quam hospites
Vibelliumque Tauream insignem bello virura adliibi-
turus erat. EpuLiri cocperunt de die, et conviviura 4
non ex more Punico aut militari discipHna esse sed ut
in civitate atque etiam domo diti ac luxuriosa omnibus
voluptatium illeccbris instructum. Unus nec domino- 5
rum invitatione nec ipsius interdum Hannibalis Calavii
filius Perolla ad vinura potandum impelli potuit, ipse
valetudinem exeusans, patre animi quoque ejus haud
mirabilem interturbationem causaute. Solis ferme oc- 6
casu patrem Calavium ex convivio egressum sequutus
filius : ubi in secretum — hortus erat postieis ajdium
partibus — pervenerunt, " Consiliura" inquit " adfero,
pater, quo non vcniam soUim peccati, quod dcfecimus
ad Hannibalem, irapetraturi ab liomanis sed in raulto
majore diguitate et gratia simus Campani, quam um-
quam fuimus." Q,uum mirabundus pater, quidnam id 7

iiv. nisT. II. Ii

146 T. LIVIl HISTORIARUM

[A. C. 216

esset consilii, qurereret, toga rpjccta ab liumero latus
succinetuin gladio nudat: " Jam eero" inquit "sanguinc
Ilannibalis sanciam Romannm ficdus : tc id prius scire
volui, si forte abesse, dum faciuus patratur, malles."
(9)Qurc ubi audivit viditque senex, velut si jam agendis
qua; audiebat interesset, amens mctu " Per ego te''
iuquit, " fili, qusecumque jura libcros juugunt parenti-
bus, precor qua^soque, ne ante oculos patris facerc ct
pati omnia infanda velis : paucre lioraj sunt, inlra ijiias
jurantes per quidquid dcorum est dcxtra; dextras jun-
gentes fidcm obstrinxinius — ut sacratas fide manus
digrcssi a colloquio extemplo in eum arniaremus ? ab
liospitali mensa surgis, ad quam tertius Campanorura
adhibitus es ab Ilanuibale, ut eam ipsam mensam cru-
entarcs liospitis sanguine ? Hannibalem pater filio meo
potui placarc, filium Ilannibali non possum ? sed sit
nibil sancti, nou fides non rcligio noa pietas, audeantur
infanda, si nou perniciem nobis cum scelere ferunt.

2 Unus adgrcssurus es llannibalem ? quid illa turl)a tot
liberorum servorumque, quid iu unum inteuti omnium
oculi, quid tot dcxtrae — torpcsceutne in amentia illa?
vultum ipsius Haunibalis, quem non armati exercitus
sustinerent, quem liorret popidus Romanus, tu sustiue-
bis ? ut alia auxilia desiut : me ipsum ferire corpus
meum opponeutem pro corpore Hanuibalis sustiuebis ?
atque per meum peetus petendus ille tibi trausfigen-

8 dusquc est. Sed hic te deterreri sine potius quam illic
vinci : valcant preces apud te mese sicut pro te hodie

4valuerunt." Lacrimautem iude juvencm cernens me-
dium complectitur atque osculo hffireus uon ante preci-
bus abstitit, quam pervicit ut gladium poueret fidem-

5 que daret uiliil facturum tale. Tum juvenis " Ego
quidcm" iuquit " quam patria; debeo pietatem exsolvam

LIB. XXIII. 8—10. 147

A. C. 216.]

patri : tuam doleo vicem, cui tcr proditre patrise sus-
tiuendum est ciimen, semei quum dciectioucm inisti ab
Komanis, iteruni quum pacis cum Hannibale fuisti
auctor, tcrtio liodie, quum restituenda; llomanis Capuae
mora atque impedimentum es. Tu, patria, ferrum, 6
quo pro te armatus hanc arcem hostium iuii, quoniam
parcns extorquet, recipe." Ha;c quum dixisset, gla-7
dium in publicum trans maceriam horti abjecit et, quo
minus res suspecta esset, se ipse convivio reddidit.

Postcro die senatus frcquens dalus Hannibali. Ubi(lO)
prinui ejus oratio perblanda ac beuigna fuit, qua gratias
egit Campauis quod amicitiam suam Komanaj societati
pmjposuissent, et inter cfetera magnilica promissa pol-
licitus, brevi caput Italise omni Capuam fore juraque
inde cum ca;teris populis Romanum etiam petiturum.
Unum esse exsortem Punicse amicitiEe foederisque secum 2
facti, quem neque esse Campanum neque dici debere,
Magium Deciura : eum postulare, ut sibi dedatur, ac
se prffisente de eo referatur senatusque consultum tiat.
Omncs in eam sententiam ieruut, quamquam magnae 3
parti et vir indignus ea calamitate et liaud parvo initio
minui videbatur jus libertatis. Egressus curia in tem-*
plo niagistratuum consedit, compreliendique Decium
Magium atque ante pedes destitutum causam dicere
jussit. Qui quum manente ferocia animi negaret lege 5
fcederis id cogi posse, tum injectse cateufe ducique ante
lictorem in castra est jussus. Quoad capite aperto est 6
ductus, concionabundus incessit ad circumfusam un-
dique multitudinem vociferans : '• Habetis libertatem,
Campani, quam petistis : foro rnedio luce clara vidcnti-
bus vobis nulli Campanorum secundus vinctus ad mor-
tem rapior. Quid violeutius capta Capua lieret ? ite 7
obviam Hannibalij exornate urbem diemque adventus

148 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 218.

ejus consecrate, ut hunc triumphum de cive vestro spec-

8 tetis." Hsec vociferante quum moveri vulgus videretur,
obvolutum caput est ociusque rapi extra portam jussus.

9 Ita in castra perducitur, extemploque impositus in
navem et Cartliaginem missus, ne motu aliquo Capua;
ex indif2;nitate rci orto senatum quoque poeuiteret dcditi
priucipis, et legatione missa ad repetendum eum ne
aut negando rem, quam primam peterent, offendeudi
sibi novi socii, aut tribuendo habendus Capufe essct

10 seditionis ac turbarum auctor. Navem Cyrenas detulit

1 1 tempestas, quse tum in ditione regum erant. Ibi quum
Magius ad statuam Ptolemaei regis confugisset, depor-
tatus a custodibus Alexaudream ad PtolemfEum, dum
eum docuisset contra jus foederis vinctum se ab Hanni-
bale cssc, vinclis libcratur, permissumque ut rediret,

12 seu Romam seu Capuam mallet. Nec Magius Capuara
sibi tutam dicere, et Romam eo temporc, quo inter
Romanos Campanosque belhim sit, transfugre magis
quam hospitis forc domicilium : nusquam malle quam
in rcgno ejus vivere, quem vindiccm atque auctorem
habeat Hbcrtatis.

(11) Dum hcTcc geruntur, Q. Fabius Pictor legatus a
Delphis Romam rcdit responsumque ex scripto reci-

2 tavit. Divi divgeque in eo erant, quibus quoque modo
supplicaretur : tum " Si ita faxitis, Romani, vcstrae res
meborcs facilioresque eruut, magisque ex sententia res
publica vcstra vobis proccdet victoriaque duelli popidi

3 Roniani erit. Pythio Apollini re publica vestra bene
gesta servataque hicris mcritis donum mittitote, de-
que pra?da manubiis spohisquc honorcm habctote, las-

4 civiam a vobis prohibctote." Hrec ubi ex Gr«co carmine
interpretata rccitavit, tum dixit se oraculo cgrcssum
extemplo iis onmibus divis rem divinam thure uc vino

LIB. XXIII. 10—12. 149

A. C. 216.]

fecisse, jussumque a templi antistite, sicut coronatus
liiurca corona et oraculum adisset et rem divinam
fccisset, ita coronatum navem ascendere nec ante de-
poncre eam quam llomam pervenisset. Se qusecum- 5
que imperata sint cum summa religione ac diligentia
e.xsequutura coronam Roma; in aram Apollinis depo-
suisse. Senatus decrevit ut eae res divinre supplica-
tionesque prinio quoque tempore cum cura fierent.

Dum hsec Romae atque in Italia geruntur, nuntius 6
victoriaj ad Cannas Cartiiaginem venerat Mago Hamil-
cnris filius, non ex ipsa acie a fratre missus, sed retcn-
tus aliquot dies in recipiendis civitatibus Bruttiorum
qureque deficiebant. Is, quum ei senatus datus esset, 7
res gestas in Italia a fratre exponit : cum sex impera-
toribus eum, quorum quattuor consules duo dictator
ac magister equitum fuerint, cura sex consularibus
exercitibus acie conflixisse, occidisse supra duceuta
niillia liostium, supra quinquaginta cepisse. Ex quat- 8
tuor consulibus duos occidisse, ex duobus saucium
alterum, alterum toto amisso exercitu vix cum quin-
quaginta hominibus efiTugisse. Magistrura equitum,9
quiE consularis potestas sit, fusum fugatum, dictatorem,
quia se in aciem nuraquam commiserit, unicum haberi
imperatorern. Bruttios Apulosque partim Samnitium 10
ac Lucanorum defeeisse ad PoBnos : Capuam, quod
caput non Carapaniae modo sed post adflictam rera
Romanam Cannensi pugna Italise sit, Hannibali se tra-
didisse. Pro his tantis totque victoriis sequura esse 1 1
grates deis imraortalibus agi haberique. Ad fidem(12)
deinde tam la;tarum rerum effundi in vestibuio curise
jussit annulos aureos, qui tantus acervus fuit ut me-
tientibus dimidium super tres modios explesse sint qui-
dam auctores. Pama tenuit, quse pronior vero est, haud 2

l.JO T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. •2\r,.

3])lus fuisse modjo. Adjecit dciude vcrbis, quo uiajoi-is
cladis indicium esset, ncrniuera nisi equitum atquc

4eorum ipsorum primores id gerere insigne. Sumnia
fuit orationis, quo propius spem belli perficiendi sit,
eo magis omni ope juvandum Haunibalem esse : procul
enim ab dorao militiam esse in media hostium terra:
niagnam vira frunienti pecunise absumi, et tot acies,
ut hostium exercitus delessc, ita victoris etiam copias
parte aliqua miuiiisse : mittendum igitur supplemen-
tum esse, mittendam in stipendiura pecuniam frumen-
tumque tam bene meritis de nomine Punico militibus.

5Soeundum hsec dicta Magonis Ifctis omnibus Himilco
vir factionis Barciua; locum Hanuonis increpandi esse
ratus, " Quid est, Hauno?" inquit : "etiam nuuc poeui-
tet belli suscepti adversus Roumnos? jube dedi Hanni-
balem, veta intam prosperis rebus grates deis immortali-
bus agi : audiamus Komanum senatorem in Carthaginien-
sium curia." Tum Hanno : "Tacuissem hodie, patres
couscrijjti, ne qaid in communi omnium gaudio, minus
lajtum quod esset vobis, loquerer: nunc interroganti
seuatori, poeniteatne adhuc suscopti adversus Romanos
belli, si reticeam, aut superbus aut obnoxius videar,
quorum alterum est hominis aliena; lihertatis obliti,
alterum suaj. llespondeam, inquit, Himilconi, non
desisse poeuitere me belli neque desitunun ante invic-
tum vcstrum imperatorem incusare, quam finitum ali-
qua tolerabili conditioue bellum videro : uec mihi pacis
antiqu:e desiderium ulla alia res quam pax nova finiet.

6 Itaque ista, quse modo ]\Tago jactavit, Himilconi csete-
risque Haunil)alis satellitibus jaui Iseta sunt : mihi pos-
suut Iseta esse, quia res bello bene gesta^, si volumus

7fortuna uti, pacem iiobis ajquiorem dabunt. Nam si
pnctermittiraus hoc tcmpus, quo nuigis dare quam ac-

LIB. XXIII. 12, 13. 151

A. C. 216.]

cipeie possumus vidcri paccm, vcreor ne hscc quoque
lictitia luxuriet nobis ac vaua evadat. Qucc tamcns
nuuc quoque qualis est ? occidi exercitus hostium —
mittite milites mihi. Quid aliud rogares, si esses vic- 9
tus ? hostium cepi bina castra, prisedaj vidclicet plena
et eommeatuum — frumentum et pecuniam date. Q,uid 10
aliud, si spoliatus si exutus castris esses, peteres ? et
ne omnia ipse mirer — milii quoque enim, quoniam re-
spondi Himilconi, interrogare jus fasque est — velim seu
Ilimilco seu Mago respondeat, quum ad interuecionem
Komani imperii pugnatum ad Cannas sit constetque in
defectiouem totam Italiam esse, primum, ecquis Latini
nomiuis populus defecerit ad uos, deinde, ecquis liomo
ex quinque et triginta tribubus ad Hannibalem trans-
fugerit ?" Quum utrumque Mago negasset, " Hostium
quidem ergo" inquit " adhuc nimis multum superest.
Sed multitudo ea quid animorum quidve spei habeat, 11
scire velim." Quum id nescire Mago diceret, "Nihil(13)
facih'us scitu est" inquit. " Ecquos legatos ad Han- 2
nibalem Romani miserunt de pace? ecquam denique
mentionem pacis E,om!E factam esse adlatum ad vos
est ?" Quum id quoque negasset, " Bellum igitur" inquit
•' tam integrum habemus quam habuimus qua die Han-
nibal in Italiam est transgressus. Quam varia victoria 3
priore Punico bello fuerit, plerique qui meminerimus
supersumus: numquam terra marique magis prosperse
res nostrse visae sunt quam ante eonsules C. Lutatium
et A. Postumiuni fuerunt : Lutatio et Postumio con-
sulibus devicti ad jEgates insulas sumus. Quod si — id 4
quod di omen avertant — nunc quoque fortuna aliquid
variaverit, tum pacem speratis quum vincemur, quam
nunc quum vincimus dat nemo 1 ego, si quis de pace
consulet seu deferenda hostibus seu accipienda, habeo

152 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 210.

qiiid scntcntiie dieam : si de his qnfe Mago postulat
i'efertis, nec victoribus mitti adtiuere )3uto, et frustrau-
tibus nos falsa atque iuaui spe niulto niinus censeo

5 mittenda esse." Ilaud midtos movit Hannonis oratio,
nam et simultas cum familia Barcina leviorem auctorem
faciebat, et occupati auimi pra;senti lietitia nihil, quo
vanius fieret gaudium suum, auribus admittebant, de-
bellatumque mox fore, si aduiti paulum voluissent,

6 rebautur. Itaque ingenti consensu fit senatus cousul-
tum ut Hanuibali quattuor millia Numidarum in sup-
plementum et quadragiuta elephanti et mille argenti
talenta : dictatorque cum Magone in Hispaniam prse-
missus estad couducenda viginti millia pcditum quattuor
equitum, (|uibus cxercitus, qui iu Italia quique in llis-
pauia eraut, supplereutur.

(14) Casterum h:«c ut in secundis rebus segniter otioseque
gesta. Romanos prceter iusitam industriam animis

2 fortuna etiam cunctari prohibebat. Nam nec consul
ulli rei, quse per eum agenda esset, deerat, et dictator
M. Juuius Pera rebus divinis perfectis latoque, ut solet,
ad populum ut cquum escendere liceret, pra;tcr duas
urbanas legiones, quaB principio anni a consulibus con-
scripta^ fuerant, et servorum dilectum cohortesquc" ex
agro Piceno et Gallico coUectas, ad ultimum prope
desperatEE rei publicfc auxiluim, quum honesta utilibus
ceduut, descendit edixitque, qui capitalem fraudem ausi
quitpic pecunitc judicati in vinculis esseut, qui eorum
apud se milites fiereut, eos uoxa pecuniaque scse ex-

3 solvi jussurum. Ea sex miLlia homiuum Gallicis spoliis,
quaj triumpho C. Ilaminii tralata erant, armavit : ita-
que eum viginti quiuque millibus armatorum ab urbe
pniliciscitur.

4 llannibal Capua recepta quuui iteruni Neapolita-

LIB. XXIII. 13—15. 153

.\.C. 216.]

noiuni animos partini s))e partini metu nequiquara
teniptasset, in agrum Nolauura exereitum tradueit, ut
non hostiliter statim, quia non desperabat voluutariara
deditionem, ita, si morarentur spem, nihil eoioira quse
pati aut timere possent pra^termissurus. Senatus ac 5
niaxime primores ejus in societate llomana cum fide
pcrstare, plebs uovarum, ut solet, rerum atque Hanni-
balis tota esse metumque agrorum populationis et
patienda in obsidione multa gravia iudiguaque propo-
ncrc unimo. Keque auctores defectiouis deerant. Ita- 6
que vibi senatum metus cepit, si propalam tenderent,
resisti multitudiui concitatfB non posse, secunda simu-
hmdo dihationem mali inveuiunt. Placere enim sibi 7
deieetionem ad Hannibalera simulaut : quibus autem
conditiouibus in fcedus amicitiamque novara transeant,
parum constare. Ita spatio sumpto legatos propere ad 8
prfetorem Romanum Marcellum Claudium, qui Canusii
cura exercitu erat, mittunt doeeutque, quanto in dis-
crimine sit NoLina res : agrura Hanuibalis esse et
Poeuorura, urbera exteraplo futuram, ni subveniatur :
conccdendo plebei senatum, ubi velint defeeturos se,
ne dcficere prsefestinarent, effecisse. Marcellus collau- 9
datis Ivohanis eadem simulatione extrahi rem in suum
adventum jussit, iuterim celari quse secum acta esseut
spcmque omuem auxiHi Romani. Ipse a Canusio Cala- 10
tiam petit, atque inde Vulturno amni trajecto perque
agrum Saticulanura Trebulanumque super Sucssulam
per moutes Nolara pervenit.

Sub adventum praetoris Romani Pcenus agro Nolano (15)
excessit et ad mare proxime Neapolira descendit, cupi-
dus maritimi oppidi putiundi, quo cursus navibus tutus
ex Africa esset. Cceterura postquam Neapolira a prae- 2
fecto Romano teneri accepit — M. Junius Silanus erat,-

15* T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21fi.

iil) ipsis Ncapolitanis accitus — , Neapoli quoque siciii

3 Nola omissa petit Nuceriam. Eam quum aliquanidiu
circumsedisset, ssepe vi sa-pe sollicitandis nequiquam
nunc plebe nunc princij)ibus, fame demum iu deditio-
uem accepit, pactus ut iuermes cum singulis abii-ent

4 vestimentis. Deinde, ut qui a principio mitis oninibus
Italicis prfetcr K,omanos videri vellet, prsemia atque
honores, qui remanserint ac militare secum voluissent,

6 proposuit. Nec ea spe quemquam tenuit : dilapsi om-
nes, quocumque liospitia aut fortuitus animi impetus
tulit, per CampanijE urbes, maxime Nolam Neapolim-

6 que. Q.uum ferme trigiuta senatores ac forte primus
quisque Capuam petisscnt, exclusi inde, quod portas

7 Hannibali clausissent, Cumas se contulerunt. Nuce-
riss jjraida militi data cst, urbs direpta atque incensa.

8 Nolam Marcelhis non sui magis fiducia prsesidii quam
vohuitate principum habebat : ))lebs timebatur et antc
omnes L. Bantius, quem couscieutia temptataj defec-
tiouis ac metus a prjftore Komano uunc ad proditionem
patrire, nunc, si ad id fortuua defuisset, ad trausfugi-

9 cndum stimulabat. Erat juvenis acer et sociorum ea

10 tempestate prope nobilissimus eques. Seujinecem euni
ad Canuas in acervo csesorum corporum inventum cu-
ratumque beuigne etiam cum donis Haunibal domum

11 remiserat. Ob cjus gratiam meriti rem Nolanam in
jus ditionemque dare voluerat Posno, anxiumque eum

12 et sollicitum cura novaudi rcs proetor cernebat. Cajte-
rum quum aut pceua cohibendus esset aut beneficio
conciliandus, sibi adsumpsisse quam hosti ademisse for-
tem ac strenuum maluit socium, accitumque ad se be-
nigue appellat : multos cum iuvidos inter populares
Iiabere inde existimatu facile csse, quod nemo civis
Nolanus sibi indicaverit, quam multa ejus egregia

LIB. XXIII. 15, 16. 155

A. C. 216.]

faciuora inilitaria essent : sed qui in Romanis milita-
vcrit castri.s, non posse obscuram ejus virtutem csse :
raultos sibi, qui euin eo stipcndia fecerint, referre, qui
vir esset iile quaeque et quotiens pericula pro salute ac
dignitate populi Komani adisset, utique Cannensi prcE-
lio non prius pugna abstiterit quam prope exsanguis
ruina superineidcutium virorum equorum armorumque
sit oppressus. " Itaque macte virtute esto" inquit : i;{
" apud me tibi omnis lionos atque omne prsemium erit,
et quo frequentior mccum fueris, senties eam rem tibi
diguitati atque emolumento esse :" lEetoque juveni
promissis equura eximium dono dat bigatosque quin-
geutos qusestorera numcrare jubet, lietoribus iraperat
ut eum se adire, quotiens velit, patiantuv. Hac comi-(16)
tate Marcelli ferocis juvenis animus adeo est mollitus,
ut nemo inde sociorum rem Romanam fortius ac lide-
lius juverit, quum Hannibal ad portas essct — Nolam
enim rursus a Nuceria movit castra — plcbesque Nolana
de iutcgro ad defectionem spectaret.

Mareellus sub adventum hostium intra muros se2
recepit, non castris metuens sed ne prodendse urbis
occasioneni nimis multis in eara imminentibus daret.
Listrui deinde utrimque acies coeptae, Romanorum pro 3
mcenibus Nolse, Pcenorum ante castra sua. Proelia*
liinc parva intcr urbem castraque et vario eventu tie-
bant, quia duces nec prohibere paucos temere provo-
cantes nec dare signum universffi pugnse volebant. In5
hsec quotidiaua jam duorum exercituum statione prin-
cipes Nolanorum nuutiaut Marcello, nocturna colloquia
inter plebem ac Pocnos fieri statutumque esse ut, quum
Romana acies ejp-essa portis iret, impedimenta eoruin
ac sarcinas diriperent, el.auderent deinde portas muros-
que occuparent, ut potentes rerum suarum atque urbis

156 T. LIVII HISTORIARUM

[A. c. 21(:
ePoenum inde pro Romano acciperent. Hsec ubi nun
tiata Marccllo sunt, collaudatis senutoribus Nolauis
priusquam aliqui motus in urbe oreretur, fortuuan
7 pu<;naB experiri statuit. Ad tres portas in hostes versa;
tripertito exercitum instruxit, impedimenta subsequ
jussit, calones lixasque et invalidos milites vallum ferrc
media porta robora legionum et Romanos equites, dual)ii-
circa portis novos milites levemque armaturam ac soci-
orum equites statuit : Nolaui muros portasque adirt
vetiti, subsidiaque destinata impedimentis data ue oc-
Scupatis prnelio legionibus in ca impotus ficret. Ita
9 instructi intra portas stabant. Hannibali sub signis
id quod per aliquot dies fecerat — ad multum diei in
acie stanti primo miraculo esse, quod uec exercitus
llomanus porta egrederefur uec armatus quisquam in
muris esset : ratus deiude prodita coUoquia esse metu-
que resides factos, partem militum in castra remittit
jussos propere a|)paratum omnem oppugnandie urbis in
primam aciem adferrc, satis fidens, si cunctautibus in-
staret, tumultum aliquem iu urbe plebem moturani.

10 Dum in sua quisque ministeria discursu trepidat ail
prima signa succcdit(|ue ad muros acies, patefacta re-
pente porta jMarecllus signa canere clamoremque tolli
ac pcdites primum, deinde equites, qiuanto maximo

1 1 possent impetu iu liostem eruuqjere jubet. Satis ter-
roris tumultusque in aciem mediam intuleraiit, quum
duabus circa portis P. Valcrius Flaccus et G. Aurelius
legati in cornua liostiuiu erupere : addidere clamoreiu
lixai calonesque et alia turba custodiic impedimentoruni
adposita, ut paucitutem maxime spernentibus Pceuis

12iugeiitis repeiite exercitus speciem feeerint. Vix equi-
dem ausim adlirmare, quod quidam auctores sunt, diio
niillia et octiugentos liostium caesos non plus quingcutis

LIB. XXIII. 16, 17. 157

A. C. 216.]

Komaaorum amissis : sed sive tanta sive minor victoria
fuit, ingens eo dic res ac nescio an maxima illo bello
gesta sit : non vinci enim ab Hannibale vincentibus
dilScilius fuit quam post ea vincere.

Hamiibal spe potiundfe Nolfe adempta quum Acerras (17)
recessisset, Marcellus extemplo clausis portis custodi-
busque dispositis, ne quis egrederetur, qusestionem in
foro de iis qui ckun in colloquiis hostium fuerant habuit :
supra septuagiuta daniuatos proditionis securi percussit
bouaque eorumjussit publica populi Romani esse : et
summa rerum senatui tradita cum exercitu omni pro-
fectus supra Suessulam castris positis consedit. Pcenus 2
Acerras primum ad voluutariam deditionem conatus
perlicere, postqviam obstiuatos inde videt, obsidere atque
oppugnare parat. Caeterum Acerranis plus animi quam 3
virium erat : itaque desperata tutela urbis ut circum-
vallari mcenia viderunt, priusquam continuarentur hos-
tium opera, per intermissa munimenta neglectasque
;ustodias silentio noctis dilapsi per vias inviaque, qua
quemque aut consilium aut error tulit, in urbes Cam-
panise, quas satis certum erat non mutasse fidem, per-
fugerunt.

Hannibal Acerris direptis atque incensis, quum a4
Uasino dictatorem Romanum legionesque Casilinum
icciri nuntiassent, ne quis tam propinquis hostium
!astris Capuse quoque oreretur motus, exercitum ad
Hasilinum ducit. Casilinum eo tempore quingenti Pra;- 5
lestini habebant cum paucis Romanis Latinique nominis,
[uos eodem audita Cannensis clades contulerat. Hi 6
lon confccto Prjeneste ad diem dilectu serius profecti
lomo quura CasiJinum ante famam adversse pugnoe venis-
ent, et aliis adgrcgantibus sese Romanis sociisque
irofecti a Casiiuio cum satis magno agniiue ircut.

158 T. LIVII IIISTORIARUM

[A. C. 21(:
avertit eos retro Casilinum mintins Canncnsis pignir.

7 II)i quum dies aliquot suspecti Campauis timentesque
cavendis ac struendis in vicem insidiis traduxissent,
jamque de Capuai defectione agi accipique llannibalem
satis pro certo haberent, interfectis nocte oppidanis
partem urbis qua^ cis Vulturuum est — eo enim dividitur
amni — occupavere : idque praisidium Casiliui habcbaut

8 Romani. Additur et Perusina cohors, homines quad-
ringenti sexagiuta, eodem nuntio quo Prffinestini paucos j

9 ante dies Casilinum compulsi. Et satis ferme arma-
torum ad tam exigua moenia et flumine altera parte
ciucta tucnda erat : penuria frumeuti, nimium etiam
ut videretur hominum, efSciebat.

(18) Hannibal quum jam inde haud procul esset, Ga^tulos
cum prfffecto nomiue Isalca prgemittit, ac primo, si liat
colloquii copia, verbis benignis ad portas aperiundas
pr<iesidiunuiue accipiendum perlicere jubet, si in per-
tinacia perstent, rem gerere ac temptare si qua parte
invadere urbem possit : ubi ad mrenia accessere, quia
silentium erat, solitudo visa : metuque coucessum bar-
barus ratus moliri portas et claustra refringere parat,
quuin patefactis repeute portis cohortes duae, ad id
ipsum instructas intus, ingeuti cum tumultu erunqmnt

2 stragemque hostium faciunt. Ita primis repulsis Ma-
harbal cum majore robore virorum niissus, nec ipse
eruptionem coliortium sustinuit : postremo Ilannibal
castris ante ipsa mania oppositis parvam urbeui par-
vumque pra^sidiuin summa vi atque omnibus copiis op-

3 pugnare parat. Ac dum instat lacessitque corona
uudique circmndatis moenibus, aliquot milites et promp-
tissimum qucmque e muro turribusque ictos amisit.

4 Scmel idtro erumpentes agmine elephantorum opposito
prope interchisit, trepidosque conipulit in urbcm satis

LIB. XXIIl. 17, 18. 159

A. C. 216.]

nmllis ut ex tanta paiicitate interfcctis : plures ce-
cidisseiit, ni nox prcrlio intorvenisset. Postero die 5
omnium animi ad oppui;nandum accenduntur, utique
postquam corona aurea muralis proposita est, atque
ipse dux castcUi plano loco positi seijnem oppusnatio-
ncm Sa<,ninti expup;natoribus exprobrabat, Caunarum
Trasumennique et Trebiae singulos admonens universos-
que. Inde vineas quoque coeptas agi cuniculique. Nec 6
ad varios conatus hostium aut vis uila aut ars deerat :
socii liomanorum propugnacula adversus vineas statu-
ere, transversis cuniculis hostium cuniculos excipere, et
palam et clam cceptis obviam ire, donec pudor etiam
Hannibalem ab incepto avertit castrisque coramunitis
ac pra^sidio modico imposito, ne omissa res videretur,
in hiberna Capuam concessit.

Ibi partem majorem hiemis exercitum in tectis habuit, 7
adversus omnia humana mala ssepe ac diu duratum,
bonis inexpertum atque insuetum. Itaque quos nulla 8
mali vicerat vis, perdidere nimia bona ac voluptates
immodicse, et eo impensius, quo avidius ex insolentia in
eas se merserant. Somnus enim et vinum et epulBe et 9
scorta balineaque et otium consuetudine in dies.blandius
ita enervaverunt corpora animosque, ut magis deinde
prseteritfe victorise eos quam praesentes tutarentur vi-
res, majusque id peccatum ducis apud peritos artium
militarium haberetur, quam quod non ex Cannensi acie
protinus ad urbem Romanam duxisset : illa enim cuncta- ■
tio distulisse modo victoriam videri potuit, hic error vires
ademisse ad vincendum. Itaque hercule, velut si cum 10
alio exercitu a Capua exiret, niliil usquam pristinse
disciplinas teuuit : nam et redierunt plerique scortis
impliciti, et, ubi primum sub pellibus haberi coepti
suut viaque et alius militaris labor excepit, tironum

160 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

modo corporibus animisque deficiebant, et deinde per
onme sestivorum tempus magna pars siue commeatibus
ab signis dilabebantur neque alise latebrse quam Capua
dcsertoribus erant.
(19) Cffiterura mitescente jam hieme educto ex hjbernis
milite Casilinum redit : ubi quamquam ab oppugnationc
cessatum erat, obsidio tamen continua oppidanos prac-

2 sidiumque ad ultimum inopise adduxerat. Castris lio-
manis Tib. Sempronius pra-erat dictatore auspiciorum
repetendorum causa profecto llomam : Marcellum et
ipsum cupientem ferre auxilium obsessis et Vulturnus
amuis iuflatus aquis et prcces Nolanorum atque Acer-
ranorum tenebant, Campanos timentium, si pnesidium

3 E,omanura abscessisset. Gracclius adsideiis tantura
Casilino, quia prfedictum erat dictatoris ne quid absente
eo rei gereret, nihil movebat, quamquam qua? lacile
omnem patientiam vincerent nuntiabantur a Casilino :
nam et prajcipitasse se quosdam non tolerantcs famem
constabat, et stare inermes in muris nuda corpora ad

4missiliura telorum ictus prffibentes. Ea segre paticus
Gracchus, quum neque pugnam couserere dictatoris
iujussu audcret — pugnnudum autem esse, si palam fru-
mentum importaret, videbat — neque clam importandi
spes esset, iarre ex agris circa uudique convecto quum
coniplura dolia complcsset, nuntium ad magistratum
Casiiiuura misit ut exciperent dolia qusi amuis deferrct.

5 Insequcuti nocte inteutis onniibus in flumeu ac spera
ab nuntio Romano factam dolia mcdio missa amni de-
fluxcnmt, ffiqualiterque iuter onuics frumcntum divisura.

6 Id postcro quoque die ac tertio factura est : nocte et
niitteljantur et perveuicbant, eo custodias hostium

7 fallcbaat. Inibribus dcindc continuis citatior solito
amnib trausverso vertice dolia inipulit ad rij)am quam

LIB XXIII. 18—20. 161

A. C. 216.]

hostes servabant : ibi hserentia inter obnata ripis sa-
licta conspiciuntur nuntiatumque Ilannibali est, et
deinde intentiore custodia cautum ne quid falleret
Vulturno ad urbem missum. Nuces tanien fusse ab 7
Komanis castris quura medio amni ad Casilinum de-
fluerent, cratibus excipiebantur. Postremo ad id ven- 8
tum iuopiae est, ut lora detractasque scutis pelles, ubi
fervida mollissent aqua, mandere conarentur, uec muri-
bus aLiove auimali abstinerent, et omue herbarum radi-
cumque genus a^geribus infimis muri eruerent. Et 9
quum hostes obarassent quidquid herbidi terreni extra
murum erat, raporum semen injeceruut, ut Hanuibal
" Eone usque, dum ea nascantur, ad Casiliuum sessurus
sum ?" exclamai-et : et qui nidlam antea pactionem
auribus aduiiserat, tum demum agi secum est passus
de redemptione liberorum capitum. Septunces am-i in lo
singulos pretium convenit : fide accepta tradiderunt
sese : donec omne aurum pei"Solutum est, i;i vinculis
habiti, tum remissi Cumas cum fide. Id verius est 11
quam ab equite in abeuntes immisso interfectos. Prae-
nestini maxima pars fuere : ex quingentis septuaginta,
qui in prasidio fuerunt, minus dimidium ferrum fames-
que absumpsit, caeteri iucolumes Pra^neste cum prsetore
suo M. Anicio — scriba is antea fuerat — redierunt. Sta- 12
tua ejus iadicio fuit Prfeneste in foro statuta, loricata
amicta toga velato capite, et tria signa cum titulo lamnge
Eeneae inscripto, M. Anicium pro militibus, qui Casilini
in prsesidio fuerint, votum vovisse : idem titulus tribus
signis iu aede FortuuBe positis fuit subjectus. Casilinum (20'
oppidum redditum Campanis est firmatum septingeu-
torum militiun de exercitu Hanuibalis prsesidio, ne ubi
Poenus inde abscessisset Romani oppugnarent. Pree- 2
nestinis militibus seuatus Romanus duplex stipendium

LIV. HIST. II. M

162 T. LIVII HISTORIARUM

_ [A. C. 216.

et quinquennii militiae vacationem decrevit: civitate

5 quum donareutur ob virtutem, non mutavcrunt. Pe-
rusiuorura casus obscurior fama est, quia uec ipsorum
monumeuto ullo est illustratus nec decreto Romauorum.

4 Eodem tempore Peteliuos, qui uni e.x. Bruttiis mau-
serant in amicitia llomana, nou Cartliaginieuses modo,
qui regionem obtiuebaut, sed Bruttii quoque caiteri ob

•5 separata ab se consilia oppugnabant. Giuibus quum
obsistere maUs uequii-ent Petelini, legatos Romam ad

6 prsesidium petcndum miserunt. Quorum preces lacri-
mseque — in questus enim flebiles, quum sibimet ipsi
consulere jussi sunt, sese iu vestibulo curiie profude-
runt — Lugeutem misericordiam patribus ac populo mo-
verunt : consultique iterum a M'. Pomponio practore
patres circumspectis omnibus imperii viribus fateri
coacti, nihil jam longinquis sociis in se praesidii esse,
redire domum fideque ad ultimum expleta consulere
sibimet ipsos iu reliquura prgesenti fortuna jusserunt.

7 Hsec postquam renuntiata legatio Petelinis est, tantus
repente majror pavorque senatum eorum cepit, ut pars
profugiendi qua quisque posset ac deserendaj urbis
auctores essent, pars, quando deserti a veteribus sociis
esseut, adjungendi se caiteris Bruttiis ac per eos de-

8 dendi Hanuibali. Vicit tamen ea pars quaj niliil raptuu
nec temere agendum consulendumque de iutegro cen-
suit : re laxata postero die per miuorem trcpidationem
tenuerunt optimates, ut convectis omnibus ex agris
urbem ac muros firmarent.

(21) Per idem fere tempus litteraj ex Sicilia Sardiuiaque
Romam adlatse. Priores ex Sicilia T. Otacilii proprie-
toris in seuatu recitatfe suut : P. Furium pra,'torem
cum classe ex Africa Lilybeeum venisse : ipsum gravi-
tcr saucium in disciiraiuc uUiiuo vitse esse : militi ac

LIB. XXIII. 20—22. 163

A.C. 216.]

navalibus sociis nequc stipendium neque framentnm ad
diem dari, neque undc detur esse : magnopcre suadere
ut quam primum ea mittantur, sibique, si ita videatur,
ex novis pra?toribus successorem mittant. Eademque 2
ferrae de stipendio fnmientoque ab A. Cornelio Mam-
mula proprsetore cs. Sardinia scripta. Kesponsum utri- 3
quc, non esse unde mittcretur, jussique ipsi classibus
atque exercitibus suis consulere. T. Otacilius ad uni- 4
cum subsidium populi Romani Hieronem legatos quum
misisset, in stipendium quanti argenti opus fuit et sex
mcnsuni frumeutum accepit : Cornelio in Sardinia civi-
tatcs socise benigne contulerunt. Et Homse quoque 5
propter penuriam arf^enti triumviri mensarii rogatione
M. Minucii tribuni plebis facti L. ^milius Papus, qui
consul censorque fuerat, et M. Atilius Rcgulus, qui bis
consul fuerat, et L. Scribonius Libo, qui tum tribunus
plebis erat. Et duumviri creati jNI. et C. Atilii sedem 6
Concordise, quam L. Manlius prsetor voverat, dedicave-
runt. Et tres pontifices creati, Q. CfecLlius Metellus 7
et Q. Fabius Maximus et Q. E\d\"ius Flaccus, in locum
P. Scantinii demortui et L. .^Emiiii Pauli consulis et Q.
^lii Paeti, qui ceciderant pugna Cannensi.

Quum caetera, quae continuis cladibus fortuna minu- (22)
erat, quantum consiliis humanis adsequi poterant, patrcs
explessent, tandem se quoque et solitudinem curise
paucitatemque convenientium ad publicum consilium
rcspexerunt. Neque enim post L. Jilmilium et C. 2
Fiaminium censores senatus lectus fuerat, quum tan-
tum senatorum adversse pugnse, ad hoc sui quemque
casus per quinquennium absumpsissent. Q,uum de ea 3
re M'. Pomponics prstor, dictatore post Casilinum
amissum profecto jam ad exercitum, exposcentibus
cunctis rettulissct, tum Sp. Carvilius, quum longa ora-

161 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

tioue non solum iuopiam sed paucitatem etiam civiu)n.
ex quibus iu patres legerentur, couquestus esset, ex-
plendi seuatus causa et jungeudi artius Latini uomiuis
cum populo Romano magnopere se suadere dixit ut ex
singulis populis Latinorum biuis senatoribus, si patres
llomani ccnsuisseut, civitas daretur atque in demor-

4tuorum locum in seuatum legerentur. Eam senteutiam
Laud sequioribus animis quam ipsorum quondam postu-
latum Latinorum patres audierunt, et quum fremitus
indignantium tota curia esset et prsecipue T. Manlius
esse etiam nunc ejus stirpis virum diceret, ex qua quon-
dam in Capitolio cousul minatus esset, Latinum, quem
in curia vidisset, eum sua manu se interfecturum, Q.
Fabius Maximus numquam rei ullius alieniore tempore
mentionem factam in senatu dicit, quara inter tam
suspensos sociorum animos incertamque fidem id actum
quod insuper sollicitaret eos : eam unius bomiuis teme-,
rariam vocem silentio omnium exstiugueudam esse, et,
si quid umquara arcani sanctive ad silendum in curia
fuerit, id omnium maxime tegeudum occulendum ob-

5 livisceudum pro indicto liabendum esse. Ita ejus rei
oppressa mentio est : dictatorem, qui censor ante fuis-
set vetustissimusque ex his qui viverent ceusoriis esset,
creari placuit qui senatum legeret, accirique C. Teren-

6tiura consulem ad dictatorem dicendum jusserunt. Qui
ex Apulia relicto ibi prasidio cum maguis itineribus
Romam redisset, nocte proxima, ut mos erat, M. Fa-
bium Buteonem ex senatus considto sine magistro
(23)equitum dictatorera in sex menses dixit. Is ubi cum
lictoribus in Rostra escendit, neque duos dictatores
tempore uno, quod numquam antea factum esset, pro-
bare se dixit ncque dictatorem se sine magistro equitum
nec censoriam vim uui permissam et eidem iterum, nec

LIB. XXIII. 22—24. 165

A C. 216.1

dictatori nisi rei gerendse causa creato in scx menses
datum iinpcrium. Uuae immoderata fors tempus ac 2
necessitas fecerit, his se modum impositurum : nam
ncque scnatu quemquam moturum ex iis, quos C. Fla-
niijiius L. ^milius censores in senatum legisscnt, tran-
seribi tantum recitarique eos jussurum, ne penes unum
homineni judicium arbitriumque de fama ac moribus
senatoris fuerit, et ita in demortuorum locum sublec-
turum, ut ordo ordini non homo homini prselatus vide-
retur. E,ecitato vetere senatu inde primos in demortuo- 3
rum locum legit, qui post L. Jilmilium C. Flaminium
censores curulem magistratum cepissent nec dum in
senatum lecti essent. Ut quisque eorum senatus pri- 4
mus creatus erat, tum legit qui sediles tribuni plebis
qugestoresve fuerant : tum ex his qui magistratum non
cepissent, qui spolia ex hoste lixa domi haberent aut
civicam coronam accepissent. Ita centum septuaginta 5
septem cum ingenti adprobatione hominum in senatum
leetis extemplo se raagistratu abdicavit, privatusque de
E.ostris descendit lictoribus abire jussis : turbseque se
immiscuit privatas agentium res, tempus hoc sedulo
terens, ne deducendi sui causa populum de foro ab-
duceret : neque tamen elanguit cura hominum ea mora
frequentesque eum domum deduxerunt. Consul nocte 6
insequenti ad exereitum redit non faeto certiore senatu,
ne comitiorum causa in urbe retineretur.

Postero die consultus a M'. Pomponio prsetore sena- (24)
tus decrevit dietatori scribendum uti, si e re publica
censeret esse, ad consules subrogandos veniret cum
magistro equitum et prsetore M. Marcello, ut ex his
praesentibus noscere patres possent, quo statu res pub-
lica esset, consiliaque ex rebus capercnt. Q.ui acciti 2
erant omnes venerunt relictis legatis qui legionibus

166 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

3 pra^esscnt. Dictator de se pauca ac modice loquutus
in niagistrura equitum Tib. Sempronium Graccliuin
niagnam partem glorise vertit, conutiaque edixit, quibus
L. Postumius tertium absens, qui tum Galliam pro-
viuciam obtinebat, et Tib. Sempronius Gracchus, qui
tum magister equitum et adilis curulis crat, consules
crearentur : pra;tores inde creati M. Valerius Litvinus
App. Claudius Pulclier Q,. Fulvius Placcus Q. Mucius

4 Scaivola. Dictator creatis magistratibus Teanum in
biberna ad exercitum redit reiicto magistro equitum
Roma;, qui, quum post paucos dies magistratum iui-
turus esset, de exercitibus scribendis comparandisque
in aunum patres consuleret.

5 Ciuum ea; res maxime agereutur, nova clades nun-
tiata — aliam super aliam cumulante in eum annum
fortuna — L. Postumium cousulem designatum in Gallia

6 ipsum atque exercitum deletos. Silva erat vasta —
Litanam Galli vocabaut — qua exercitum traducturus

7 erat. Ejus silva; dextra Igevaque circa viam Galli ar-
bores ita inciderunt ut immotae starent, niomento levi

8 impulsse occiderent. Legiones duas llomanas liabebat
Postumius sociumque ab supero mari tantum conscrip-
serat, ut viginti quinque millia armatorum in agros

9 hostium induxerit. Galli oram extremie silvce quum
circumsedissent, ubi iutravit agmen saltum, tum ex-
tremas arborum succisarum impellunt : qua; alia ia
aliam instabilem per se ac male hajrentem incidentes
ancipiti strage arma viros equos obruerunt, ut vix

10 decem homincs efFugerent. Nam quum exanimati ple-
rique essent arborum trimcis fragmentisque ramorum,
c;eteram niultitudinem inopiuato malo trepidam Galli
saltum omnem armati circumsedentes interfecerunt,
paucis e tauto numero captis qui poutem lluminis pe-

LIB. XXIII. 24, 25. 167

A. C. 216.]

tentes — obsesso ante ab hostibus ponte — intcrclusi sunt.
Ibi Postumius omni vi, ne caperetur, dimicans occu- 1 1
buit : spolia corporis caputque prcecisum ducis Boii
ovantes templo, quod sanctissimum est apud eos, intu-
lere : purgato iude capite, ut mos iis est, calvam auro
ccelavere, idque sacrum vas iis erat, quo sollemnibus
liburent poculumque idem sacerdoti esset ac templi
antistitibus. Prsda quoque haud minor Gallis quamI2
victoria fuit : nam etsi magna pars animaHum strage
silvae oppressa erat, tamen cseterae res, quia nihil dis-
sipatum fuga est, stratae per omnem jacentis agminis
ordiuem iaventse sunt.

Ilac nuntiata clade quum per dies multos in tauto (25)
pavore fuisset civitas, ut tabernis clausis velut nocturna
solitudiue per urbem acta seuatus ffidihbus negotium
daret, ut urbem circumirent aperirique tabernas et
nia^stitioe publicse speciem urbi demi juberent, tum Tib.
Sempronius senatum habuit, consolatusque patres est
et adhortatus, ne, qui Canueusi ruinae non succubuis-
seut, ad minores calamitates animos submitterent :
quod ad Carthagiruenses hostes Hannibalemque adti-
neret, prospera modo essent, sicut speraret, futura,
GaUicum bellum et omitti tuto et differri posse ultio-
nemque eam fraudis in deorum ac populi Komani po-
tcstate fore : de hoste Poeno exercitibusque, per quos
id bellum gereretur, consultandum atque agitandum.
Ipse primum, quid peditum equitumque quid civium 2
quid sociorum in exercitu esset dictatoris, disseruit ;
tum Marcellus suarum copiarum suramam exposuit :
quid iu Apulia cum C. Terentio consule esset, a peritis
quaesitum est. Nec, unde consulares exercitus satis 3
firmi ad tantum bellum efScerentur, inibatur ratio :
itaque GaUiam, quamquam stimulabat justa ira, omitti

1()8 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

4 co anno placuit. Excrcitus dictatoris consuli dccretus
est : de exercitu M. Marcelli, qui eorum ex fuga Can-
ncnsi essent, in Siciliam eos traduci atque ibi militare
doncc in Italia bellum esset placuit : eodem ex M.
Junii dictatoris legionibus rejici militem minimi quem-
que roboris, nullo prjestituto militise tempore nisi qui
stipeudiorum lcgitimorum esset : du.T legiones urbanse
alteri consuli, qui in locum L. Postumii suffectus esset,
decretse sunt, eumque quum primum salvis auspiciis
posset creari placuit : legiones prseter ea duas primo
quoque tempore ex Sicilia acciri atque inde consulem,
cui legiones urbanse evenissent, militum sumere quan-
tura opus esset : C. Tereutio consuli propagari in an-
num imperium neque de eo exercitu, quem ad prsesi-
dium Apulise haberet, quicquam minui.

(26) Uum hgec in Italia gcruntur apparanturque, nihilo
seguius in Hispania bellum erat, sed ad eam diem
2 magis prosperum llomanis. P. ct Cu. Scipiouibus iuter
se partitis copias, ut Cua;us terra Publius uavibus rcm
gereret, Hasdrubal Pcenorum imperator, neutri parti
virium satis fidens, procul ab hoste intervaUo ac locis
tutus tenebat se, quoad multum ac diu obtestanti quat-
tuor millia peditum et mille equites in supplementum

5 missi ex Africa sunt. Tum refecta tandem spe castra
propius hostem niovit, classemque et ipse instrui para-
rique jubet ad insulas maritimamque oram tutandam.

4 In ipso impctu movcndarum de integro rerum perculit
eum pra;fectorum navium transitio, qui post classem
ad Iliberum pcr pavorem dcsertam graviter increpiti
numquam dciude satis fidi aut duci aut Carthaginicu-

5 sium rebus fuerant. Feceraut hi transfuga; motum in
Tartesiorum gente desciveranique iis auctoribus urbes

6aliquot, una etiam ab ipsis vi capta fuerat. In eara

LIB. XXIII. 25—27. 169

A. C. 216.]

gcntem vcrsxiTn ab Romanis bellum est, infcstoque ex-
ercitu Hasdnibal ingressus agrum hostium pro captse
ante dies paucos urbis mrenibus Chalbum, nobilem Tar-
tesiomm ducem, cum valido exercitu castris se tenentem
adgredi statuit. Prscmissa igitur levi armatura, quae 7
ehceret hostes ad certamen, peditum partem ad depo-
pulandum per agros passim dimisit ut palantes exeipe-
rent. Simul et ad castra tumultus erat et per agros 8
fugaque et cades : deinde undique diversis itineribus
quum in castra se recepissent, adeo repente decessit
animis pavor, ut non ad munimenta modo defendenda
satis animorum esset sed etiam ad lacessendum prcelio
hostem. Erumpunt igitur agmine e castris tripudi- 9
antes more suo, repentinaque eorum audacia terrorem
hosti paulo ante ultro lacessenti incussit. Itaque et 10
ipse Hasdrubal in collem satis arduum, tutum flumine
etiam objecto, tum copias subducit et prsemissam levem
armaturam equitesque palatos eodem recepit, nec aut
colli aut flumini satis fidens castra vallo -permunit. In 11
hoc alterno pavore certamina aliquot sunt contracta :
nec Numida Kispano eques par fuit, nec jaculator
Maurus caetrato, velocitate pari, robore animi virium-
que aliquantum praestanti. Postquum neque elicere(27)
Poenum ad certamen obversati castris poterant neque
jastrorum oppugnatio facilis erat, urbera Ascuam, quo
ines hostium iugrediens Hascbrubal frumentum com-
neatusque alios couvexerat, vi capiunt omnique circa
tgro potiuntur, nec jam aut in agmine aut in castris
llo imperio contineri. Quam ubi negligentiara ex re, 2
t fitj bene gesta oriri senserat Hasdrubal, cohortatus
lilites ut palatos sine signis hostes adgrederentur,
egressus coUe pergit ire acie instrueta ad castra.
iuem ut adesso tumultuose nuntii refugientes ex. spe- 3

170 T. LIVIl HISTORIARUM

[A. C. 21C.

culis stationibusque adtulere, ad arnia eonclanuitiun
est : ut quisque arma ceperat, sine imperio siue signo
4incompositi iuordiuati iu proelium ruuut. Jam primi
couseruerant manus, quum alii catervatim eurrereut,
alii non dum e castris exisseut : tameu primo ipsa au-
dacia terruere hostem : deiude rari iu coufertos illati,
quura paucitas parum tuta esset, respicere alii alios et
uudique pulsi coii-e in orbem, et dum corpora corpo-
ribus adplicant armaque armis juuguut, in artum com-
])ulsi, quum vix moveudis armis satis spatii esset, coron;i
liostium ciucti ad multum diei cajduntur : exigua par.s
eruptioue facta silvas ac montes petit : parique terrorc
et castra sunt deserta et universa gens postero die iu
deditionem veuit.

5 Nec diu in pacato mansit : nam subinde ab Cartha-
gine adlatum est ut Hasdrubal primo quoque tenipore
iu Italiam exercitum duceret : qufe vulgata res pcr
Hispauiam omuium ferme animos ad E.omauos avertit.

6 Itaque Hasdrubal extemplo litteras Cartliaginem uiittit
indicaus, quanto fama profectiouis suse damno fuisset :
si vero iude pergeret, priusquani Hiberum trausiret,
llomanorum Hispauiam fore : nam prgeterquam quod
nec prffisidium nec ducem haberet quem relinqueret
pro se, eos imperatores esse Romanos quibus vix a^quis
viribus resisti possit : itaque, si uUa Hispanite cura
esset, succcssorem sibi cum valido exercitu mitterent,
cui ut omnia prospere eveuirent, non tamen otiosam

(28) provinciam fore. Ete litterse quamquam pruno admo-
dum raoverunt scnatum, tamen, quia Italiae cura prior
potiorque erat, nibil de Hasdrubale neque de copiis ejus
mutatum est : Hiraileo cum exercitu justo et aucta
classe ad retineudam terra marique ac tuendam His-
pauiam est missus : qui, ut pedestres navalesque copias

LIB. XXIII. 27—29. 171

A. C. 216.]

trajecit, castris commuiiitis navibusque subductis et
valJo circumdatis, cum equitibus delectis ipse, quautum
maxime adcelerare poterat, per dubios infestosque po-
pulos juxta intcutus ad Hasdrubalem pervenit. Q,uum2
decreta senatus mandataque exposuisset, atque edoc-
tus esset ipse in vicem, quem ad modum tractaudum
bellum iu Hispania foret, retro iu sua castra redit nulla
re quam celeritate tutior, quod undique abierat aute
quam cousentireut. Hasdrubid priusquam moveretcas-3
tra, pecuuias imperat populis omnibus suas ditionis,
satis gnarus Hannibalem transitus quosdam pretio mer-
catum nec auxilia Gallica aliter quam couducta habuisse,
inopem tantum iter ingressum vix peuetraturum ad
Alpes fuisse : pecuniis igitur raptim exactis ad Hibe-
rum desceudit.

Decreta Carttiaginiensium et Hasdrubalis iter ubi ad 4
Romanos sunt perlata, oranibus omissis rebus ambo
duces junctis copiis ire obviam cceptis atque obsistere
parant, rati, si Hannibali, vix per se ipsi tolerando
Italias liosti, Hasdrubal dux atque Hispanieusis exerci-
tus esset junctus, illum finem E,omam imperii fore.
His anxii curis ad Hiberum contrahunt copias, et trans- 5
ito amne quum diu consultassent, utrum castra castris
couferrent an satis haberent sociis Carthaginiensium op-
pugnaudis morari ab itinere proposito hostem, urbem a
propLnquo fiumine Hiberam. appellatam, opulentissimam
ea tempestate regionis ejus, oppugnare parant. Quod 6
ubi sensit Hasdrubal, pro ope ferenda sociis pergit ire
ipse ad urbem deditam nuper in fidem Romanorum op-
pugnaudam : ita jara ccepta obsidio omissa ab Romanis
est et in ipsum Hasdrubalera versum bellum. Quinciue (29)
miliium intervallo castra distantia habuere paucos dies
nec sine levibus prceliis nec ut in aciem exirent. Tau-

172 T. LIVII HISTORIARUM

[A.C. 216.

deni uno codcmque die velut ex composito utrimque
siguum pugnse propositura est, atque omnibus copiis iii

2 campum desceusum est. Triplex stetit Romana acies :
velitum pars inter antesignauos locata, pars post signa

3 acccpta, equites cornua ciuxere. liasdrubal mediam
aciem Hispanis firraat : in cornibus, dextro Poenos
locat, laivo Afros mercenariorumque auxilia : equitum
Numidas Pcenorura peditibus, cceteros Afris pro corni-

4bus apponit. Nec omnes Numidce in dextro locati
cornu, sed quibus desultorum in modum binos tralien-
tibus equos inter acerrimam sa?pe pugnara in receutcm
cquum ex fesso armatis transultare mos erat : tanta

5 velocitas ipsis tamque docile equorum gemis est. Quum
lioc modo instructi starent, imperatorum utriusque
partis haud ferme dispares spes erant, nam ne multuni
quidem aut numero aut genere militum lii aut illi prse-

6 stabant. Militibus longe dispar animus erat : Romanis
enim, quamquam procid a patria pugnarent, facile per-
suaserant duces pro Italia atque urbe Romana eos
pugnare : itaque, velut quibus reditus in patriam eo
discrimine pugnse verteretur, obstinaverant animis vin-

7 cere aut mori. Minus pertinaces viros habebat altera
acies : nam maxima pars Hispani eraut, qui vinci in.
Hispania quam victores in Italiam trahi malebant.

8 Primo igitur concursu, quum vix pila conjecta essent,
rettulit pedem media acies inferentibusque se magno

9 impetu Romanis vertit terga. Nihilo segnius cornibus
prcelium fuit : hinc Poenus hinc Afer urget, et velut in
circumventos prcelio aucipiti pugnant : sed quum in
medium tota jam coisset Romana acies, satis viriura ad

10 dimovenda hostium cornua habuit. Ita duo diversa
prrjelia erant : utroque Romani, ut qui pulsis jam ante
mediis ct numero et roborc virorum prffistarent, luuid

LIB. XXIII. 29, 30. 173

A. C. 210.]

dul)ie supcraut. : magua vis homiuum ibi occisa, et nisi
Hispani vixdum conserto prcelio tam effuse fugisseut,
perpauci ex tota superfuisseut acie. Equestris pugna 11
nulla admodum fuit, quia, simul inclinatam mediam
aciem Mauri Numidseque viderunt, extemplo fuga efiTusa
nuda cornua elephantis quof[ue prse se actis deseruere.
Et Hasdrubal usque ad ultimum eveutum pugnae mora- 12
tus e media caede cum paucis effugit : castra Romani
ccpere atque diripuere. Ea pugna, si qua dubia in 13
Hispania eraut, E,omanis adjunxit, Hasdrubalique non
modo in Italiam traduceudi exercitus sed ne manendi
quidem satis tuto in Hispania spem reliquerat. Qu;e 14
posteaquam litteris Scipionum Romse vulgata sunt, non
tam victoria quam prohibito HasdrubaUs in Italiam
transitu laetabantur.

Dum hsec in Hispania geruntur, Petelia iu Bruttiis (30)
aliquot post mensibus quam ccepta oppugnari erat ab
Himilcone praefecto Hannibalis expugnata est. Multo 2
sanguine ac vulneribus ea Pcenis victoria stetit, nec
ulla magis vis obsessos quam fames expugnavit. Ab- 3
sumptis enim frugum alimentis carnisque omnis generis
quadrupedum suetae insuetaeque postremo coriis herbis-
que et radicibus et corticibus teneris strictisque rubis
vixere, nec ante, quam vires ad standum in muris fe-
rendaque arma deerant, expugnati sunt. Recepta Pe- 4
telia Pcenus ad Consentiam copias traducit, quam minus
pertinaciter defensam intra paucos dies in deditionem
accepit. Isdem ferme diebus et Bruttiorum exercitus 5
Crotonem Gra;cam urbem circumsedit, opuleutam quon-
dam armis virisque, tum jam adeo multis magnisque
cladibus adliictam, ut omnis setatis minus viginti millia
civium superesseut. Itaque urbe a defensoribus vasta 6
facile potiti hostes sunt : arx tantum retenta, in quam

174 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21,';.
intcr tumultum captffi urbis e media csede quidam ef-

7 fugere. Et Locrenses descivere ad Bruttios Preuosquc
prodita multitudiue a princiiiibus : Regini tautum niodo
refriouis ejus et in fide erga Romanos et potestatis snai

8 ad ultimum manserunt. lu Siciliam quoque eadem iu-
cliuatio animorum perveuit, et ne domus quidem Hie-
ronis tota ab dcfectione abstinuit : namque Gclo,
maximus stirpis, contempta simul scncctute patris simul
post Canneuscm cladem Romana socictate ad Pccnos
dcfccit, movissetquc in Sicilia rcs uisi mors adeo oppor-
tuna, ut patrem quoque suspicione aspcrgeret, armantem
eum multitudinem sollicitantcmque socios absumpsissct.

9 IIccc eo anno in Italia in Afrjca in Sicilia in Hispauia
vario eventu acta.

10 Exitu auni Q,. Pabius Maximus a senatu postulavit
ut sedem Veneris Erycina;, quam dictator vovisset, de-

1 1 dicare licerct. Senatus decrevit ut Tib. Sempronius
consul designatus, quum primo honorem inisset, ad po-
pulum ferret ut Q. Eabium duumvirum esse jubereut

12 8edis dedicandte causa. Et M. iEmilio Lcpido, qui bis
cousul augurque fucrat, filii trcs, Lucius Marcus Q,uiu-
tus, ludos funebres per triduuni et gladiatorum paria

13 duo et viginti per triduum in foro dederunt. Jidiles
curules C. Lajtorius et Tib. Sempronius Gracclius, cou-
sul designatus, qui in sedilitate magister equitum fuerat,
ludos Romanos fccei-uut, qui pcr triduum iustaurati
sunt : plebcii ludi redilium M. Aurelii Cottae et M,
Claudii Marcclli tcr iustaurati.

l* Circumacto tertio amio Punici bclli Tib. Sempronius

15 consul idibus JMartiis magistratum init. Praetores Q.

Eulvius Flaccus, qui autea bis consul ccnsorque fuerat,

urbauam, M. Valerius Laiviuus pcrcgriuam sortem in

juris dictione habuit : App. Claudius Pulcher Siciliam,

LIB. XXIII. 30, ai. 175

A. C. 215.]

U. Mucius ScfTvola Sardiniam sortiti sunt. M. Mar- 16
cello pro consule imperiura esse populus jussit, quod
post Cannenscm cladem unus Romanorura imperatorum
iu Italia prospere rem gessisset. Senatus, quo die (31)
primum est in Capitolio consultus, decrevit ut, quo eo
auuo duplex tributum iniperaretur, simplex confestim
exigcretur, ex quo stipendium prtcsens omnibus militi-
bus daretur praiterquam qui milites ad Cannas fuissent.
De exercitibus ita decreveruut, ut duabus legiouibus 2
urbanis Tib. Sempronius consul Cales ad convenien-
dum diem ediceret, inde ese legiones in castra Claudiana
supra Suessulam deducerentur. Quje ibi legiones es- 3
scnt — erant autem Cannensis maxime exercitus — eas
Ap. Claudius Pulclier prsetor in Siciliam trajiceret, quse-
que in Sicilia essent, Romam deportarentur. Ad ex- 4i
ercitum, cui ad conveniendum Cales edicta dies erat,
M. Claudius Marcellus missus, isque jussus in castra
Claudiana deducere urbanas legiones. Ad veterem 5
exercitum accipiendum deducendumque inde in Siciliam
Tib. Maecilius Croto legatus ab Ap. Claudio est missus.
Taciti primo exspectaveraut homines, uti consul comitia 6
collegse creando haberet : deinde, ubi ablegatum velut
de industria M. MarceUum viderunt, quem maxime
cousulem ia eum annum ob egregie in prsetura res
gestas creari volebant, fremitus in curia ortus. Quod 7
ubi sensit consul, " Utrumque" inquit " e re publica •
fuit, patres conscripti, et M. Claudium ad permutandos
exercitus iu Campaniam proficisci, et comitia non prius
edici quam is inde confecto quod mandatum est ne-
gotio revertisset, ut vos consulem, quem tempus rei
pubUcse postularet, quem maxime vultis, liaberetis."
Ita de comitiis, donec rediit MarceUus, silentium fuit. s
Inter ea duumviri creati sunt Q. Eabius Maxinius et T. y

176 T. LIVIl HISTORIARUM

[A. C. 215.

Otacilius Crassus sedibus dedicandis, Menti Otacilius,

lOFabius Veneri Erycinae. Utraque in Capitolio est,
canali uno discretse. Et de trecentis equitibus Cam-
panis, qui in Sicilia cum fide stipendiis emeritis K.omain
veneraut, latum ad populum ut cives Romani esseut,
itera uti municipes Cumaui essent, pridie quam populus

1 1 Campanus a populo Romauo defecisset. Maxime ut hoc
ferretur moverat, quod, quorum hominum essent, scirc
se ipsi ncgabant vetere patria relicta, in eam, in quam

riredieraut, nondum adsciti. Postquam Marcellus ab
exercitu redit, comitia consuli uni rogando in locum L.

l;5 Postumii edicuutur. Creatur ingenti consensu Mar-

14cellus qui extemplo magistratum occiperet. Cui iu-
euuti consuhitum quum tonuisset, vocati augures vitio
creatum videri prouuntiaverunt, vuigoque patres ita
fama ferebant, quod tum primum duo plebeii consules

ISfacti essent, id deis cordi non esse. In locum Mar-
celli, ubi is se magistratu abdicavit, sufFectus Q. Fabius

leMaximus tertium. Mare arsit eo anno, ad Sinuessam
bos eculeum pe])erit, sigua Lanuvii ad Junonis Sospit;^
cruore manavere lapidibusque circa id tempum pluit :
ob quem imbrem novemdiale, ut adsolet, sacrum fuit,
cajteraque prodigia cum cura expiata.
(32) Consules exercitus inter sese diviserunt : Fabio ex-

ercitus Teani, ciii M. Junius dictator praifuerat, evenit, i
• ita ut Sempronio tiroues voloncsque fierent et sociorum

2 viginti quinque millia. M. Valerio preetori legiones
qute ex SicUia redlssent decretai : M. Claudlus pro
consule ad eum exercltum, qui supra Suessulam Kolse

3 prsesideret, missus. Prretores in Siciliam ac Sardiniam
4profecti. Consules edixerunt, quotiens in senatum

vocassent, uti senatores quibusque in seuatu dicere
seuteutiam liceret ad portam Capenam conveuirent :

LIB. XXII r. 31, 32. 177

A. C. 215.1

pnttorcs, quoruni jurisdictio erat, tribunalia ad Pisci-
nam piiblicam posuerunt : eo vadimoiiia fieri jusserunt
ibique eo anno jus dictura est.

luterim Cartliagiuem, unde Mago frater Hannibalis 4
duodecim millia peditum et mille quingeutos ef[uites,
vigiuti elephantos, mille argeuti talenta in Italiam
transmissurus erat cum praesidio sexaginta navium lon-
garum, nuntius adfertur, in Hispania rem male gestam
omnesque ferme ejus provincise populos ad Romanos
defecisse. Eraut qui Magonera cum classe ea copiisque 5
omissa Italia in Hispaniam avertereut, quum Sardiuise
recipiendaj repentina spes adfulsit : parvum ibi exerci-
tum Romanum esse : veterem pra^torem inde A. Cor-
nelium provincise peritum decedere, novum exspectari ;
ad hoc fessos jam animos Sardorum esse diuturnitate
imperii, et proximo iis anuo acerbe atque avare im-
peratum, gravi tributo et collatione iniqua frumenti
pressos : nibil deesse aliud quam auctorem, ad quem
deficerent. Haec claudestina legatio per priircipes missa 6
erat maxime eam rem moliente Hampsicora, fjui tum
auctoritate atque opibus longe priums erat. His nun- 7
tiis prope uno tempore turbati erectique Magonem
cum classe sua copiisque in Hispaniam mittunt, in
Sardiuiam Hasdrubalem deligunt duoem, et tantum
ferme copiarum quantum IMagoni decernunt.

Et Romse consules transactis rebus, quEe in urbe 8
agendae erant, movebant jam sese ad bellum. Tib. 9
Semprouius militibus Sinuessam diem ad couveniendum
edixit, et Q. Fabius consulto prius senatu, ut frumenta
omnes ex agris ante kal. Junias primas in urbes mu-
nitas conveherent : qui nou invexisset, ejus se agrum
populaturum, servos sub hasta venditurum, villas in-
censurum. Ne prsetoribus quidem, qui ad jus dicendum 10

LIV. HIST. II. N

178 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. L15.

creati erant, vacatio a belli atlmiuistratione data est :

Valerium prajtorem in Apuliam ire placuit ad excrcitum

a Terentio accipieudum : quuni ex Sicilia legiones ve-

nissent, iis potissimum uti ad regionis ejus prasidium :

Tereutianum Tarentum mitti cum aliquo legatorum :

et viginti quinque naves data?, quibus oram maritimam

llinter Brundisium ac Tareutum tutari posset. Par

navium numerus Q. Fulvio prastori urbano decretus

]2ad suburbana litora tutanda. C. Terentio proconsidi

negotium datum ut iu Piceuo agro conquisitiouem

13 mnitum haberet locisque liis pra^sidio esset. Et T.

Otacilius Crassus, postquam fedem Mentis in Capitolio

dedicavit, in Siciliam cum imperio qui classi praicsset

missus.

(33) Iii banc dimicatiouem duorum opulentissimorum in

terris populorum onuies reges gentesquc animos in-

teuderant, inter quos Philippus Macedonum rcx eo

niagis, quod propior Italia; ac mari tantum lonio

2 discretus erat. Is, ubi primum fama accepit Hanui-
balem Alpcs trausgressum, ut bello iuter Romanum
Pcenumque orto latatus erat, ita, utrius populi niallet
victoriam esse, incertis adliuc viribus fiuctuatus animo

Sfuerat. Postquam tertia jam pugna tertia jam victoria
cum Poeuis crat, ad fortunam incliuavit legatosque ad
Hannibalem misit, qui vitantes portus Brundisinum
Tarentinuraque, quia custodiis navium Romauaruin
tenebantur, ad Lacinise Junonis templinn iu tcrram

4egressi suut. lude per Apuham petentcs Capuani
media in prsesidia Romaua illati sunt deductique ad
Valcrium Lasvinum praitorem circa Nuceriam castra

5 habentem. Ibi intrepide Xenophanes legationis prin-
ceps a Philippo rege se missum ait ad amicitiaui so-
cietatemque jungendam cum po|)uio Romano, maudata

LIB. XXIII. 32—34. 179

A.C. 215.]

habore ad consulcs ac senatum populumque E,omanum.
Pnetor iuter defectioncs veterum sociorum nova socie- 6
tate tam clari regis la;tus admodum hostes pro liospi-
tibus comiter accepit: dat qui prosequautur, ituiera
cum cura demoustreut, qujc loca quosque saltus aut
llomanus aut hostes teneaut. Xenophaues per pra;- 7
sidia Romana in Campaniam, iude qua proximum 1'uit
iu castra Hannibalis pervenit, foedusque cum eo atque
amicitiam juugit legibus his, ut Philippus rex quam
maxiina classc — ducentas autem naves videbatur eSec-
turus — iu ItaUam trajiceret et vastaret maritimam oram,
bellum pro parte sua terra marique gereret : ubi de-
bcllatum essct, Italia omnis cum ipsa urbe Roma Car-
thnginiensium atque Hanuibalis esset prsedaque omnis
Hauuibali cederet : perdomita Italia navigarenfc ia
Grasciani belkimque cimi quibus regi placeret gererent,
quaj civitates coutinentis qua;que iusului ad Macedoniaui
verguut, eye Philippi regnique ejus essent. In has(34)
ferme leges inter Poenum ducem legatosque Macedonum
ictum fcedus : missique cum iis ad regis ipsius firman-
dam fidem legati, Gisgo et Bostar et Mago, eodem ad
Juuonis Laciuife, ubi navis occulta in statioue erat,
perveniunt. Inde profccti quum altum tenerent, con- 2
specti classe Romana suut, qu» prsesidio erat Calabria)
litoribus : Valerius Flaccus cercyros ad pcrsequeudam
retrahendamquc navem quum misisset, ])rimo fugere
regii conati, deinde, ubi celeritate vinci senserunt, tra-
dunt se Romanis : et ad pr.xfectum chissis adducti,
quum quaereret, qui et unde et quo tenderent cursum,
Xenophanes primo satis jam semel felix mendacium
struere, a Philippo se ad Romanos missum ad M. Va-
lerium, ad quem unum iter tutum fuerit, pervenisse,
Campaniam superare uequisse sseptam hostium prscsi-

JSO T. LIVII HISTORIARUM

[A. c. 215.

3 diis. Deinde ut Pmiicus cultus habitusque suspectos
legatos fecit Hannibalis inteiTOgatosque sermo prodidit,
tuiu comitibus eorurn seductis ac metu territis litterse
quoque ab Hannibale ad Pliilippum inventEe et pacta

4inter regem Macedouum Poenumque ducem. Quibus
satis cognitis, optimura visum est captivos coniitesque
eorum Romam ad senatum aut consules, ubicumque

5 essent, quam primum deportare. Ad id celerrimse
quinque naves delects ac L. Valerius Antias qui pne-
esset missus, eique mandatum ut in omnes naves lcgatos
separatim cnstodiendos divideret, darctque operam ne
quod iis coUoquium inter se neve qu;c communicatio
consilii esset.

6 Per idem tcmpus Homse quum A. Cornelius Mam-
mula ex Sardinia proviucia decedens rettulisset, qui
status rerum in insula essct — bellum ac defectionem
omnes spectare, Q,. Mucium, qui successisset sibi, gra-
vitate coeli aquarumque adveuieutem exceptum non tam
in periculosum quam longum morbum implicitum, diu
ad belli vim sustinendam iuutilem fore, exercitumqne
ibi ut satis firmum paeatre provincise pniesidem esse, ita
parum bello, quod motuin iri videretur — , decreverunt
patres ut Q,. Fulvius Piaccus quinque millia peditum
quadringentos equites scriberet, eamque legionem primo
quoque tcmpore in Sardiniam trajicieudain curaret, mit-
teretque cum imperio quem ipsi videretur, qui rem gere-

7 ret quoad Mucius. couvaluisset. Ad cam rem missus
est T. Manlius Torquatus, qui bis consul censorque

8 fuerat subegeratque in consulatu Sardos. Sub idem
fere tcmpus ct a Cartliagine in Sardiniam classis missa
duce Hasdrubale, cui Calvo cognomen erat, fccda tem-
pestate vexata ad Baleares insulas dejicitur, ibique —
adeo non armamenta modo sed etiam alvei navium

LIB. XXIIl. 31', 35. 181

A. C. 21.5.]

quassati craut — subductse naves dum reficiuntur, ali-
quuntum tciiiporis triverunt.

lu Italia quuin post Cauuensem pugnam, fractis (35
partis alterius viribus, alterius mollitis aiiimis, segnius
bellum esset, Campani per se adorti sunt rem Cuma-
nam suse ditionis facere, primo sollicitantes ut ab Ro-
mauis deficerent, ubi id parum processit, dolum ad
capieudos eos comparant. Campanis omnibus statum 2
sacriticium ad Hamas : eo senatum Campanum ventu-
nim certiores Camanos fecerunt, petieruntque ut et
Cumauus eo senatus veniret ad consultandum commu-
niter, ut eosdem uterque populus socios bostesque
liaberet : prasidium ibi armatum se habituros ne quid
ab Romano Poenove periculi esset. Curaaui, quam- 3
quam suspecta fraus erat, nihil abnuere, ita tegi fallax
consllium posse rati. luterim Tib. Sempronius consid 4-
Komanus Sinuessse, quo ad conveniendum diem edix-
erat, exercitu lustrato transgressus Vulturnum flumen
circa Liternum posuit castra. Ibi quia otiosa stativa 5
erant, crebro decurrere milites cogebat, ut tiroues —
ea maxima pars volonum erant — adsuescerent signa
sequi et in acie aguoscere ordines suos. Inter qua; 6
maxima inerat cura duci itaque legatis tribunisque
prseceperat, ne qua exprobratio cuiquam veteris fortunie
discordiam inter ordines sereret, vetus miles tironi,
liber voloni sese exsequari sineret, omues satis houestos
geuerososque ducerent quibus arma sua signaque po-
pulus Romanus commisisset : quse fortuna coegisset ita
Ileri, eandem cogere tueri factum. Ea non majore 7
cura pra^cepta ab ducibus sunt quam militibus ob-
servata, brevique tanta concordia coalueraut omnium
animi ut prope in oblivionem veuiret, qua ex conditioue
quisque esset miles factus. Hsec agenti Graccho legati 8

182 T. LlVn HISTORIARU.M

[A. C. 215.

Cumani nuntiarunt, qufc a Campanis legatio paueos

antc dies venisset et quid iis ipsi res])ondissent : tri-

duum post eum diem festum esse, uon senatum solum

omnem ibi futurum sed castra etiam et exereitum Cani-

<»panum. Gracchus jussis Cumauis omnia ex agris in

urbem convehere et manere intra muros, ipse pridie

quam statum sacrificium Campanis-esset Cumas movet

10ca.stra. Haniaj inde tria millia passuum absunt. Jam

M Campani eo frequentes ex composito convenerant, nec

procul inde in oceulto Marius Alfius medixtuticus — ■

summus magistratus erat Campauis — cum quattuor-

decim millibus armatorum liabebat castra, sacrilicio ap-

parando et inter id instrueud;e fraudi aliquanto inteu-

tior quam muniendis castris aut uUi militari operi.

r2Triduum sacrificatum ad Hamas: uocturnum erat

13 sacrum ita ut ante mediam noctem compleretur. Huic

Gracclius insidiandum tempori ratus, custodibus ad

portas positis, ne quis enuntiare posset coepta, et ad

deciinam diei horam coactis militibus corpora curare

somnoque operam dare ut primis teuebris eonvenire ad

signum possent, vigilia ferme prima tolli jussit signa,

silentique profectus agmine quum ad Hanias media

nocte pervenisset, castra Campana ut in pervigilio neg-

lecta simul omuibus portis iuvadit, alios somno stratos,

alios perpetrato sacro inermes redeuntes obtruucat.

]4hominum eo tumultu nocturno csesa plus duo millia

cum ipso duce Mario Alfio, capta sunt sigua militaria

quattuor et triginta.

(36) Gracchus minus ccntum militum jactura castris hos-

tium potitus Cumas se properc recepit, ab Haunibale

nietuens, qui super Capuam in Tifatis habebat castra.

2Nec eum prcvida futuri fefellit opiuio : nam siniul

Capuam ea cladcs est uuntiata, ratus Hannibal ab re

LIB. XXIII. 35—37. 183

A. C. 215.]

beiie gesta insolcnter Isctum exercitum tironum magna
cx parte et scrvorum spoliautcm victos prsedasque
ageutem ad Hamas se iuveuturum, citatum agmen
)>rijeter Capuam rapit, obviosque ex fuga Campauorura
dato prffisidio Capuam duci, saucios veiiiculis portari
jubet. Ipse Hamis vacua ab hostibus castra nec quic-.'J
([uam praiter receutis vestigia Cisdis strataque passim
corpora sociorum iuvenit. Auctores erant quidam ut 4
protinus iude Cumas duceret urbemque oppugnaret.
Id quamquam liaud modice Hanuibal cupiebat, ut, 5
quia Neapolim non potuerat, Cumas saltem maritimam
urbem haberet, tamen, quia prceter arma nihil secum
miles raptim acto agmine extulerat, retro in castra
super Tifata se recepit. Inde fatigatus Campanorum 6
precibus sequenti die cum omni apparatu oppuguaudae
url)is Cumas redit, perpopulatoque agro Cumano mille
passus ab urbe castra locat, quum Gracchus magis
verecundia in tali uecessitate deserendi socios implo-
rantes fidem suam populique Romani substitisset quam
satis fidens exercitui. Nec alter consul f abius, qui ad 7
Cales castra hahebat, Vulturnum flumen traducere au-
debat exercitum, occupatus primo auspiciis repetendis
dein prodigiis, quaj aha super aha uuntiabantur, expi-
autique ea haud facile litari haruspices respondebant.

Ecie causse quum Fabium teuerent, Sempronius in(37)
obsidionc erat, et jam operibus oppugnabatur. Ad- 2
versus ligueam ingentem admotam urbi aliam turrem
ex ipso muro excitavit consul Romauus, aUquanto al-
tiorem, quia muro satis per se alto subjectis validis
sublicis pro solo usus erat. lude primum saxis sudi-3
busque et cseteris missilibus propugnatores moenia
atque urbem tuebantur, postremo, ubi promovendo ad-
junctam muro viderunt turrem, facibus ardentibus plu-

184 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 215.

4rimum simul iguem conjecerunt. Q,uo iuceudio trepida
armatorum multitudo quum dc turre sese prfeci])ilaret,
cruptio ex oppido simul duabus portis statioues hos-
tium fudit fugavitque iu castra, ut eo die obsesso quam

5 obsidenti similior esset Poenus. Ad mille trccenti Car-
thagiuiensium cajsi et undesexaginta vivi caj^ti, qui
circa muros et in stationibus solute ac negligenter
agentes, quum uiliil minus quam eruptionem timuis-

6 sent, ex improviso oppressi fuerant. Gracchus, prius-
quam se hostes ab repeutiuo pavore colligereut, receptui

7 signum dedit ac suos iutra muros recepit. Postero
die Hanuibal, Isetum secunda re cousulem justo proelio
ratus certaturum, aciem intra castra atque urbem iu-
struxit : caiterum, postquam neminem moveri ab solita
custodia urbis vidit nec committi quicquam temerariai

8 spei, ad Tifata redit iufccta re. Quibus diebus Ciuna;
liberatiB sunt obsidione, iisdem diebus et in Lucanis ad
Grumcntum Tib. Scmpronius, cui Longo cognomen erat,
cum Haunone Poeno prospere pugnat : supraduo miliia
homiuum occidit et duccntos octoginta milites amisit,

9signa mUitaria ad quadraginta unum ccpit. Pulsus
fiuibus Lucanis Hanno retro iii Bruttios sese recepit.
10 Et ex Hirpinis oppida tria, quaj a populo Romano
dcfeceraut, vi recepta per M. Valerium prcetorem, Ver-
cellium Vesceliium Siciliuum, et auctores defectiouis
securi percussi : supra quinquc milha ca])tivorum sub
hasta veuierunt, praeda alia miiiti concessa exercitusque
Nuceriam reductus.
(38) Uum ha!C in Lucauis atque in Hirpiuis geruutur,
quinque navcs, qua; Macedonum atque Poenorum captos
legatos Rouuim portabaut, ab supero mari ad iuferum
circumvectic propo omnem Italia3 oram, quum prseter
Cumas velis ferrcutur neque hostium an sociorum essent

LIB. XXIII. 37,38. 185

A. C. 215.]

salis sciretur, Gracclius obviam ex classe sua naves
niisit. Quum percuuctando iu vicem coguitum esset 2
cousulem Cumis esse, nuves Cumas adpulsge eaptivique
ad eonsulem deducti et litteraj datae. Consul litteris 3
Pliilippi atque Hauuibalis perlectis consignata omnia
ad senatum itinere terrestri niisit, navibus devehi lcga-
tos jussit. Quura eodera fere die litterse legatique 4;
Komam venissent et percunetatione faeta dicta eum
scriptis congruerent, primo gravis cura patres incessit
cerncutes, quanta vix tolerantibus Punicum bellum
Macedonici belli moles instaret : cui tamen adeo non
succubuerunt ut extemplo agitaretur, quemadmodum
ultro iufcrendo bello averterent ab Italia hostem. Cap- 5
tivis in vincula condi jussis comitibusque eorum sub
hasta veuditis ad naves viginti quinque, quibus P.
Yalerius Placcus prajfectus prajcrat, viginti quinque
parari alias decernunt. His comparatis deduetisque 6
et additis quinque uavibus, quse advexerant captivos
legatos, triginta naves ab Ostia Tarentum profectae,
jussusque P. Valerius militibus Varronianis, quibus L.
Apustius legatus Tareuti prserat, in naves impositis
qiunquaginta quinque navium classe nou tueri modo
Itabse oram sed explorare de Maeedouico bello : si
cougruentia litteris legatorumque iudiciis Philippi eon-
siha essent, ut M. Valerium prsetorem litteris eer-
tiorem faceret, isque L. Apustio legato exercitui pne-
posito Tarentum ad classem profeetus primo quoque
tempore iu Macedoniam transmitteret, daretque operam
at PhiUppuni in regno contiueret. Pecunia ad classem 7
tuendam bellumque Macedonieum ea decreta est, quae
A.p. Claudio in Siciliam missa erat ut redderetur Hie-
roni regi : ea per L. Antistium legatum Tarcutum est
ievecta. Simul ab Hierone missa duceuta millia modium

186 T. LIVII HISTOIIIARUM I

[A. C. 215.

(39)tritici et hordei centum. Dum taec Romani paraiit
aguntque, ad Pliilip])um captiva navis una ex his qii:«
K,oniam niissa; erant ex cursu refugit, inde scituni lega-
tos cum litteris captos : itaque iguarus rex, quse cuiu
Hannibale legatis suis convenissent quBeque legati ejus
ad se adlaturi fuissent, legationem aliam cum eisdcni
2mandatis mittit. Lcgati ad Hannibalem missi Hera-
clitiis, cui Scotino cognomen erat, et Crito Boeotius et:
Sositheus Magues : hi prospere tulerunt ac rettuleruuti

3 mandata. Sed prius se sestas circumegit quam movcn:
ac moliri quicquani rex posset : tantum navis una
capta cum legatis momenti fecit ad dilatiouem imnii-
nentis Roniauis belli.

4 Et circa Capuam, transgresso Vulturnum Fabio posti
expiata taudem prodigia, ambo consules rem gerebant.

5 Compulteriam et Trebulam et Saticulam, urbes quEe al
Pcenum defeccrant, Fabius vi cepit, pricsidiaque iu h,

6 llaunibalis Campanique permulti capti. Et Nolaj sicnl
priore anno senatus Romanorum plebs Hannibalis erat.
consiliaque occulta de ctede principum et proditioiu
urbis inibantur : quibus ne inccpta procederent, iutri
Capuam castraque Hannibalis, quaj in Tifatis eraut,
traducto exercitu Fabius super Suessulam in castri:^
Claudianis consedit, inde M. MarccLlum propraetoreni
cum his copiis quas habebat Nolam in prEesidium misit

(40) Et in Sardinia res per T. Manlimn prEetorem adnu-
nistrari coeptfc, quse omissse erant postquam Q. Muciiis
2 pra-tor gravi niorbo cst implicitus. Manlius navibu.s
longis ad Carales subductis navalibusque sociis armatis,
ut terra rem gercret, et a pratore exercitu acccpto duo
et viginti millia pcditum mille duccntos equites confecit :
cum his equitum pcditumque copiis profectus in agrum
hostiuni haud procul ab Hampsicora? castris castra

LIB. XXIII. 38—41. 187

A. C. 215.]

posuit. Hampsicora tum fortc profectus erat in Pelli- 3
tos Sardos ad juventutcin armandam, qua copias augerot.
Filius nomine Hostius castris pra;erat : is adolescentia 4
ferox tcmere proelio inito fusus fugatusque : ad tria
millia Sardorum co proelio csesa, octingenti ferme vivi
cai)ti: alius exercitus primo per agros silvasque fuga
palatus, dein, quo ducem fugisse fama erat, ad urbem
nomiue Cornum caput ejus regionis confugit : debella-
tumque eo prcelio in Sardinia esset, ni classis Punica
cum duce Ilasdrubale, quse tempestate dejecta ad Ba-
leares erat, in tempore ad spem rebellandi advenisset.
Manlius post famam adpulsa; Punica; classis Carales se 5
recepit : ea occasio Hampsicorse data est Pceno se jun-
gendi. Hasdrubal, copiis in terram expositis et classe 6
remissa Carthaginem, duce Hampsicora ad sociorum
populi Romani agrum populandum profectus Carales
jjcrventurus erat, ni Manlius obvio exercitu ab effuga
eum populatione continuisset. Primo castra castris 7
modico intervaUo sunt objecta, dein deinceps procursa-
tiones levia certamiua vario eventu inita, postremo de-
sceusum in aciem, siguis coUatis justo prtjelio per quat-
tuor horas pugnatum. Diu pugnam ancipitem Poeni 8
Sardis facile vinci adsuetis fecerunt, postremo et ipsi,
quum omnia circa strage ac fuga Sardorum repleta essent,
fusi. Cffiterum terga dantes circumducto cornu, quo pe- 9
pulerat Sardos, inclusit Romanus : ca^des inde magis
quam pugna fuit : duodecim millia hostium caesa Sar-
dorum simul Pceuorumque, ferme tria miliia et septin-
genti capti et sigua militaria septem et viginti. Ante (41)
omnia clarani et memorabilem pugnam fecit Hasdrubal
imperator captus et Hanno et Mago nobiles Carthagini-
e.nses, Mago ex gente Barciua propinqua cognatioue
Hannibali junctus, Hanno auctor rebeliionis Sardis belii-

ISS T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21.-..

2 que ejus liaud dubie concitor. Nec Sardorum duccs
ininus nobilem eam pugnam cladibus suis fecerunt, nain
et filius Hampsicora; Ilostius in acie cecidit, et Hamp-
sicora cum ))aucis equitibus fugieus, ut super adllictas
res necem quoque filii audivit, nocte, ne cujus iuterven-

3 tus coepta impediret, niortem sibi conscivit. Cteteris
urbs Cornus eadem quse ante fugcB receptaeulum fuit,
quam Manlius victore exercitu adgressus intra dies

4 paucos recepit. Deiude aliaj quoque civitates, quaj ad
Hampsicoram Pocnosque defeccraut, obsidibus datis de-
dideruut sese, quibus stipendio frumentoque imperato
pro cujusque aut viribus aut dclicto Carales exercitum

5 reduxit. Ibi navibus longis deductis impositoque, qucm
secum advcxcrat, milite Romam navigat Sardiniamque
perdomitam nuntiat patribus, et stipendium qusestoribus,
frumcntum aidilibus, captivos Q. Fulvio prsetori tradit.

6 Per idem tempus T. Otacilius prffitor ab Lilybreo
classi iu Africam transvcctus depopulatusque agrum
Carthaginiensem qnum Sardiniam inde peteret, c|uo
fama erat Hasdrubalcm a Balearibus nuper trajccissc,
classi Africam repeteuti occurrit, levique ccrtamine in
alto comniisso septem inde naves cum sociis navalibus
cepit : cajteras metus haud sccus quam tempestas ]jas-

7 sini disjeeit. Per eosdem forte dies et Bomilcar cum
nulitibus ad supplementum Carthagine missis clcphan-
tisque ct commcatu Locros accessit : quem ut incautum
opprimcret, App. Claudius per siuudationem provincire
circumeuudae Messanam raptim exercitu ducto aistuque

8 suo Locros trajecit. Jam iude Eomilcar ad nannonera
iu Bruttios profectus erat et Locrenses portas Romanis
clauserunt : Ajjpius magno conatu nuUa re gesta Mes-
sauam rcpetit.

9 Eadcni a;state Marcellus ab Nola, quam pricsidio

LIB. XXIII. 41, 42. 189

A. C. 215.]

obliiicbiit, crebras cxcursioncs in agrum llirpinnm et
Sanmites Caudinos fecit, adeoque oninia ferro atque
igni vastavit ut antiqnarum cladinm Samnio nicnio-
riam renovaret. Itaque extemplo legati ad Ilanniba- (42)
lem missi simul ex utraqne geute ita Poenum adloquuti
snnt : " Hostes popnli Ilomani, Hannibal, fuimus pri-
mum per nos ipsi, quoad nostra arma nostrje vires nos
tutari poterant. Postquam his parnm fidebamus, Fyr- 2
rho regi nos adjunximus, a quo relicti pacem ueces-
sariam accepimus fuimusque in ea per annos prope
quiuquaginta ad id tempus quo tu in Italiam venisti.
Tua nos non magis virtus fortunaque quam unica 3
comitas ac beuignitas erga cives nostros, quos captos
nobis remisisti, ita concdiavit tibi, ut te salvo atque
incolumi amico non modo populum Romanum sed ne
deos quidem iratos, si fas est dici, timeremus. At 4
hercule non solum incolumi et victore sed prsesente
te — comploratum prope conjugum ac liberorum nos-
trorum exaudii-e et flagrantia tecta posses conspicere —
ita sumus aliquotiens hac sestate devastati, ut M. Mar-
cellus non Hannibal vicisse ad Cannas videatur, glo-
rienturque Romani te ad unum modo ictum vigentem
velut aculeo emisso torpere. Per annos centum cum 5
populo Romano bellum gessimus nullo externo adjuti
nec duce nec exercitu, nisi quod per biennium Pyrrhns
nostro magis milite suas auxit vires quam suis viribus
nos defendit. Non ego secmidis rebus nostris gloria- 6
bor, duos consules ac duos consulares exercitus ab
nobis sub jugum missos et si qua alia aut Iteta aut glo-
riosa nobis evenerunt. Quse aspera adversaque tunc 7
acciderunt, minore indignatione referre possumus quam
quse hodie eveniunt. Magni dictatores cum magistris 8
equitum, bini consules cum binis consularibus exerci- '

190 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 215.

tibus ingrediebantur fines nostros, ante explorato et
suhsidiis positis et sub siguis ad populandum duce-
bant : nunc proprsetoris unius et parvi ad tuendam
Nolam prsesidii pra;da sunius : jam ne manipulatim
c|uidem sed latronum modo percursant totis finibus
nostris ncgligentius quani si in Romano vagarentur
9 agro. Causa antem ha;c est, quod neque tu defendis
, et nostra juventus, quae si domi esset tutaretur, omnis

lOsub signis militat tuis. Nec te nec exercitum tuum
norim, nisi, a quo tot acies Romanas fusas stratasque
esse sciam, et facile esse dicam opprimere populatores
nostros vagos sine signis palatos, quo quemque trahit

11 quamvis vana prffidse spes. Numidarum paucorum illi
quidom prieda erunt, pr.Tsidiumque simul nobis et NoliB
ademeris, si modo, quos ut socios liaberes dignos dux-
isti, liaud indignos judicas quos iu fidem receptos tue-
(43)'iris." Ad ea Hannibal res]ioudit, onmia simul facere
Hirpinos Sanmitesque, et indicare clades suas et petere

2 praisidium et queri indefeusos se ncglectosque. Indi-
candum autem primum fuisse, dciu petendum ■ prscsi-
dium, postremo, ui impctraretur, tura denique quereu-

3 dum frustra opem imploratam. Exercitum sese uon in
agrum Hirpinum Samnitemve, ne et ipse oncri esset,
sed in proxima loca sociorum populi Romani adductu-
rum : iis populaudis et militeui suum repleturum se

4et metu procul ab his submoturum hostes. Quod ad
bellum Romanum adtineret, si Trasumeuni quam Trc-
bise si Cannarum quam Trasumcnni pugna nobilior cs-
set, Cannarum se quoque memoriam obscuram majorc
et ckiriore victoria facturum.

5 Cum hoc res]ionso muueribusque amplis legatos di-
misit, ipse prasidio modico relicto in Tifatis profectus

6 caitero exercitu ire Nolam pergit. Eodem Hamio ex

LIB, XXIII. 42—44. 191

A. C. 215.]

BruttiJs cum supplemento Cartliagine advecto atque
elepliantis venit. Castris liaud procul positis longe 7
aliu omnia inquirenti coniperta sunt quam quse a legatis
sociorum audierat. Niliil enim Marcellus ita agebat iit S
aut fortuuse aut temere liosti commissum dici posset :
explorato cum firmisque prsesidiis tuto reccptu prseda-
tum ierat, omuiaque velut adversus pra^seutem Hauni-
balem cauta provisaque fuerunt : tum ubi sensit liostem
adventare, copias intra mcenia tenuit, per muros inambu-
lare senatores Nolanos jussit et omnia circa explorare
qufe apud liostes fierent. Ex liis Hanno quum ad mu- 9
rum successisset, Hereunium Bassum et Herium Pet-
tium ad colloquium evocatos permissuque Marcelli
egressos per interpretem adloquitur : Hauuibalis virtu-
tera fortunamque extollit, popuii Romani obterit ut
senescentera cum viribus niajestatem. Quffl si paria 10
essent ut quondam fuissent, taraen expertis, quam grave
E.omanum imperium sociis, quanta indulgentia Han-
nibalis etiam in captivos oranis Italici nomiuis fuisset,
Punicara E.oman8e societatem atque amicitiam prseop-
tandara esse. Si ambo consules cum suis exercitibus 11
ad Nolam essent, taraen non raagis pares Hannibali
futuros quam ad Caunas fuisseut : uedum prsetor uuus
cum paucis et novis railitibus Nolara tutari possit.
Ipsorura quara Hannibalis interesse, capta an tradita 12
Nola poteretur : potiturum enim, ut Capua Nuceriaque
potitus esset : sed quid iuter Capua; ac Nucerise for-
tunara interesset, ipsos prope in medio sitos Nolanos
scire. NoIIe ominari quas captse urbi cessura forent. 13
et potius spondere, si Marcellum cura prassidio ac
Nolam tradidissent, neminem alium quam ipsos legem,
qua in societatera amicitiamque Hannibalis veuirent,
dicturum. Ad ca Hereuuius Bassus respoudit, multos (44)

192 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 215.

annos jam inter Romanum Nolannmque populum ami-
citiam esse, cujus neutros ad eam diem pneuitere : et
sibi, si cum fortuna mutanda fides fuerat, sero jam esse

2 mutare eam. Deditmis se Hannibali fuisse accer-
sendum llomauorum prfesidium ? cum iis qui ad sese
tuendos veuissent, omuia sibi et esse cousociata et ad
ultimum fore.

3 IIoc eolloquium abstulit spem Ilannibali per prodi-
tionem recipiendse Nolse : itaque corona oppidum cir-
cumdedit, ut siinul ab omni parte moenia adgrederetur.

4 Q,uem ut successisse muris Marcellus vidit, instructa

5 intra portam acie cum magno tumultu erupit. Aliquot
primo impetu perculsi csesique sunt, deiu concursu ad
puguantes facto aiquatisque viribus atrox esse coepit
pugna, memorabilisque inter paucas fuisset ni ingen-

6 tibus procellis etTusus imber diremisset pugnantes. Eo
die commisso modico certamine atque irritatis animis in
urbcm llomani, Pceni in castra receper\mt sese : tamen
Pccnorum prima eruptione perculsi ceciderunt liaud plus

7 quam triginta, Romani quinquaginta. Imber continens
per noctem totam usque ad lioram tertiam diei inse-
quentis tenuit : itaque quamquara utraque pars avidi
certaminis erant, eo die tenuerunt sese tameu muni-

8 mentis. Tertio die Hannibal partem copiarum prse-

9 datum in agrum Nolanum misit. Quod ubi animad-
vertit Marcellus, extemplo in aciem copias eduxit :

10 neque Hannibal detractavit. Mille fere passuum inter
urbem erant castraque : eo spatio — et suut omnia campi

11 circa Nolam — concurrerunt. Clamor ex parte utraque
sublatus proximos ex cohortibus iis, qure in agros
pmedatum cxicraut, ad pra-lium jam eommissum revo-
cavit : et Nolani aciem llomanam auxerunt, quos col-
laudatos Marcellus in subsidiis stare et saucios cx

LIB. XXIII. 44, 45. 193

A. C. 215.]

iicie efferre jussit, pugna abstinere, ni ab sc signum
accepissent. Proelium erat anceps : summa vi et duces (45)
hortabantur et milites pugnabant. Marcellus victis 2
ante diem tertium, fugatis ante paucos dies a Cumis,
pulsis priore auno ab Nola ab eodem se duce milite
alio, instare jubet. Non omnes esse in acie, prffiduutes 3
vagari in agro : sed qui pugnent, marcere Campana
luxuria, vino et scortis oranibusque lustris per totam
biemem confectos. Abisse illam vim vigoremque, de- 4
lapsa esse robora corporum animorumque, quibus Py-
rensei Alpiumque superata sint juga : reliquias illorum
virorum vix arma membraque sustineutes pugnare :
Capuam Hannibali Canuas fuisse : ibi virtutem belli-
cam, ibi militarem disciplinam, ibi prajteriti temporis
famam, ibi spem futuri exstinctam. Quum haec ex- 5
probrando hosti Marcellus suorum militum animos
erigeret, Hannibal multo gravioribus probris increpa-
bat. Arma signaque eadem se noscere, quse ad Trebiam C
Trasumeunumque, postremo ad Cannas viderit habue-
ritque : militem alium profecto se in hiberna Capuam
duxisse, alium iude eduxisse : " Legatumne Romanum
et legionis unius atque alse magno certamine vix tole-
ratis pugnam, quos bina3 acies consulares numquam,
sustiuuerunt ? Marcellus tirone milite ac Nolanis sub-
sidiis inultus nos jam iterum lacessit ? ubi ille miles
meus est, qui erepto ex equo G. Plaminio consuli caput
abstulit ? ubi, qui L, Paulum ad Cannas occidit ?
ferrum nunc hebet an dextrse torpent ? an quid pro-
digii est aliud? qui pauci phires viucere soliti estis,
nunc paucis plures vix restatis ? Romam vos expug-
naturos, si quis duceret, fortes lingua jactabatis : enim
miuor res est : liic experiri vim virtutemque volo :
cxpugnate Nolam campestrem urbem, uon flumine uon

Lir. Hisr. ii. 0

194 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 215.

7 mari saeptam. Iliiic vos ex tam opulenta urbe praila

spoliisque ouustos vel ducam quo voletis vel sequar."

(46) Nec beue nec male dicta profuerunt ad confirniaudos

2 animos. Q.uum omni parte pellereutur, Romanisque
crescerent animi non duce solum adliortante sed No-
lauis etiam per clamorem favoris indicem accendentibus
ardorem pugUiE, terga Pceni dederuut atque in castra

Scompulsi sunt. Quge oppugnare cupieutes milites Ilo-
manos Marcellus Nolam reduxit cum magno gaudio
et gratulatione etiam plebis, quje ante iuclinatior ad

4Poenos fuerat. Hostium plus quinque millia ccesa eo
die, vivi capti sexcenti et signa militaria undeviginti et
duo elephanti, quattuor iu acie occisi : Romanorum

5 minus mille interfecti. Posterura diem iuduciis tacitis

6sepeliendo utrimque ca^sos iu acie cousumpseruut. Spo-
lia liostium Marcellus Vidcano votum cremavit. Tertio
post die — ob iram credo aliquam aut spem liberalioris
militiffi — duceuti septuaginta duo equites, mixti Nu-
midse Hispani, ad Marcellum transfugerunt : eorum
forti fidelique opera in eo bello usi suut sa^pe Romaui :
ager Hispanis in Hispania et Numidis in Africa post
bellura vii-tutis causa datus est.

7 Hannibal ab Nola remisso iu Bruttios Hannone cura
quibus venerat copiis, ipse Apulise hiberna petit circa-

8 que Arpos consedit. Q,. Fabius ut profectum in Apu-
liam Hannibalem audivit, frumeuto ab Nola Neapohque
in ea castra couvecto, qua3 super Suessulam eraut,
munimentisque firmatis et pra;sidio, quod per hiberna
ad teueudum locum satis esset, relicto, ipse Capuam
propius movit castra agrumque Campauura ferro igui-
que est depopulatus, donec coacti sunt Campaui, nihil
admodum viribus suis fidentes, egredi portis et castra

9 aute urbem in aperto communire. Scx millia armatorum

LIB. XXIII. 45—47. 195

A.C. 215.]

habcbaut, peditem imbellem : equitatu plus poterant,
itaque equestribus proeliis lacessicbant liostem. luter 10
multos nobiles equites Campauos Cerrinus Vibellius
erat, cognomine Taurea. Civis indidem erat, longe 11
omnium Campanorum fortissimus eques, adeo ut, quum
apud llomanos militaret, unus eum floraanus Claudius
Asellus gloria equestri gequaret. Hune Taurca qumnl2
diu perlustrans oculis obequitasset hostium turmis,
taudem sileutio facto ubi esset Claudius Asellus qu£E-
sivit, et, quouiam verbis secum de virtute ambigere
solitus esset, eur non ferro deccrneret daretque opima
spolia victus aut victor capcret. Hac ubi Asello suut (47)
nuntiata in castra, id modo moratus ut consulem per-
cunctaretur, liceretue extra ordinem in provocautem
hostem pugnare, permissu ejus arma extemplo cepit,
proveetusque ante stationes equo Tauream nomine
compellavit congredique ubi vellet jussit. Jam Romani2
ad spectaculum puguje ejus frequentes exierant, et
Campani non vallum modo castrorum sed moenia etiam
urbis prospectantes repleverunt. Quum jam ante fero- 3
cibus dictis rem nobilitassent, infestis hastis concita-
runt equos, dein libero spatio iuter se ludificantes sine
vulnere pugnam extraliebant. Tum Campanus Romano 4
" Equorum" inquit, " hoc non equitum erit certamen,
nisi e campo in cavam hanc viara dcmittimus equos :
ibi nullo ad evagaudum spatio commiuus consereutur
manus." Dicto prope citius equum iu viam Chmdius 5
dejecit : Taurea, verbis ferocior quam re, " Minime sis"
hiquit " cantherium in fossam," quce vox in rusticum
inde proverbium prodita est. Claudius, ouum ea via 6
longe perequitasset — quia nullo obvio hoste — in cam-
pum rursus evectus increpans ignaviam hostis cum
magno gaudio et gratulatioue victoi in castra redit.

196 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 215.

7 Huic pugnse equestri rem — quam vera sit, conimuuis
certe existimatio est — mirabilem certe adjiciuut quidam
auuales : quum refugieutem ad urbem Taurcam Clau-
dius sequeretur, pateuti bostium portse iuvectum pcr
alteram stupeutibus miraculo liostibus iutactum eva-
(48) sisse. Q,uicta indc stativa fuere, ac retro etiam consul
movit castra ut semeutem Campaui facereut, nec ante
vioiavit agrum Campanum quam jam altae in segctibus
lierba; pabulum prajbcre poterant : id convexit in Clau-
diaua castra super Suessulam ibique bibcrna adilicavit :
M. Claudio proconsuli imperavit ut rctento Nolce ne-
cessario ad tuendam urbem pra^sidio caeteros milites
dimitterct Romam, ne oneri sociis et sumptui rei pub-

2lic8e esscut. Et Tib. Gracclius a Cumis Luceriam in
Apuliam legioues quum dusisset, M. Valerium iude
praitorcra Bruudisium cum eo quem Luccrifc habuerat
exercitu misit, tuerique oram agri Sallentini et pro-
viderc, quod ad Pliilippum bellumque Macedouicum
adtiueret, jussit.

3 Exitu a;statis ejus, qua ba;c gcsta perscripsimus,
litterffi a P. et Cn. Scipiouibus veueruut, quautas quam-
que prosperas iu Hispauia res gessissent : sed pecuuiam
iu stipcudium vestimeutaque et fi-umeutum exercitui ct

4sociis navalibus omnia dcesse. Quod ad stipeudium
adtiueat, si ajrarium inops sit, se aliquam ratiouem
iuituros, quo modo ab Hispauis sumant : cajtera utiquc
ab Roma mittenda esse, nec aliter aut exercitum aut

Sprovinciam tcneri posse. Litteris recitatis nemo om-
niura erat quin et vera scribi ct postulari sequa fatere-
tur : sed occurrebat auimis, quautos exercitus terrestres
navalesque tucrentur quantaque nova classis mox par-

6 anda esset, si bcllum Macedonicum moveretur. Siciliam
ac Sardiuiam, quaj aute bcUum vcctigales fuissent, vix

LIB. XXIII. 47—49. 197

A. C. 215.]

prsesides provinciaram exercitus alere : tributo sumptus
suppeditari : eum ipsum tributum conferentium nu-
merum tantis exercituum stragibus et ad Trasumennum
lacum et ad Cannas imminutum : qui superessent pauci,
si multiplici gravareutur stipendio, alia perituros peste.
Itaque nisi fide staret, rem publicam opibus non sta-7
turam : prodeundum in concionem Fulvio prsetori esse,
indicandas populo publicas necessitates cohortandosque,
qui redempturis auxissent patrimonia, ut rei publicae,
ex qua crevissent, tempus commodarent, conducerentque
ex lege prfebenda quse ad exercitum Hispaniensem opus
esscnt, ut, quum pecunia in aerario esset, iis primis sol-
veretur. Hsec prsetor in concione : edixit, quo die 8
vestimenta frumentum Hispaniensi exercitui prfebenda
quseque alia opus essent navalibus sociis esset locaturus.
Ubi ea dies venit, ad conducendum tres societatcs(49)
aderant hominum undevigiuti, quorum duo postulata
fuere, unum, ut militia racarent dum in eo publico
essent, alteram ut, quse in naves imposuissent, ab hos-
tium tempestatisque vi publico periculo essent. Utro- 2
que impetrato conduxerunt privataque pecunia res
publica administrata est. Hi mores eaque caritas pa-3
triae per omnes ordines velut tenore uno pertinebat.
Quemadmodum conducta omnia magno auimo sunt, sic 4
summa fide prsebita, nec quicquara quam si ex opuleuto
aerario ut quondam alerentur.

Quum hi commeatus venerant, Iliturgi oppidum ab 5
Hasdrubale ac Magone et Hamilcare Bomilcaris filio
ob defectionem ad Eomanos oppugnabatur. Inter hsec 6
trina castra liostium Scipiones quum in urbem sociorara
magno certamine ac strage obsistentiura pervenissent,
framentum, cujus inopia erat, advexerunt, cohortatique
oppidanos ut eodem animo moenia tutarentur, quo pro

198 T. LIV. HIST. LIB. XXIII. 49.

[A. C. 215.

se pugnantem Romanum exereitnm ■vidissent, ad castra
maxinia oppugnanda, quibus Hasdrubal prseerat, ducimt :
eodem et duo duces et duo exereitus Carthaginiensimn,
ibi rem summam agi cernentes, conveuerunt : itaque

7 eruptione e castris pugnatum est. Sexaginta hostium
millia eo die in pugna fuerunt, sedecim circa Romanis :
tamen adeo haud dubia victoria fuit, ut plures numero,
quam ipsi erant, Rotnani hostium occiderint, cejjerint
amplius tria millia homiuum, paido minus mille equorum,
undesexaginta militaria signa, septem elephantos quin-
que in prcelio occisis : trinisque eo die castris potiti

8 snnt. Iliturgi obsidione liberato ad Intibili oppugnan-
dum Punici exercitus traducti suppletis copiis ex pro-
vincia, ut quse maxime omnium belli avida, modo prada

9 aut merccs esset, et tum juveutute abundante. Iterum
signis collatis eadem fortuna utriusque partis pugnatum :
supra tredecim millia hostium csesa, supra duo capta
cum signis duobus et quadraginta et novem elephantis.

loTum vero omnes prope Hispauia} populi ad Romanos
defecerunt, multoque majores ea sestate in Hispania
quam in Italia res gestae.

TITI LIVII

AB URBE CONDITA

H I S T 0 E I A E TJ M.

LIBER XXIV.

Ut ex Campania in Bruttios reditum est, Hanno(l)
{idjutoribus et dueibus Bruttiis, Grsecas urbes temp-
tavit, eo facilius in societate manentes Romana, quod
Bruttios, quos et oderant et metuebant, Cartbaginien-
sium partis factos cemebant. Begium primum temp-2
tatum est diesque aliquot ibi nequiquam absumpti.
Interim Locrenses frumentum lignaque et csetera neces- 3
saria usibus ex agris in urbem rapere, etiam ne quid re-
lictura prfedse hostibus esset, et in dies major omnibus
portis multitudo effundi : postremo ii modo relicti in
urbe erant, qui reficere muros ac portas telaque in
propugnacula congerere cogebantur. In permixtam'!'
omnium setatium ordinumque multitudinem et vagantem
in agris magna ex parte inermem HamHcar Pocnus
equites emisit, qui violari quemquam vetiti tantum ut
ab urbe excluderent fuga dissipatos, turmas objecere.
Dux ipse loco superiore capto, unde agros urbem possit 5
conspicere, Bruttiorum cohortem adire muros atque
evocare principes Locrensium ad colloquium jussit et
pollicentes amicitiam Hannibalis adhortari ad urbem

200 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 215.

6 tradendam. Bruttiis iii colloquio nuUius rei prirno
fides est : deinde, ut Poenus apparuit in collibus et
refuaieutes pauci aliam omuem multitudiuem in po-
testate liostium csse adferebant, tum metu victi con-
sulturos se populum responderunt : advocataque ex-
lemplo concione, quum et levissimus quisque uovas res
novamque societatem niallent et, quorum propinqui
extra urbem interclusi ab hostibus erant, velut obsi-
dibus datis pigneratos habcrent animos, pauci magis
taciti probarent constantem fidem quam probatam tueri
auderent, haud dubio in speciem consensu fit ad Poenos

7 deditio. L. Atilio praefecto praesidii quique cum eo
miHtes Romani erant clam iu portum deductis atque im-
positis iu naves, ut Regium deveherentur, Hamilca-
rem Poenosque ea conditione, ut foedus extemplo sequis

Slegibus fieret, in urbem accepeiuut. Cujus rei prope

non servata fides deditis est, quum Poenus dolo dimis-

sum Romanum incusaret, Locrenses profugisse ipsura

9 causarentur. Insequuti etiam equites sunt, si quo

casu iu freto sestus morari aut dcferre naves iu terram

lOposset. Et eos quidem quos sequcbantur non sunt

adepti : alias a Messana trajicientes fi'eto Regium naves

conspexeruut — milites erant Romani a Claudio praetore

missi ad obtinendam urbem prsesidio — , itaque Regio

II extemplo abscessum est. Locrensibus jussu Haniii-

bahs data pax, ut liberi suis legibus vivereut, urbs

pateret Pcenis, portus in potestatem Locrensium esset,

societas eo jure staret ut Poeuus Locreusem Locren-

sesque Pcenam pace ac bello juvareut.

(2) Sic a freto Pami reducti frementibus Bruttiis, quod

Regium ac Locros, quas urbes direpturos se desti-

2 naverant, intactas reliquissent. Itaque per se ipsi cou-

scriptis armatisque juventutis sua; quindecira miiiibus

LI13. XXIV. 1—3. 201

A.C. 215.]

ad Crotoncm oppiigiiandum pergunt irc, Gracam et
ipsaiu urbeui et niaritimam, plurinium accessurum opi-
bus, si in ora maris urbem ac portum nioenibus valida
teuuissent, credentes. Ea cura angebat, quod ueque 3
non accersere ad auxilium Poenos satis audebant ne
quid non pro sociis egisse viderentur, et, si Poenus
rursus magis arbiter pacis quam adjutor belli fuisset,
ne in libertatem Crotonis sicut aute Locrorum frustra
puguaretur : itaque optimum visum est ad Hannibalem
mitti legatos caverique ab eo ut receptus Croto Brut-
tiorum esset. Hannibal quum prresentium eam consul-4
tatiouem esse respoudisset et ad Hannonem eos reje-
cisset, ab Haunone nihil certi ablatvim. Nec euimS
diripi volebant nobilem atque opulcntam urbem et
sperabant, quum Bruttius oppuguarct, Pffinos nec pro-
bare nec juvare eam oppugnationem appareret, eo ma-
turius ad se defecturos. Crotone ncc consilium unum G
inter populares nec voluiitas erat : unus Tclut morbus
iuvaserat omnes Italiae civitates ut plebes ab optimati-
l)us disseutirent, scnatus Romanis faveret et plebs ad
Pceuos rem traheret. Eam dissensioncra in urbe per- 7
fuga nmitiat Bruttiis : Aristomachum esse principem
plebis tradendseque auctorem urbis, et in vasta urbe
hitaque omnibus disjectis moenibus raras stationes cus-
todiasque senatorum esse : quacumque custodiant plebis
homines, ea patere aditum. Auctore ac duce perfugaS
Bruttii corona cinxerunt urbem acceptique ab plebe
primo impetu omnem prseter arcem cepere. Arcem 9
optimates teuebant prseparato jam ante ad talem casum
perfugio : eodem Aristomachus perfugit, tamquam Poe-
nis non Bruttiis auctor urbis tradendae fuisset.

Urbs Crotc murum iu circuitu patcntem duodecim(3)
millia passuum habuit aute Pyrrhi in Italiam adveutum :

202 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 215.

post vastitatem eo bello factam vix pars dlmidia Lal)i-
tabatur : flumen, quod medio oppido fluxerat, extra
frequentia tectis loca praeterfluebat, at arx erat procul

2 eis quae habitabantur. Sedecim millia aberat ab urbe
nobile templum — ipsa urbe erat nobilius — Laciuire Ju-

3 nonis, sanctum omnibus circa populis. Lucus ibi fre-
quenti sUva et proceris abietis arboribus spcptus Iscta
in medio pascua liabuit, ubi omnis genCris sacrum des
pecus pascebatur sine ullo pastore, separatimque greges
sui cujusque generis nocte remeabant ad stabula num-
quam insidiis ferarum, non fraude violati hominum :
magni igitur fructus ex eo pecore capti columnaque
inde aurea solida facta et sacrata est, inclytumque
templum divitiis etiam, uon tautura sanctitatc fuit.

4 Ac miracula aliqua adfmguntur plerumque tam insigni-
bus locis : faraa est aram esse in vestibulo templi, cujus

5 cinerem nuUo umquam moveri vento. Sed arx Crotonis
una parte Imminens mari — altera vergente in agrum —
situ tantum naturali quondam raunita post ea et muro
cincta est, qua per aversas rupes ab Dionysio Siciliae

6 tyranno per dolum fuerat capta. Ea tura arce — satis
ut videbatur tuta — Crotoniatum optimates tenebant se
circumscdente cum Bruttiis eos etiam plebe sua : pos-
tremo Bruttii, quum suis viribus inexpugnabilem vi-
derent arcem, coacti necessitate Hannonis auxilium

7 implorant. Is couditionibus ad deditionem compcllere
Crotoniates conatus, ut coloniam Bruttiorura eo deduci
anticjuamque frequeutiam eo recipere vastam ac deser-
tam bellis urbcm patereutur, omnium nerainem prseter
Aristomachum movit : morituros se adfirmabant citius
quam immixti Bruttiis in alienos ritus mores legesque

8 ac mox linguam etiam vertereutur. Aristoraacluis
unus, quando uec suadendo ad deditionem satis valcbat

LIB. XXIV. 3, 4. 203

A. C. 215.]

iicc sicat urbem prodiderat locum prodendae arcis in-
veuiebat, transfugit ad Hannonem. Locrenses brevi9
post legati, qumu permissu Hannonis arcem intrassent,
pcrsuadent ut traduci se in Locros patereutur nec
idtima experiri vellent. Jam lioc ut sibi liceret impe- 10
traverant et ab Hannibale missis ad id ipsum legatis.
Ita Crotonem excessum est deductique Crotoniat;e adu
mare naves conscendunt : Locros omnis multitudo
abeunt. — Li Apulia ne hiems quidem quieta inter Ro- 12
manos <itque Uannibalem erat. Luceriae Semproniusl3
consul, Hannibal haud procul Arpis hibernabat. InterH
eos levia prcEha ex occasione aut opportunitate hujus
aut illius partis oriebantur, meliorque eis Romanus et
in dies cautior tutiorque ab insidiis fiebat.

In Sicilia Romauis omnia mutaverat mors Hieronis(4)
regnumque ad Hieronymum nepotem ejus translatuni,
puerum vixdum libertatem nedum dominationem modiee
Liturum. Ea fetas, id ingenium : et tutores atque 2
amici ad pracipitandum in omnia vitia acceperunt.
Quje ita futura cernens Hiero ultima senecta voluisse 3
dicitur liberas Syracusas relinquere, ne sub dominatu
puerUi per ludibrium bonis artibus partum firmatumque
interiret regnum. Huic consilio ejus summa ope ob- 4
stitere filise, nomen regium penes puerum futurum
ratae, regimen rerum omnium penes se virosque suos
Andranodorum et Zoippum, qui regiorum primi relinque-
bantur. Non facile erat nonagesimum jam agenti annum, 5
circumsesso dies noctesque rauliebribus blanditiis, li-
berare animum et convertere ad publicam privata caram :
itaque tutores modo quindecim pueri relinquit, quos
precatus est moriens, ut fidem erga populum Komanura
quinquaginta annos ab se cultam inviolatam servarent,
juvenemque suis potissimum vestigiis insistere vellent,

204 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 21.5.

6,7 disciplinse, in quaeductus esset. Hrec mandata. Uuum
cxspirasset, res capessunt tutores testamento prolato
pueroque in concionem producto — erat autem quin-
decim tum ferrae annorum — paucis, qui per concionem
ad excitandos clamores dispositi erant, adprobantil)us
testamentum, ca;teris velut patre amisso in orba civi-

8 tate omnia timentibus. Funus fit regium, magis amore

9 civium et caritate quam cura suorum celcbre. Brevi
deinde cajteros tutores submovet Andranodorus, juvenem
jam esse dictitans Hieronymum ac regni potentem :
deponendoque tutelam ipse, quse cum pluribus coai-
munis erat, in se unum omnium vires convertit.

(5) Vix quidem ulli bono moderatoque regi facilis erat
favor apud Syracusanos succedenti tantae caritati Hie-
ronis : verum enimvero Hieronymus, velut suis vitiis
desiderabilem efficere vellet avum, primo statim con-

2 spectu omnia quam disparia essent ostendit. Nam
qui per tot annos Hieronem filiumque ejus Gelonem
nec vestis habitu nec alio uUo insigni differentes a
cseteris civibus vidissent, conspexere purpurara ac dia-
dema ac satellites armatos, quadrigisque etiam alborum
equorum interdum ex regia procedentera more Dionysii

3 tyranni. Hunc tam superbura apparatum habitunique
convenientes sequebantur contemptus omnium homi-
num, superboe aures, contumeliosa dicta, rari aditus
non alienis raodo sed t\itoribus etiam, libidines nov;e,

4inhuraana crudelitas. Itaque tantus omnes terror in-
vaserat, ut quidani ex tutoribus aut niorte voluntaria

5 aut fuga pra;verterent raetura supplicioruni. Tres ex
iis, qiul)us solis aditus in doraum familiarior erat, An-
dranodorus et Zoippus, generi Hieronis, et Thraso
quidani, de aliis quidcm rebus haud raagnopere au-
diebantur : teudendo autem duo ad Carthagiuienses,

LIB, XXIV. 4—6. 20J

A. C. 215.]

Tbr.iso ad societatem Romanam, certamlue ac studiis
interdum iu se eonvertebant auimura adolescentis, quum
conjuratio iu tyranni eaput facta indicatur per Calonem
quendam, jequalem Hieronynu et jam inde a puero ia
onmia familiaria jura adsuetum. ludex uuum ex con- 6
juratis Tlieodotum, a quo ipse appellatus erat, nominare
potuit, qui comprensus extemplo traditusque Audrauo-
doro torquendus de se ipse liaud cunctanter fassus
couscios celabat : postremo, quum omuibus intolerandis
patieutiae liumante cruciatibus laceraretur, victum malis
se simulans avertit ab consciis in insontes judicium,
Tiirasouem esse auctorem consilii nientitus, nec uisi
tam potenti duce confisos rem tantam ausuros, ab la-
tere tyrauni, quorum capita vilissima fingeuti inter
dolores gemitusque occurrere. Ma.xime animo tyrauni 7
credibile indicium Tiu-aso nominatus feeit : itaque ex-
templo traditur ad suppliciura adjectique pcence csteri
juxta iusontes. Consciorum uemo, quurn diu socius 8
consilii torqueretur, aut latuit aut fugit : tantum illis
in vii-tute ac fide Tlieodoti fiducige fuit, tantumque ipsi
Theodoto virium ad arcana occultanda.

Ita, quod unum vinculum cum E.omanis societatis (6)
erat, Tlu-asone sublato e medio, extemplo liaud dubie
ad defectionem res spectabat, legatique ad Hannibalem
missi ac remissi ab eo cum Hannibale nobili adolescente
Hippocrates et Epicydes, uati Cartbagine sed oriundi
ab Syracusis exsule avo, Poeni ipsi materno genere.
Per hos juncta societas Hauuibali ac Syracusano ty- 2
ranno, nec invito Haunibale apud tyrannum manse-
ruut. Appius Claudius prsetor, cujus Sicilia provincia 3
erat, ubi ea accepit, extemplo legatos ad Hieronymum
misit, qui quum sese ad renovandam societatem qua
cum avo fuisset veuisse dicereut, per ludibrium auditi

206 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 215.

dimissique simt ab quserente per jocum HierouyiiK),
quse fortuua eis puguse ad Canuas fuissct : vix credi-
bilia enim legatos Hannibalis narrare : velle quid veri
sit scire, ut ex eo, utram spem sequatur, cousilimu

4capiat. E.omani, quum serio legationes audire coepis-
set, redituros se ad eum dicentes esse, monito magis
eo quam rogato ne fidem temere mutaret, proficiscun-

5 tur. Hieronymus legatos Cartliaginem misit ad fcedus
ex societate cum Hannibale faciendum : pacto convenit
ut, quum llomanos Sicilia expulissent — id autem brevi
fore, si uaves atque exercitum misissent — , Himera
amnis qui ferme dividit, finis regni Syracusani ac Pu-

6nici imperii esset. AJiam deinde, inflatus adsentatio-
nibus eorum, qui eum non Hieronis tantum sed Pyrrlii
etiam regis materni avi jubebant meminisse, legationem
misit, qua aequum. censebat Sicilia sibi omni cedi, Ita-
liee imperium proprium queeri Cartliaginiensi populo.

7 Hanc levitatem ac jactationem animi neque miral}antur

in juvene furioso ueque arguebaut, dum modo aver-

(7)tereut eum ab Eomanis. Sed omnia in eo pracipitia

2ad exitium fuerunt. Nam quum pra^missis Hippocrate
atque Epicyde cum binis millibus armatorum ad temp-
tandas urbcs, quaj prsesidiis teuebantur Romanis, et
ipse in Leontinos cum ctetero omni exercitu — erant
autem ad quiudecim millia peditum equitumque — pro-
fectus esset, liberas fedes conjurati — et omnes forte
militabant — imminentes vise augustse, qua descendere

3ad forum rex solebat, sumpseruut. Ibi quum structi
armatique caHeri trausitum exspectantes starent, uni
ex eis — Dinomeni fuit nomen — quia eustos corporis
erat, partes datte suut ut, quum adpropinquaret januaj
rex, per causam aliquam in angustiis sustineret ab

4 tcrgo agmen. Ita ut convenerat factum est : tamquam

LIB. XXIV. 6— 8. 207

A. C. 215.]

laxarct elatiun pedem ab stricto nodo, moratus turbam
Diuomeues tantuin intervalli fecit ut, quuni in preeter-
euntem sine armatis regem impetus fieret, confode-
retur aliquot prius vulneribus quam succurri posset.
Ciamore et tumultu audito iu Dinomenem jam haud 5
dubie obstantcm tela conjiciuntur, inter quse tanien
duobus acceptis vulneribus evasit. Fuga satellitum, 6
ut jacentem vidcre regem, facta est : interfectores pars
in forum in multitudinem Isetam libertate, pars Sjra-
cusas pergunt ad pneoccupauda Andranodori regio-
rumque aliorum consilia. Incerto rerum statu Ap. 7
Claudius bellum oriens ex propinquo quum cerneret,
senatum litteris certiorem fecit Siciliam Carthaginieusi
populo et Hannibali conciliari, ipse adversus Syracu-
sana consilia ad provinciam regnique fiues omnia con-
vertit praesidia.

Exitu anui ejus Q,. Fabius ex auctoritate senatusS
Puteolos, per bellum cceptum frequenturi emporium,
commiuiit pra;sidiumque imposuit : inde llomam comi-
tiorum causa veniens in eum quem primum diem comi-
tialem habuit comitia edixit, atque ex itinere prseter
urbem in campum descendit. Eo die quum sois prse- 9
rogativce Aniensi juniorum exisset eaque T. Otacilium
M. ^milium E,egillum consules diceret, tum Q. Fabius
silentio facto tali oratione est usus : " Si aut pacem in (8)
Italia aut beUum eumque hostem haberemus, in quo
negligentiae laxior locus esset, qui vestris studiis, quse
in campum ad mandandos quibus velitis bonores adfer-
tis, moram ullam offerret, is mihi parum meminisse
videretur vestraj libertatis : sed quum in hoc beUo in
hoc hoste uumquam ab ullo duce sine ingenti nostra
clade erratum sit, eadem vos cura, qua in aciem armati
descenditis, inire suffragium ad creandos consules decet

208 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 215.

et sibi sic quemque dicere ' Hannibali imperatori pa-

2 rem consulem nomino.' Hoc anno ad Capuara Vibellio
Taureae Campauo summo equiti provocauti summus
Romauus eques Ascllus Claudius est oppositus : adver-
sus Gallum quondam provocantem in ponte Anienis
T. Manlium fidentcm et animo et viribus misere ma-
jores nostri : ob eandem causam haud multis anuis
post fuisse non negaverim, cur M. Valerio non difli-
deretur adversus simiiiter provocantem arma capienti

3 Gallum ad certamen. Quemadmodum pedites equi-
tesque optamus ut vaiidiores, si minus, ut pares liosti
liabeamus, ita duci liostium narem imperatorem quac-

4ramus. Q,uum, qui cst summus in civitate dux, eum
legerimus, tamen repente lectus in annum creatus ad-
vcrsus veterem ac perpetuum imperatorem comparabi-
tur, uullis neque temporis nec juris inclusum angustiis,
quo miuus ita omnia gerat administretque ut tempora
postulabunt bclli : nobis autem in apparatu ipso ac

5 tantum inclioantibus res annus circumagitur. Quo-
niam, quales viros creaxe vos consules deceat, satis est
dictum, restat ut pauca de eis, iu quos prserogativoe

6 favor iucliuavit, dicam. M. jEmilius E,egiilus flameu
est Quirinalis, quera neque mittere ab sacris neque
retinere possumus, ut uon deum aut belli deseranuis

7 curam. Otacilius sororis meae filiam uxorem atque
ex ea liberos habet : CEeterum nou ea vestra in me
majoresque meos merita sunt, ut non potiorem pri-

8 vatis necessitudinibus rem publicam liabeam. Qui-
libet nautarum vectorumque tranquillo mari gubcr-
nare potest : ubi saeva orta tempestas est ac turbato
mari rapitur vento navis, tum viro et gubernatorc

9 opus est. Non tranquillo uavigamus sed jam ali-
quot procellis submcrsi pajue sumus : itaque quis ad

LIB. XXIV. 8, 9. 209

A. C. 215.]

gubernacula sedeat, summa cura providendum ac pra?-
cavendum vobis est. In niinore te experti, T. Otacili, 10
re sumus : haud sane, cur ad majora tibi fidamus,
documcnti quicquam dedisti. Classem hoc anno, cui 1 1
tu pra^fuisti, trium rerum causa paravimus, ut Africse
oram popularetur, ut tuta nobis Italife litora essent,
ante omnia ne supplementum cum stipendio commeatu-
que ab Carthairine Hannibali transportaretur. Create 12
cousulem T. Otacilium, non dico si omnia h?ec sed
si ali(iuid eorum rei publicje prrestitit : sin autem te
classem obtineute etiam velut placato mari qua^^Hbet
Hannibali tuta atque integra ab domo venerunt, si ora
Italise infestior hoc anno quam Africte fuit, quid dicere
potes, cur te potissimum ducem Hannibali hosti op-
ponant ? si consul esses, dictatorem dicendum exemplo
majorum nostrum censeremus : nec tu id indignari
posses, aliquem in civitate Romana meliorem bello
haberi quam te. Magis nullius interest quam tua, T. 13
Otacili, non imponi cervicibus tuis onus sub quo con-
cidas. Ego magnopere moneo suadeoque, eodem animo 14
quo, si stantibus vobis in aciem armatis repente de-
ligendi duo imperatores essent, quorum ductu atque
auspicio dimicaretis, hodie quoque consules creetis,
quibus sacramento liberi vestri dicant, ad quorum edic-
tum conveniant, sub quorum tutela atqne cura militent.
Lacus Trasumennus et Cannse tristia ad recordatiouem 15
exempla sed ad prsecavendas similes clades documento
sunt. Praeco, Aniensem juniorum in suffragium re-
voca." Quum T. Otacilius ferociter eum continuare (9)
consulatum velle vociferaretur atque obstreperet, lic-
tores ad eum accedere consul jussit et, quia in urbem
non inierat protinus iu campum ex itinere profectus,
admonuit ciun securibus sibi fasces prseferri. Iterum

II r. HIST. II. P

210 T. LiVII HISTORIAKUM

[A.C. 214.

prserogativa suffragium init creatique in ea consuies U.
Fabius Maximus quurtum M. Marcellus tertium : eos-
dem consules cseterse ceuturise sine variatione ulla dix-

Serunt. Et praetor unus refectus Q. rulvius Tlaccus,
novi alii creati, T. Otacilius Crassus iterum, Q. Fabius
cousulis filius qui tum sedilis curulis erat, P. Cornelius

4Lentulus. Comitiis prsetorum perfectis seuatus coii-
sultum factum ut Q,. Fulvio extra ordinem urbana
proviucia esset, isque potissimum consulibus ad bellum

5prol'ectis urbi prseesset. Aquse maguaj bis eo anno
fuerunt, Tiberisque agros iuundavit cum magua strage
tectorum pecorumque et liominum peruicie. ,

6 Quiuto auno sccuudi Puuici belii Q,. Fabius Maximus
quartum M. Claudius Marcellus tertium cousulatum
iueuntes plus solito converterant iu se civitatis auimos :
multis enim anuis tale consulum par non fuerat : re-
ferebant senes sic Maximum llullum cum P. Decio ad
bellum Gallicum, sic post ea Papirium Carviliumque
adversus Samuites Bruttiosque et Lucauum cum Ts-

7 reutino populum cousules declaratos. Absens Mar-
cellus consul creatus, quum ad exercitum esset, prre-
seuti Fabio atque ipso comitia habeute consulatus

8 continuatus. Tempus ac necessitas belli ac discrimen
summse rerum faciebaut uc quis aut in exemplum ex-
quireret aut suspectum cupiditatis imperii consulem
haberet : quin laudabant potius maguitudiuem animi,
quod, quum summo imperatore esse opus rei publicae
sciret seque eum haud dubie esse, miuoris iuvidiam
suam, si qua ex re oreretur, quam utilitatem rei pub-
lica; fecisset.

(10) Qio die magistratum inieruut consules, seuatus iu
Capitolio est habitus, decretumque omnium primum ut
consules sortireiitur comparareutve inter se, utcr cen-

LIB. XXIV. 9, 10. 211

A. C. 214.]

soribus creandis comitia liaberet priusquam ad exerci-
tum prolicisceretur. Prorogatum deinde imperium om- 'x,
nibus qui ad exercitus erant, jussique in proviuciis
manere, Tib. Graccbus Luceriae ubi cum volonum ex-
ercitu erat, G. Tereutius Varro in agro Piceno, M'.
Pomponius in Gallico : et praetores prioris anni pro
prffitore Q. Mucius obtineret Sardiniam, M. Valerius
ad Brundisium orae maritimse intentus adversus omnes
motus Philippi Maoedonum regis prseesset : P. Cornelio
Lentulo prffitoii Sicilia decreta provincia, T. Otacilio
classis eadem quam adversus Carthagiuienses priore
auno habuisset.

Prodigia eo anno multa nuntiata sunt, quae quo 3
magis credebant simplices ac religiosi homines, eo pkira
nuntiabantur : Lanuvii in sede intus Sospitae Junouis
corvos nidum fecisse, in Apulia palmam viridem arsisse,
Mantuse stagnum elTusum Mincio amui cruentum visum,
et Calibus creta et Romse in foro bovario sanguiue
pluvisse, et in vico Insteio fontem sub terram tanta vi
aquarum fluxisse ut serias doliaque, quse in eo loco
erant, provoluta vebit impetus torrentis tulerit : tacta
de coelo atrium pubbcum in Capitolio, sedem in campo
Vulcani, nucem in Sabiuis, publicamque viam murum
ac portam Gabiis. Jam alia vulgata miracula erant : 4
hastam Martis Praeneste sua spoute promotam, bovem
in Sicilia loquutum, infantem in utero matris in Mar-
rucinis " lo triumphe" clamasse, ex muliere Spoleti
virum factum, Hadriae aram in coelo speciesque hominum
circum eam cum candida veste visas esse : quin Romfe
quoque in ipsa urbe secundum apum examen in foro
visum adfirmantes quidam legiones se armatas in Ja-
niculo videre concitaverunt civitatem ad arma: qui
quum iu Janiculo essent, negarunt quemquam ibi

212 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

5 proeter adsuetos collis ejus cultores adparuisse. Hsec
prodigia hostiis majoribus procurata suut ex liaruspicura
responso, et supplicatio omnibus deis, quorum pulvi-
naria Romse essent, iudicta est.
(11) Perpetratis quse ad pacem deum pertinebant, de re
puljlica belloque gerendo et quautum copiarum et ubi

2 quseque essent, consules ad senatum rettuleruut. Duo-
devigiuti lcgionibus belhxm geri placuit : biuas consules
sibi sumere, biuis Galham SiciUaraque ac Sardiniam
obtineri, duabus Q. Fabium prsetorera Apuhse, duabus
volouum Tib. Gracchum circa Luceriam praesse, sin-
jfvilas C. Terentio proconsuh ad Picenura et M. Valerio
ad classem circa Brunchsium relinqui, duas urbi prae-

3 sidio esse. Hic ut uumerus legionum expleretur, sex
novae legiones erant scribenda; : eas primo quoque
terapore consules scribere jussi et classem parare, ut
cum eis uavibus, quai pro Calabria; htoribus in statione
essent, centura quiuquaginta longarura classis naviura

4 eo anno expleretur. Dilectu habito et centum navibus
uovis deductis Q. Fabius comitia ceusoribus creandis
habuit : creati M. Atilius Reguhis et P. Purius Phihis.

5 Quum increbresceret rumor behura in Siciha esse,
(J T. Otacihus eo cuiii classe proficisci jussus est. Quum

decsseut nauta;, consvdes ex senatus consulto edixerunt
ut, qui L. /Eiuilio C. Flaraiuio ceusoribus railhbus aeris
quiuquaginta ipse aut pater ejus ceusus fuisset usque
ad centuui milha aut cui post ea res tanta esset facta,
uautam unura cum sex mensium stipeudio daret : qui
supra centura miUia usque ad treceuta, tres nautas cura
stipcndio anuuo : qui supra treceuta usque ad deciens
aeris, quinque uautas : qui supra decieus, septcra : scna-
7 torcs octo nautas cura aunuo stipcntho dareut. Ex hoc
edicto dati uautte aruiati iustructique ab doramis cum

LIB. XXIV, 10—13. 213

A. C. 214.]

tri<,nuta dierum coctis cibariis naves conscendcrunt.
Tmn primura est factum ut classis Ilomana sociis 8
navalibus privata impeusa paratis compleretur.

Hic major solito apparatus pracipue conterruit Cam- (12)
panos, ne ab obsidione Capuae bellum ejus anni E,omam
inciperent. Itaque legatos ad Hannibalem oratum mi- 2
serunt ut Capuam exercitum admaveret : ad eam op-
pugnandam novos exercitus scrim Romse nec ullius
urbis defectioni magis infensos eorum animos esse.
Id quia tam trepide nuntiabant, maturandum Hannibul 3
ratus, ne pra;venirent Romani, profectus Arpis ad
Tifata in veteribus castris super Capuam consedit :
inde, Numidis Hispanisque ad pra'sidimn simul castro-
rum simul Capuaj relictis, cura caetero exercitu ad
lacum Averni per speciem sacrificandi, re ipsa ut temp-
taret Puteolos quodque ibi prsesidii erat, descendit.
Maximus, postquam Hannibalem Arpis profectum et 4
regredi in Campaniara adlatum est, nec die nec nocte
intermisso ituiere ad exercituni redit, et Tib. Gracchum
ab Luceria Beneventura copias admovere, Q. Fabium
pra;torera — is fiiius consulis erat — Luceriam Graccho
succedere jubet. In Siciliam eodem tempore duo pras- 5
tores profecti, P. Comelius ad exercitum, T. Otacilius
qui raaritimee ora; reique navali prseesset : et eajteri in
suas quisque provincias profecti : et quibus prorogatum
imperium erat, easdera quas priori anno regioues ob-
tinuerunt.

Ad Hannibalera, quura ad lacum Avemi esset, quin- (13)
que nobiles juvenes ab Tareuto venermit, partim ad
Trasumeunum lacura partira ad Cannas capti diraissique
domos cum eadem comitate, qua usus adversus omnes
Romanorura socios Poenus fuerat. li meraores bene- 2
ficiorum ejus perpulisse magnani partem se juventutis

2H T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

Tarentinse referunt, ut Hannibalis amicitiam ac socie-
tateni quani populi Roniani mallent, legatosque ab suis
niissos rogare Hannibalem ut exercitum propius Taren-
tum admoveat : si signa ejus si castra conspecta a Ta-
rento siut, haud ullam intercessurara moram quin urbe
potiatur: in potcstate juniorum plebem, in manu plebis

3 rcm Tareutinam es^. Hannibal collaudatos eos onera-
tosque ingentibus promissis domum ad ca?.{)ta maturanda

4 redire jubet : se in tem])ore adfuturum esse. Hac
cum spe dimissi Tarentini. Ipsum ingens cupido in-
cesserat Tarenti potiuudi : urbem esse videbat quum
opulentam nobilemque tum maritimam et in Macedoniani
opportuue versam : regemque Philippum hunc portum,
si trausiret in Italiam, Brundisium quum Romani ha-

5 bercnt, petiturum. Sacro inde perpetrato ad quod
venerat, et, dum ibi moratur, pervastato agro Cumano
usque ad Miseni promontorium, Puteolos repeute agmen

(i convertit ad opprimendum prresidium Romanum. Sex
railiia hominura erant et locus muuiraeuto quoque nou

7 natura niodo tutus. Triduura ibi moratus Poenus ab
omui parte temptato prasidio, deinde, ut nihil proce-
debat, ad poj^ulaudum agrum Neapolitanum magis ira

8 quam potiundie urbis spe processit. Adveutu ejus in
propinquum agrum mota Nolana est plcbs jam diu
aversa ab Romanis et infcsta senatui suo : itaque legati
ad arcesscndura Hanuibalem cum haud dubio promisso

9 tradendcie urbis veuerunt. Praevenit inceptum eorura
Marcellus consul a priiuoribus accitus : die uno Sues-
sidam a Calibus, quum Vulturnus amnis trajicientem
moratus esset, contcnderat, inde proxima nocte sex
niillia pcditum, qui i)ra'sidio senatui cssent, Nolam

10 intron\isit. Et uti a consule omuia impigre facta sunt
ad prseoccupandam Nolam, ita Haunibal tempus tere-

LiB. XXIV. 13, 14.. 215

A. c. 214.]

bat, bis jam ante nequiquam temptata re segnior ad

credcndum Nolanis factus.

lisdcm diebus et Q. Fabius consul ad Casilinum temp- (14)
tandum, quod pra;sidio Punico tenebatur, venit, et ad
Beneventum velut ex composito parte altera Hanno ex
Bruttiis cum magna peditum equitumque manu, altera
Tib. Gracchus ab Luceria accessit : qui primo oppidum
intravit, deiude, ut Hannonera tria millia ferme ab
urbe ad Caiorem fluvium castra posuisse et inde agrum
populari audivit, et ipse egressus mocnibus mille ferme
passus ab hoste castra locat. Ibi coneionem militum 2
liabuit : legiones magna ex parte volonum habebat, qui
iam alterum annum libertatem tacite mercri quam pos-
tulare palam mahierant : scnserat tamen hibernis egre-
diens murmur in agniine esse quserentium, en umquam
liberi militaturi esseut, scripseratque senatui non tam
quid desiderarent quam quid meruissent : bona fortique
opera eorum se ad eam diem usum neque ad exemplum
justi militis quicquam eis pra^ter libertatem deesse.
De eo permissum ipsi erat, faeeret quod e re publicaS
duceret esse. Itaque, priusquam cum hoste manum4
consereret, pronuntiat tempus venisse eis Ubertatis,
quam diu sperassent, potiundae : postero die signis col-
latis dimicaturum puro ac patenti campo, ubi sine uUo
insidiarum metu vera virtute geri res posset : qui caput
hostis rettulisset, eum se extemplo liberum jussurum
esse, qui loco cessisset, in eum servili supplicio animad-
versurum : suam cuique fortunam in manu esse : liber-
tati auctorem eis non se fore solum sed consulem M.
Marcellum sed universos patres, quos consultos ab se
de libertate eorum sibi permisisse : et litteras inde con-
sulis ac senatus consultum recitavit. Ad quse clamorS
cum ingenti adsensu est sublatus: pugnam poscebant

216 T. LIVII HISTORIARUM

[A.C 214.

6 signumque ut daret extemplo ferociter iiistabant. Grac-
chus prrelio in posterum diem pronuntiato concionem

7 dimisit. Milites la?ti, prseeipue quibus merces navatx'
iu unum diera operse Ubertas futura erat, armis expe-

(15) diendis quod diei reliquum consumunt. Postero die
ubi signa coeperunt cauere, prinii omnium parati in-
structiquc ad prffitorium conveniunt : sole orto Grac-

2 cluis in aciem copias educit. Nec hostes moram dimi-
candi fecerunt : decem septem millia peditum erant,
maxima cx parte Bruttii ac Lucani, equites mille du-
centi, inter quos pauci admodum Italici, cseteri Numidse

3 fere omnes Maurique. Pugnatum est et acriter et diu :

4 quattuor horis neutro inclinata est pugna. Nec alia
magis Romanum impediebat res quam capita hostium
pretia libertati facta : nara ut quisque hostera impigre
occiderat, primum capite tegre inter turbam tumul-
tumque abscidendo terebat tempus, deinde occupata
dextra tenendo caput fortissimus quisque pugnator
esse dcsierat, segnibus ac timidis tradita pugna erat.

5 Q,uod ubi tribuni militum Graccho nuntiaverunt, ne-
miuem stantem jam vulnerari hostem, caruificari jacen-
tes, et in dextris militum pro gladiis humana capita
esse, signum dari propere jussit, projicerent capita
invaderentque hostem : claram satis et insignem vir-
tutera esse uec dubiara libertatera futuram strenuis

6 viris. Tura redintegrata pugna est et eques etiam in

7 hostes emissus. Quibus qu\im impigre Numidse con-
currissent nec segnior equitura quam peditum pugna

8 esset, iterura in dubium adducta res. Quum utrimque
duces, Romanus Bruttium Lucanumque totiens a ma-
joribus suis victos subactosque, Po^nus niancipia Ro-
mana et ex crgastido militera verbis obtereret, postremo
pronuntiat Gracchus esse nihil quod de libertate spe-

LIB. XXIV. 14—16. 217

A. C. 214.]

rarent, nisi eo die fusi fugatique liostes essent. Ea(16)
demura vox ita animos accendit, ut renovato clamore
velut alii repente facti tauta vi se in hostem intulerint,
ut sustineri ultra non possent. Primo antesignani Pce- 2
uorum, dein signa perturbata, postremo tota impulsa
acies : inde haud dubie terga data, ruuntque fugientes
in castra adeo pavidi trepidique, ut ne in portis quidem
aut vallo quisquam restitcrit. Ac prope continenti 3
agmine R,omaru insequuti novum de integro prcfilium
inclusi hostium vallo edideruut : ibi sicut pugna in-
expeditior in angustiis, ita csedes atrocior fuit : et
adjuvere caplivi, qui rapto inter tumultum ferro con-
globati et ab tergo ceciderunt Poenos et fugam impe-
dierunt. Itaque minus duo millia hominum ex tanto4!
exercitu et ea major pars equitum cum ipso duce ef-
fugerunt, alii omnes csesi aut capti : capta et signa
duodequadraginta. Ex victoribus duo millia ferme ce- 5
cidere. Praeda omnis praiterquam hominum captorum
militi concessa est : et pecus exceptum est, quod intra
dies triginta domini coguovissent,

Quum praeda onusti in castra redissent, quattuor6
millia ferme volonum militum, quae pugnaverant seg-
nius nec in castra irruperant simul, metu poenge collem
haud procul castris ceperunt : postero die per tribunos
militum inde deducti concione militum advocata a
Graccho superveniunt. Ubi quum proconsul veteres 7
milites primum, prout cujusque virtus atque opera in
ea pugna fuerat, militaribus donis donasset, tunc, quod
ad volones adtineret, omnes ait malle laudatos a se
dignos indignosque, quam quemquam eo die castigatum
esse : quod bonum faustum felisque rei publicae ipsis-
que esset, oranes eos liberos esse jubere. Ad quaras
vocem quum clamor ingenti alacritate sublatus esset,

218 T. LIVIl HISTORIARUM

[A. C. 211.

ac nunc complexi iuter se gratulantesque nuuc uianus
ad coelum toUeutes bona omuia populo Romauo Grac-
choque ipsi precareutur, tum Gracclius " Priusquam
omnes jure libertatis aequassem" iuquit, " neminem
nota strenui aut ignavi militis notasse volui : nuuc ex-
soluta jam fide publica, ne discrimen omne virtutis
ignaviique pereat, uomina eorum, qui detractatae pug-
nse memores secessionem paulo aute fecerunt, referri
ad me jubebo, citatosque siugulos jurejuraudo adigam,
nisi qui morbus causa erit, non aliter quam stautes
cibum potionemque, quoad stipeudia facieut, capturos
esse : hanc multam ita fequo animo feretis, si repiita-
bitis nulla ignavi;c uota leviore vos desiguari potuisse."
9 Siguum deiude colligendi vasa dedit, militesque prsedam
portautes agentesque per lasciviam ac jocura ita ludi-
bundi Beneventum rediere, ut ab epulis celebrem
festumque diem actis non ex acie reverti viderentur.

lOBeneventani omnes turba efFusa quum obviam ad portas
exissent, complecti milites, gratulari, vocare in Lospi-

11 tium. Apparata convivia omuibus in propatulo a-dium
fuerant : ad ea iuvitabaut Gracchumque orabant ut

12epidari permitteret militibus. Et Gracchus ita per-

ISmisit, in publico epulareutur omnes. Ante suas quis-
que fores prolata omuia : pileati aut lana alba velatis
cupitibus volones epulati suut, alii accubautes, alii stan-

14tcs, qui simul miuistrabant vescebanturque. Digua
res visa ut simulacrum celebrati ejus diei Gracchus,
postquam E-omam rcdit, pingi juberct in a;de Liber-
tatis, qiiam patcr ejus in Aveutmo cx multaticia pecu-
nia facicndam curavit dcdicavitque.
(17) Quum lia;c ad Beneventum geruntur, Hannibal
depopulatus agrum Neapolitanum ad Nolam castra
2movet. Queni ubi adventare consul sensit, Pompouio

LIB. XXIV. 16—18. 219

A. C. 21i.]

proprsetore cum eo exercitu qui super Suessulam in
castris erat accito, ire obviam liosti parat nec nioram
dimicandi facere. C. Claudiura Neronem cum roborc 3
equitum silentio noctis per aversam maxime ab hoste
portam emittit, circumvectumque occulte subsequi sen-
sim agmeu hostium jubet et, quum coortum proeliura
videret, ab tergo se objicere. Id errore viarum an*
exiguitate temporis Nero exsequi non potuerit, incer-
tura est : absente eo quum prcelium commissum esset,
superior quidem haud dubie Romanus erat, sed, quia
equites non adfuere in tempore, ratio compositEe rei
turbata est : non ausus insequi cedentes Marcellus
vincentibus suis signura receptui dedit. Phis tameuS
duo raiUia hostium eo die csesa traduntur, Roraanis
minus quadringenti. SoHs fere occasu Nero diem noc-
temque nequiquam fatigatis equis horainibusque ne
viso quidem hoste rediens adeo graviter est ab consule
increpitus, ut per eum stetisse diceret, quo minus
accepta ad Cannas redderetur hosti clades. Postero 6
die Roraanus in aciem descendit, Poenus tacita etiam
confessione victus castris se tenuit : tertio die silentio
noctis omissa spe Nolaa potiundaj, rei numquam pros-
pere teraptatse, Tarentum ad certiorem spera proditionis
proficiscitur.

Nec minore animo res Romana domi quara miiitige(18)
gerebatur. Censores vacui ab operura locandorum
cura propter inopiam serarii ad mores hominum regen-
dos animum adverterunt castigandaque vitia, quae, velut
diiftinis morbis segra corpora ex sese gignunt, eo uata
bello erant. Primum eos citaverunt qui post Cannen- 2
sem cladem agitasse de Italia deserenda dicebantur :
princeps eorum L. Csecilius Metellus qusestor tum forte
erat : jusso deiude eo cseterisque ejusdem noxae reis

220 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

causam dicere, quum purgari nequissent, pronuntiaruut,
verba orationemque eos adversus rem publicam habu-
isse, quo conjuratio deserendEe Italias causa fieret.

3 Secuudum eos citati nirais callidi exsolvendi jurisju-
randi iuterpretes, qui captivorum ex itiuere regressi
clam in castia Hannibalis solutum, quod juraveruut

4 redituros, rcbantur. His superioiibusque illis cqui
adempti, qui pubiicum equum habebaut, tribuque moti

5 gerarii onmes facti. Keque senatu modo aut equestri
ordiue regendo cura se censorum teuuit : nomina om-
nium ex juniorum tabulis excerpscruut qui quadri-
ennio nou mditassent, quibus neque vacatio justa
militia; neque morbus causa fuisset : et ea supra duo
millia nominura iu airarios relata tribuque omnes moti :
additumque tam tristi ceusorite nota; tiiste seuatus
considtura, ut ii omnes, quos censores notassent, pcdi-
bus mererent mitterenturque in Siciliam ad Canncusis
exercitus reliquias, cui milituni geueri non prius quam
pulsus Italia hostis esset fiuitum stipeudiorura tempus

6 erat. Quum censores ob inopiara ararii se jara loca-
tionibus abstinerent tediura sacrarum tuendarura curu-
liuraque equorum prcebendorura ac sirailiuni his rerum,
convenere ad eos frequentes qui hastse luijus geueris
adsueverant, hortarique censores ut omnia perinde
agerent locareut ac si pecunia in serario esset : nemineui
nisi bello coufecto pecuniam ab perario petiturura esse.

7 Convenere deinde domini eoruni, quos Tib. Sempro-
nius ad Beneventum manu emiserat, arccssitosque se
ab triuraviris mensariis esse dixerunt ut pretia ser-
vorum acciperent : cajterum non ante quam bello con-

8 fecto accepturos esse. Quum ha;c inclinatio animorum
piebis ad sustineudam ino])iam aerarii fieret, pecunige
quoque pupUlares primo dcinde viduarum cceptse con-

LIB. XXIV. 18, 19. 221

A. C. 214.]

ferri, uusqiiam eas tutius sanctiusque deponere crc-
dentibus qui deferebant quara in publica fide. Inde9
si quid emptum paratumque pupillis ac viduis foret,
a quajstore perscribebatur. Manavit ea privatorum 10
benignitas ex urbe etiam in castra, ut non eques non
centurio stipendium acciperet, mercenariumque incre-
pantes vocarent qui accepisset.

Q. Fabius consul ad Casilinum castra habebat, quod (19)
duum millium Campanorum et septingentorum militum
Haunibalis tenebatur pra;sidio. Prseerat Statius Me- 2
tius missus ab Cn. Magio Atellauo, qui eo anno me-
dixtuticus erat servitiaque et plebem promiscue ar-
mfirat, ut castra E,omana invaderet intento consule ad
Casilinum oppugnandum. Niliil eorum Fabium fefellit: 3
itaque Nolam ad collegam mittit, altero exercitu, dum
Casilinum oppugnatur, opus esse qui Cainpanis oppo-
natur: vel ipse relicto Nolse pra^sidio modico veniret,
vel, si eum Nola teneret nec dum securae res ab Han-
nibale essent, se Tib. Gracchum proconsulem a Bene-
vento acciturum. Hoc nuntio Marcellus duobus mi- 4
litum millibus Nolse in prsesidio relictis cum csetero
exercitu Casilinum venit, adventuque ejus Campaid
jam moventes sese quieverunt. Ita ab duobus con- 5
sulibus Casilinum oppugnari coepit. Ubi quum multa 6
succedentes temere moenibus Romani milites acciperent
vulnera neque satis inceptum succederet, Fabius omit-
tendam rem parvam ac juxta magnis difiicilem absce-
deudumque inde censebat, quum res majores instarent:
Marcellus multa maguis ducibus sicut non adgredienda
ita semel adgressis non dimittenda esse dicendo, quia
magna famae momenta in ntramque partem fierent,
teuuit ue irrito iucepto abiretur. Vinese iude omniaque 7

222 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.
alia opcrum niacliiiiatioimmque genera qiuiin adnio-
vereniur, Campauique Fabium orarent ut abire Capuam
tuto liceret, paucis egressis Marcellus portam qua
egrediebantur occupavit, ca^desque promiscue omnium
circa portam primo, deinde irruptione facta etiam in

8 urbe ficri coepta est. Quinquagiuta fere primo egressi
Campanorum, quum ad Fabium coufugissent, prssidio

9 ejus Capuam pervenerunt. Casilinum inter coUoquia
cunctationemque petentium fidem per occasionem cap-
tum est : captivique Campanorum quique Hannibalis
militum erant Romam missi atque ibi in carcere iuclusi
sunt, oppidauorum turba pcr finitimos po])ulos in cus-
todiam divisa.

(20) Quibus diebus a Casiliuo re bene gcsta recessum est,
eis Gracchus in Lucanis aliquot cohortes in ea regione
conscriptas cum praefecto socium in agro hostium pra?-
datum misit : eos effuse palatos Hanno adortus haud
multo minorem, quam ad Beueventum acceperat, red-
didit hosti cladem, atque in Bruttios raptim, ne Grac-
2 chus adsequeretur, concessit. Consules Marcelius retro
unde venerat Nolam redit, Fabius in Samnites ad
popidandos agros recijjiendasque armis qua3 defecerant

5 urbes processit. Caudinus Samnis gravius devastatus :
perusti late agri, prsdai pecudum hominumque actae,
oppida vi capta Compulteria Telesia Compsa, inde
Fugifulfe ct Orbitanium : ex Lucanis BlandBe, Apu-
lorum J^cffi oppugnatifi : millia hostium in his urbibus
viginti quinque capta aut occisa et reccpti perfugge
trecenti septuaginta, quos quum Romam misisset con-
sul, virgis in comilio cssi omnes ac de saxo dejecti.

4,5 Hsec a Q. Fabio intra paucos dies gesta. Marcellum ab

6 gerundia rebus valetudo adversa Nolae teuuit. Et a

LIB. XXIV. 19—21. 223

A. C. 214]

prsetore Q,. Fabio, cui circa Luceriain provincia erat,
Acuca oppidum per eos dies vi captum stativaque ad
Ardoucas commuuita.

Dum hsec aliis locis ab Romanis geruntur, jam Ta- 7
rentum pervenerat Hannibal cum maxima omnium qua-
cumque ierat clade. lu Tarentino demum agro pacatum 8
incedere agmen coepit : niliil ibi violatum neque us-
quam via excessum est, apparebatque non id modestia
militum aut ducis nisi ad conciliandos animos Taren-
tinorum fieri. Caeterum quum prope modo muris 9
successisset, nuUo ad conspectum primum agminis, ut
rebatur, motu facto, castra ab urbe ferme passus mille
locjit. Tarenti, triduo ante, quam Hannibal ad moenia 10
accederet, a M. Valerio proprEetore, qui classi ad Brun-
disium praeerat, missus M. Livius, priore conscripta
iuventute dispositisque ad omnes portas circaque muros,
qua res postulabat, stationibus, die ac nocte juxta in-
tentus neque hostibus neque dubiis sociis loci quicquam
prsebuit ad temptaudum. Qua re diebus aliquot frustra 1 1
ibi absumptis Hannib;J, quum eorum nemo, qui ad
lacum Averni adissent, aut ipsi venirent aut nuntium
litterasve mitterent, vana promissa se temere sequutum
cemens castra inde movit. Tam quoque intacto agro 1 2
Tarentino, quamquam simulata lenitas nihildum pro-
fuerat, tamen spe labefactandge fidei haud absistens,
Salapiam ut venit, frumeutuni ex agris Metapontino
atque Heracleensi — jam enim sestas exacta erat et
hibemis placebat locus — comportat. Prsedatum inde 1 3
Numidse Maurique per Salentinum agrum proximosque
Apuliae saltus dimissi sunt, unde cseterfe prsedce haud
multum, equorum greges maxime abacti, e quibus ad
quattuor miUia domanda equitibus divisa.

Romani, quum bellum nequaquam contemnendum in(21)

221. T. LIVII HISTORIARUM

[A. C 214.

Sicilia oreretur morsqne tyranni duces magis impigros
dedisset Syraciisanis quam causam aut animos mutasset,
M. Marcello alteri consulum eam provinciam decer-

2 nunt. Secundum Hieronymi csedem primo tunndtua-
tum in Leontinis apud milites fuerat vociferatumque
ferociter, parentandum regi sanguine conjiiratorum
esse : deiude libertatis rcstitutse dulce auditu nomen
crebro usurpatum, spes facta ex pecunia regia largi-
tiouis militigeque fungendai potioribus ducibus, et relata
tyranni freda scelera ftedioresque libidines adeo muta-
vere animos, ut insepultum jacere corpus paulo ante

3 desiderati regis paterentur. Q,uum csteri ex conjuratis
ad exercitum obtinendum remansissent, Theodotus et
Sosis regiis equis quanto maximo cursu poterant, ut
ignaros omnium regios opprimerent, Syracusas conten-

4dunt. Cieterum prseveuerat non fama solum, qua
nihil in talibus rebus est celerius, sed nuntius etiam ex

Sregiis servis. Itaque Andranodorus et Insulam et
arcem et alia, qus poterat quajque opportuua erant,

6 prajsidiis firmarat. Hexapylo Tlieodotus ac Sosis post
solis occasum jam obscura luce invccti quum cruentam
regiam vestem atque insigne capitis ostentarent, travecti
per Tycliam simul ad libertatem simul ad arma vocantes

7 in Achradinam convenire jubent. Multitudo pars procur-
rit in vias, pars in vestibulis stat, pars ex tectis fenes-
trisque prospectant et quid rei sit rogitant : omnia lumi-
nibus collucent strepituque vario compleutur : armati
locis patentibus congregantur, inermes ex Olympii
Jovis templo spolia Gallorum Illyriorumque, dono data
Ilieroni a popido Romano fixaque ab eo, detrahunt,
prccantes Jovem ut volens propitius pr.Tebeat sacra
arma pro patria pro deum delubris pro libertate sese

8armantibus. Ha;c quoquc multitudo stationibus per

LIB. XXIV. 21, 22, 225

A.C. 214.]

priiicipcs regionum virbis dispositis adjungitur. In In- 9
sula inter ci.T;tcra Andranodorus prajsidiis firmat liorreu
publica : locus saxo quadrato septus atque arcis iu
modum emunitus capitur ab juvcntute, quaj pra^sidio
ejus loci adtributa crat, mittuutque nuntios in Aclira-
dinam horrea frumeutumque in scnatus potestate esse.

Luee prima populus omnis armatus inermisque in(22)
Acliradinam ad curiam conveuit. Ibi pro Concordise 2
ara, qute in eo sita loco erat, ex principibus unus
nomine Polyscnus concionem et liberam et modcratam
liabuit : servitudinis iudignitatisque homines expertos
advcrsus notum malum irritatos esse : discordia civilis
quas importet clades, audisse magis a patribus Syracu-
sanos quam ipsos vidisse : arma quod impigre ceperint,
laudare, magis laudaturiun, si non utantur nisi ultima
necessitate coacti. In praesentia legatos ad Andrano-3
dorum mitti placere, qui denuntient ut in potestate
senatus ac populi sit, portas Insulse aperiat, reddat
pra:sidium : si tutelam alieni regni suum regnum velit
1'acere, eundem se censere multo acrius ab Andranodoro
quam ab Hieronymo repeti libertatem. Ab liac con-
cione legati missi sunt. Senatus inde haberi coeptus4
est, quod sicut regnante Hierone manscrat publicum
consilium, ita post mortem ejus ante eam diem nulla de
re neque convocati neque consulti fuerant. Ut vcntum 5
ad Audranodorum cst, ipsum quidem movebat et civium
consensus et quum alife occupatee urbis partes tum pars
Insulaj velut munitissima prodita atque alienata. Sed 6
evocatum eum ab legatis Demarata uxor filia Hieronis,
inflata adhuc regiis animis ac muliebri spiritu, admonet
Bsepe usurpatse Dionysii tyranni vocis, qua pedibus trac-
tum non insidentem equo rehnquere tyrannidem dixerit
debere : facile esse momento quo quis vclit cedere pos-

iiv. nisT. II. Q

226 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

sessione magnfe fortunse, facere et parare eam difficilc
atque arduum esse : spatium sumeret ad consultandum
ab legatis : eo uteretur ad arcesseudos ex Leontinis mi-
lites, quibus si pecuniam regiam pollicitus esset, omnia

7 in potestate ejus futura. Haec muliebria consilia An-
drauodorus neque tota aspernatus est neque extemplo
accepit, tutiorem ad opes adfectandas raius esse viani,
si in i^rffisentia tempori cessisset : itaque legatos renun-
tiare jussit, futurum se in senatus ac populi potestate.

SPostero die luce prima patefactis Insulse portis in

9 forum Achradina} venit. Ibi in aram Concordia!, ex
qua pridie Poljfenus conciouatus erat, escendit oratio-
uenique eam orsus est, qua primum euuctationis suse
veniam petivit : se enim clausas lial)uisse portas non
separantem suas res a publicis, sed strictis semel gla-
diis timentem, qui fiuis csedibus esset futurus, utrum,
quod satis libortatis foret, coutenti nece tyranni essent,
an, quicumque aut propinquitate aut adfiuitate aut ali-
quibus niinisteriis regiara contigisseut, aliense culp.ie rei
trucidarentur : postquam auimadverterit eos, qui libe-
rnssent patriam, servare etiam liberatam velle atque
undique consuli iu medium, non dubitasse quin et cor-
pus suum et cajtera omnia quie su?e fidei tuteleeque
esseut, quoniam eum qui mandasset suus furor absump-
sisset, patriae restituerct : conversus deinde ad interfec-
tores tyranui ac nomiue appcllans Theodotum ac Sosin,
*' Facinus" iuquit "memorabile fecistis : sed mihi cre-
dite, inchoata vestra gloria nondum perfeeta est, pericu-
lumque ingens mauet, nisi paci et concordise consulitis,
(23)iie libera efieratur res." Post hanc orationem claves
portarum peeuuiteque regise ante pedes eorum posuit,

2Atque illo quidem die dimissi ex coueione laeti circa
fana omuia deuni supplicaverunt cum conjugibus ac

LIB. XXIV. 22, 23. 227

A. C. 214.]

liberis, postero die comitia praetorum creandi sunt ha-
bita. Creatus in primis Andranodorus, cseteri magnaS
ex parte interfectores tyranni : duos etiam absentes,
Sopatrum ac Dinomenen, fecerunt. Qui auditis iis, 4
quse Syracusis acta erant, pecuniam regiam quae in
Leontinis erat Syracusas devectam qusestoribus a4 id
ipsum creatis tradiderunt : et ea quiE in Insida erat
Acliradinam tradita est, murique ea pars, quae ab cse-
tera urbe nimis firmo munimento interssepiebat Insu-
lam, consensu omnium dejecta est. Sequutae et caeteraeS
res hanc inclinationera animorum ad libertatem.

Atque Hippocrates atque Epicydes audita morte ty- 6
ranni, quam Hippocrates etiam nuntio interfecto celare
voluerat, deserti a militibus, quia id tutissimum ex
prsesentibus videbatur, Syracusas rediere. Ubi ne sus- 7
pecti obversarentur tamquam novandi res aliquam oc-
casionem quserentes, prgetores primum, dein per eos
senatum adeuut : ab Hannibale se missos prsedicant ad
Hieronymum tamquam amicum ac socium, paruisse
imperio ejus cujus imperator suus voluerit : velle ad
Haunibalem redire, cseterum, quum iter tutum non sit
vagantibus passim per totam Siciliam Romanis armis,
petere ut prsesidii dent aliquid, quo Locros in Italiam
perducantur : gratiam magnam eos parva opera apud
Hannibalem inituros. FacUe res impetrata: abire enim 8
duces ret^ios quum peritos militiae tum egentes eosdem
atque audaces cupiebant : sed quod volebant, non quam
maturato opus erat, naviter expediebant. Interim ju- 9
venes niilitares et adsueti militibus, nunc apud eos
ipsos nunc apud transfugas, quorum maxinia pars ex
navalibus sociis llomanorum erat, nunc etiam apud
'infimEe plebis hoinines crimina serebant in senatum
optimatesque : id moliri clam eos atque struere, ut

228 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

Syracusse per speciem reconciliatse societatis iii ditione
Romanorum sint, dein factio ac pauci auctores fa;deris
reuovati domiucutur.
(24) His audiendis credeudisque opportuna multitudo
major in dies Sjracusas confluebat, nec Epicydi solum
spem novandarum rerum sed Andranodoro etiam pra;-
bebat: qui fessus taudera uxoris vocibus, monenti.';
nunc illud csse tempus occupandi res, dum turbata
onmia nova atque incondita libertate essent, dum regiis
stipeudJis pastus obversaretur miles, dum ab Hannibale
missi duces adsueti militibus juvare possent incepta,
cum Themisto, cui Gelouis filia nupta erat, rem conso-
ciatam paucos post dies Aristoni cuidam tragico actori,
cui et alia arcana coumiittere adsuerat, incaute aperit.

2Huic et geuus et fortuua honesta erant, nec ars, quia
niliil tale apud Grpecos pudori est, ea deformabat : ita-
que fidem priorem potioremque ratus quam patriae

Sdebebat, iudieium ad prffitores defert. Q,ui ubi rem
haud vauam esse certis indiciis compereruut, consultis
senioribus et auctoritate eorum prwsidio ad forcs posito,
ingressos curiam Themistum atque Andranodorum iu-

4 terfeceruut. Et quum tumultus ab re in speciem atro-
ciore, causam aliis ignorautibus, ortus esset, silentio
tandem facto indicem in curiam introduxerunt : qui
quum ordine omnia edocuisset, et priucipium conjura-
tionis factum ab Harmouia; Gelonis liliiE nuptiis, quibus
Themisto juncta esset, Afrorum Hispanorumque aux-
iliares iustructos ad cajdem prjetorum principumquc
aliorum, bonaque eorum praedae futura interfectoribus
pronuutiatum, jam mercennariorum manum adsuetam
imperiis Andranodori paratam fuisse ad Insulam rursus
occupandam, singula deinde, quse per quosque agcren-
tur, totamque viris armisque instructam coujuratiouem

LIB. XXIV. 23—25. 229

A. C. 2U.]

aiite oculos posuit. Et senatui quidem tam jure csesi 5
quam Hicronymus vidobantur, ante curiam varise atque
iucertjB reruni multitudinis clamor erat. Quam fero- 6
citer minitantem in vestibulo curiis corpora conjura-
torum eo metu compresserunt, ut silentes integram
plebem in concionem sequerentur. Sopatro , manda- 7
tum ab senatu et a collegis ut verba faceret. Is, tam- (25)
quam reos ageret, ab ante acta vita orsus, qusecumque
post Hierouis mortem sceleste atque impie facta essent,
Andrauodorum ac Themistum arguit fecisse. Quid enim 2
sua sponte fecisse Hieronymum, puerum ac vixdum
pubescentem facere potuisse ? tutores ac magistros ejus
sub aliena invidia regnasse: itaque aut ante Hierony-
mum aut certe cum Hieronymo perire eos debuisse.
At illos debitos jam morti destinatosque alia nova 3
scclera post mortem tyranni molitos, palam primo,
quum clausis Andranodorus Insula? portis hereditatem
regni creverit et, quse procurator tenuerat, pro domino
possederit : proditus deiude ab eis qui in Insula erant,
circumsessus ab univeisa civitate, quse Achradinam
tenuerit, nequiquam palara atque aperte petitum regnum
clam et dolo adfectare conatus sit, et ne beueficio quidem
atque honore potuerit vinci, quum inter liberatores
patrise insidiator ipse libertatis creatus esset prsetor:
sed animos eis regios regias coujuges fecisse, alteri
Hieronis alteri Gelonis filias nuptas. Sub hanc .vocem *
ex omnibus partibus concionis clamor oritur, nuUam
earum vivere debere nec quemquam superesse tyran-
norum stirpis. Ea natui-a multitudinis est, aut servit 5
humiliter aut superbe dominatur, libertatem, quse media
est, nec cupcre modice nec habere sciuut : et non
ferme desunt irarum iudulgentes ministri, qui avidos
atque intemperantes suppliciorum animos ad sanguinem

230 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

6et cnedes irritent. Sicut tum extemplo prEetores roga-
tionem promulgarunt acceptaque pseue prius quam pro-
mulgata est, ut omnes regiae stirpis iuterficerentur :
missique a pr»ctoribus Demaratam Hieronis et Har-
mouiam Gelouis filiam, coujuges Andranodori et Tlie-
misti, interfecerunt.
(26) Heraclia erat filia Hieronis, uxor Zoippi, qui legatus
ab Hieronymo ad regem Ptolemseura missus voluuta-

2rium consciverat exsilium. Ea quum ad se quoquo
venire prsescisset, in sacrarium ad penates coufugit
cum duabus filiabus virginibus resolutis crinibus mise-
rabilique alio habitu : et ad ea addidit preces nunc per
memoriam Hieronis patris Gelonisque fratris, ue se
inuoxiam invidia Hierouymi conflagrare siuerent : nihil
se ex regno illius prseter exsilium viri habere, neque
fortunam suam eaudem vivo Hieronymo fuisse quam

3 sororis, neque iuterfecto eo causam eaudem esse. Q,uid
quod, si Andranodoro consilia processissent, illa cum

4 viro fuerit regnatura, sibi cum cpeteris servieudum. Si
quis Zoippo uuntiet interfectum Hieronymum ac libe-
ratas Syracusas, cui dubium esse quin extemplo cou-
scensurus sit navem atque iu patriam rediturus ? quau-
tum spes hominum falli ! in liberata patria conjugem
ejus ac liberos de vita dimicare — quid obstautes libertati
aut legibus ? quod ab se cuiquam periculum, a sola ac
prope vidua et puellis in orbitatem decedeutibus esse ?
at eniin periculi quidem nihil ab se timere, invisam

5tamen stirpem regiam esse. Ablcgareut ergo procul
ab Syracusis Siciliaque, et absportari Alexandriam ju-

6 bereut ad virum uxorem, ad patrem filias. Aversis
auribus animisiiue, casse ne tempus tereretur — ferrum
quosdam expedicntes cernebat — tum omissis pro se pre-
cibus, puellis ut saltem parcerent orare iustitit, a qua

LIB. XXIV. 25—27. 281

A. C. 214.1

ffitate etiam hostes iratos abstinere, ne tyrannos ulcis-
cendo quse odissent scelera ipsi imitarentur. Inter 7
hscc abstractam a penetralibus jugulant : in virgines
deinde respersas raatris cruore impetum faciunt : quge
alienata mente simul luctu metuque vclut captaj furore
eo cursu se ex sacrario proripuerunt, ut, si effugium
patuisset in publicum, impletui'ae urbem tumultu fue-
rint : tum quoque haud ma<rno a:dium spatio inter
medios tot armatos aliquotiens integro corpore evase-
runt, tenentibusque, quum tot ac tam validse eluctandae
nianas essent, sese eripuerunt : tandem vulneribus con-
fectae, quum orania replessent sanguine, exanimes cor-
ruerunt. Csedemque per se miserabilem miserabdiorem 8
casus fecit, quod paulo post nuntius venit mutatis
repente ad misericordiam animis, ne interficereutur.
Ira deinde ex raisericordia orta, quod adeo festinatum 9
ad supplicium neque locus poenitendi aut regressus ab
ira relictus esset : itaque fremere multitudo et in locum
Andranodori ac Themisti — nam ambo pra;tores fuerant
— comitia poscere, quse nequaquam ex sententia prseto-
rum futura essent. Statut us est comitiis dies : quo (27)
nec opinantibus omnibus unus ex ultima turba Epi-
cyden nominavit, tum inde alius Hippocratem : cre-
briores deiude hse voces et cum liaud dubio adsensu
multitudinis esse. Et erat confusa concio non populari 2
modo sed militari quoque turba, magna ex parte etiam
perfugis, qui omnia novare cupiebant, permixtis. Prse- 3
tores dissimulare primo, et trahendam rem esse : pos-
tremo victi consensu et seditionem metuentes pronun-
tiant eos praetores. Nec illi primo statim creati nudare 4"
quid vellent, quamquam segre ferebant et de induciis
dierum decem legatos isse ad Ap. Claudium, et impetra-
tis eis alios, qui de foedere antiquo renovaudo agerent,

232 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

5 missos. Ad Murgantiam tum classem navium centum
llomanus liabebat, quonam evaderent motus ex cfedibus
tyrannorum orti Syracusis, quove eos ageret uova atque
iusolita libertas, opperiens.

6 Per eosdem dies quum ad Marcellum venieutem in
Siciliam legati Syracusani missi ab Appio essent, auditis
couditionibus pacis JMarcellus, posse rem convenire ra-
tus, et ipse legatos Syracusas, qui coram cum praito-

7 ribus de reuovando fcedere agereut, misit. Et jam ibi
Snequaquam eadem quies ac tranquillitas erat. Post-

quam Punicam classem accessisse Pachynum adlatum
est, dempto timore Hippocrates et Epicydes nunc apud
mercennarios railites nunc apud transfugas prodi Ixo-
9mano Syracusas criminabautur. Ut vero Appius naves
ad ostium portus, quo aiife partis liominibus animus
accederet, in statioue habere cospit, ingens in speciem
criminibus vanis accesserat fides, ac primo etiam tu-
multuose decurrerat multitudo ad prf)hibendos, si iu
(28)terram egrederentur. In hac turbatione rerum in
coucionem vocari phacuit : ubi quum alii alio tenderent
nec procul seditioue res esset, Apollonides priucipum
unus orationem salutarem ut in tali tempore habuit :
nec spem salutis ucc perniciem propiorem umquam
civitati ulli fuisse: si enim uno animo omnes vel ad
jlomanos vel ad Carthagiuienses inclinent, uullius ci-
vitatis statum fortunatiorem ac beatiorem fore : si
alii alio trahant res, non uiter Poenos Romanosque
bellum atrocius fore quam inter ipsos Syracusanos,
quuui iutra eosdem muros pars utraque suos exercitus
sua arma suos habitura sit duces : itaque, ut idem
omnes sentiant, summa vi agendum esse : utra societas
sit utilior, eam longe minorem ac levioris momeuti cou-
sultationem esse : sed tamen Hieronis potius quam

LI13. XXIV. 27—29. 233

A. C. 214.] _ ' . ..

Hieronymi auctoritatera scquendam in sociis legendis,
vel quinquaginta aunis feliciter expertaia amicitiara
nunc incognitse, quondam inlideli pra;fcrendam : esse
etiam monicnti aliquid ad consilium, quod Carthagiui-
ensibus ita pax negari posset, ut non utique in prse-
sentia' bellum cum eis geratur : cum Romanis extemplo
aut pacem aut bellum liabendum. Quo minus cupidi- 2
tatis ac studii visa est oratio habere, eo plus auctoritatis
habuit. Adjectum cst praitoribus ac delectis senatorum 3
militare etiam consiliura : jussi et duces ordinum pra;-
fectique auxiliorum simul consulere. Quum saspe acta 4
res esset magnis certaminibus, postremo, quia belli
cum Romanis gerendi ratio nulla apparebat, pacem fieri
placuit mittique cum eis legatos ad rem confirmandam.

Dies haud ita multi intercesserunt, quum ex Leon- (29)
tinis legati prassidiura finibus suis orantcs venerunt,
quse legatio peropportuna visa ad multitudinem incou-
ditam ac tumultuosam exonerandara duccsque ejus ab-
legandos : Hippocrates prstor ducere eo transfugas
jussus : sequuti multi ex mercenariis auxiliis quattuor
millia armatorura effecerunt. Et mittentibus et missis 2
ea Ifeta expeditio fuit : nam et illis, quod jam diu
cupiebant, novandi res occasio data est, et hi sentinam
quandam urbis rati exhaustam Isetabantur. Cseterum 3
levaverunt modo in prsesentia velut corpus segrum,
quo mox in graviorem morbum recideret. Hippocrates 4
enim finitima provinciae llomanee primo furtivis excur-
sionibus vastare ccepit, deinde, quum ad tuendos soci-
orum agros missum ab Appio praesidium esset, omnibus
copiis impetum iu oppositam stationem cum csede mul-
torura fecit. Quse quum esseut nuutiata Marcello, 5
legatos extemplo Syracusas misit, qui pacis fidem rup-
tara esse dicerent uec belli defutui-am umquam causam.

234. T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

uisi Hippocrates atque Epicydes non ab Syracusis modo

6 sed tota procul Sicilia ablegareutur. Epicydes, ne aut
reus crimiuis abseutis fratris prfeseus esset aut deesset
pro parte sua coucitando beUo, profectus et ipse in
Leoutiuos, quia satis eos adversus poi^ulum Konuuium
concitatos ceruebat, avertere etiam ab Syracusauis coei)it :
nam ita eos pacem pepigisse cum Romauis, ut, quicum-
que popidi sub regibus fuisseut, et suse ditionis esseut :
uec jam liberatos couteutos esse, nisi etiam regnent ac
domiueutur : renuntiandum igitur eis esse, Leontinos
quoque sequum censere liberos esse, vel quod in solo
urbis suse tyrannus ceciderit, vel quod ibi primum con-
clamatum ad bbertatem relictisque regiis ducibus Syra-
cusas coucursum sit : itaque aut eximeudum id de
fredere esse aut legem eam foederis non accipieudam.

7 Facile multitudini ])ersuasum, legatisque Syracusauorum
et de ccede statiouis Romanse quereutibus et Hippocra-
teu atque Epicydeu abire seu Locros seu quo alio
mallent, dum modo Sicilia cederent, jubentibus ferociter
responsum est, neque maudasse sese Syracusauis ut
pacem pro se cum Romanis facerent neque teneri

8 alienis foederibus. Haec ad Romanos Syracusani de-
tuleruut abnuentes Leontinos iu sua potestate esse :
itaque iutegro secum foedere bellum Romauos cum iis
gcsturos, neque sese defuturos ei bello, ita ut in po-
testatem redacti suae rursus ditionis essent, sicut pax
convenisset.

(30) Marcellus cum omni exercitu profectus in Leontinos,
Appio quoque accito ut altera parte adgrederetur, tanto
ardore militum est usus ab ira inter conditiones pacis
interfecta; stationis, ut primo in)petu urbem expugua-
2 rent. Hippocrates atque Epicydes postquam capi muros
refriugique portas vidcre, in arcem sese cum paucis

LIB. XXIV. 29, 30. 235

A.C. 214.]_

recepere, inde clam nocte Herbesum perfugiunt. Sy-3
racusanis octo millium armatorum agmine profectis
domo ad Mylau flumen nuntius occurrit captam urbem
esse, csetera falsa mixta veris ferens : csedem promiscuam
niilitum atque oppidanorum factam nec quicquam pu-
berum arbitrari superesse, direptam urbeni, bona locu-
pletium donata. Ad nuntium tam atrocem constitit4
agmen, concitatisque omnibus duces — erant autem Sosis
ac Dinomenes — quid a.nerent cousultabant. Terroris 5
speciem haud vanam mendacio prajbuerant verberati
ac securi percussi transfugse ad duo millia hominum :
caeterum Leontinorum militumque aliorum uemo post
captam urbem violatus fuerat, suaque omnia eis, uisi
quae primus tumultus captse urbis absumpserat, resti-
tuebantur. Nec ut Leontinos irent, proditos ad cadem 6
commilitones querentes, perpelli potuere, nec ut eodem
loco certiorera nuntium exspeetarent. Quum ad de-7
fectionem iucliuatos animos cernerent prajtores, sed
eum motum haud diuturnum fore si duces amentise
sublati essent, exercitum ducunt Megara, ipsi cum
paucis equitibus Herbesum proficiscuntur spe territis
omuibus per proditionem urbis potiundse. Quod ubis
frustra eis fuit inceptum, vi agendum rati postero die
Megaris castra movent, ut Herbesum omnibus copiis
oppugnarent. Hippocrates et Epicydes, non tam tutum 9
prima specie quam unum spe undique abscisa consilium
esse rati, ut se militibus permitterent et adsuetis magna
ex parte sibi et tum fama csedis commilitonum ac-
censis, obviam agmini procedunt. Prima forte signa 10
sexcentorum Cretensium erant, qui apud Hieronymum
meruerant sub eis et Hannibalis beneficium habebant
capti ad Trasumennum inter Romanorum auxilia di-
niissique. Quos ubi ex siguis habituque armorumll

236 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

cogaovere, flippocrates atque Epicjdes ramos olecu
ac velauieiita aiia supplicium porrigeutes orare, ut
recipereut sese ut receptos tutarentur neu prodereut
Sjracusauis, a quibus ipsi mox trucidaudi populo Ro-
(31) uiauo dederentur. Euimvero couclamaut, bonum ut
animmn haberent : ouuiem se cum iUis fortunam subi-
turos. Inter hoc colioquium signa coustileruut te-
uebaturque agmen, nec dum quse moraj causa forct

2pervenerat ad duces. Postquaiu Hippocraten atque
Epicyden pervasit rumor fremitusque toto agmine erat
liaud dubie adprobantium adveutum eorum, extemplo
pnetores citatis equis ad prima sigua perrexerunt, qui
mos illis et qua; liceutia Cretensium esset rogitantes
colloquia serendi cum lioste, injussuque pra;torum rais-
cendi eos agmiui suo ? compreliendi iujicique cateuas

Sjusserunt Hippocrati. Ad quam vocem tautus ex-
templo primuin a Cretensibus clamor est ortus, deinde
exceptus ab aliis, ut facile, si ultra tenderent, appareret

4 eis timendum esse. SoUiciti incertique rerum suarum
Megara, uude profecti eraut, referri signa jubeut nun-

5 tiosque de statu prsseuti Syracusas mittunt. Fraudem
quoque Hippocrates addit incliuatis ad omnem suspi-
cionem animis, et Cretensium quibusdam ad itinera
insidenda inissis velut interceptas litteras — quas ipse
composuerat — recitat : " Prtetores Syracusani consuli
Marcello :" secuudum salutem, ut adsolet, scriptunr
erat, recte eum atque ordiue fecisse quod in Leoutiuis
nuUi pepercisset : sed omnium mercenariorum militum
eaudcm esse causam nec umquam Syracusas quieturas,
donec quicquam exteruorum auxilioram aut in urbe
aut in exercitu suo esset : itaque daret operam ut eos,
qui cum suis pra'toribus castra ad Megara haberent, iu
suam potestatem redigeret ac supplicio eorum liberaret

LIB. XXIV. 30—32. 237

A. C. 214.]

tandem Syracusas. Hsec quum recitata essent, cum 6
tanto clamore ad arma discursum est, ut prsetores inter
tumultum pavidi abcquitaverint Syracusas. Et ne fuf^a 7
quidem eorum seditio compressa est impetusque in
Syracusanos milites fiebant : nec ab iillo temperatum
foret, ni Epicydcs atque Hippocratcs irse multitudinis
obviam issent, non a misericordia aut liumano consilio,
scd ne spem reditus praeciderent sibi, et quum ipsos
simul milites fidos haberent simul obsides, tum cognatos
quoque eorum atque amicos tanto merito primum dein
pignore sibi conciliarent. Expertique, quam vana aut 8
levi aura mobile vulgus esset, militem nancti ex eo
nuinero, qui in Leontiuis circumsessi erant, subornant,
ut Syracusas perferret nuntium convenientem eis quse
ad Mylas falso nuntiata erant, auctoremque se exlii-
bendo ac velut visa quge dubia ei-ant narrando concitaret
iras hominum. Huic non apud vulgum modo fides fuit (32)
sed senatum quoque iu curiam introductus movit.
Haud vani quidam homines palam ferre, perbene de- 2
tectam in Leontinis esse avaritiem et crudelitatem
Romanorum : eadem, si intrassent Syracusas, aut fce-
diora etiam, quo majus ibi avaritice prsemium esset,
facturos fuissc. Itaque claudendas cuucti portas et 3
custodiendam urbem censere. Sed non ab isdem omnes 4
timere nec eosdem odisse : ad miUtare genus omne
partemque magnam plebis invisum esse nomen Ro-
manum : prsetores optimatiumque pauei, quamquam
infiammati vano nuntio erant, tamen ad propius prje-
sentiusque malum cautiores esse. Et jam ad Hexapy- 5
lum erant Hippocrates atque Epicydes, serebanturque
colloquia per propinquos popularium qui in exercitu
erant, ut portas aperirent sinereutque communcm pa-
triam defendi ab impetu Eomanoruni. Jam unis 6

238 T. LIVII HISTORIARUM

[A.C. 214.

foribus Hexapyli apertis coepti erant recipi, quum
praetores intervenerunt : et priuio imperio minisque
deinde auetoritate deterrendo, postremo, ut omnia
vana erant, obliti majestatis precibus agebant, ne pro-
derent patriam tyranni ante satellitibus et ium cor-

7 ruptoribus exercitus. Sed surdse ad ea omnia aurcs
concitatse multitudinis erant nec minore intus vi quam
foris portse efTringebantur, effractisque omnibus toto

8 Hexapylo agmen receptum est. Prsetores in Achra-

9 dinam cum juventute popularium confugiunt. Merce-
narii milites pcrfugaeque et quidquid regiomm militum
Syracusis erat agmen hostium augent : ita Achradiua
quoque primo impetu capitur, pratorumque nisi qui

10 inter tumultum effugerunt, omnes interficiuntur. Nox

11 csedibus finem fecit. Postero die servi ad pileimi
vocati et carcere vincti emissi, confusaque hsec omnis
multitudo Hippocraten atque Epicyden creant prsetores,
Syracuseeque, quum breve tempus libertas adfulsisset,
in antiquam servitutem reciderant.

(33) Hsec nuntiata quum essent Romanis, ex Leontinis
mota sunt extemplo castra ad Syracusas. Et ab Appio
legati per portum missi forte in quiuqueremi eraut :
pramissa quadriremis quum intrasset fauces portus,

2 capitur, legati a?gre eflugerunt. Et jam non modo
pacis sed ne belli quidem jura relicta erant, quum
Romanus exercitus ad Olympium — Jovis id templum
est — mille et quingentos passus ab urbe castra posuit.

3 Inde quoque legatos pra^mitti placuit, quibus, ne iu-
trareut urbem, extra portam Hippocrates atque Epi-

4 cydes obviam cum suis processerunt. Romanus orator
non bellum se Syracusanis sed opem auxiliumque ad-
ferre ait, et iis, qui ex media cade clapsi perfugerint
ad se, et iis, qui metu oppressi fadioiem non exsilio

LIB. XXIV. 32—34. 239

A.C. 214.1

soluni scd ctiam morte sevvitutem patiantnr : nec cae-
dem nefandam sociorum inidtam Komanos passuros :
itaque si eis, qui ad se perfugerunt, tutus in patriam
reditus pateret, credis auctores dedantur et libertas
legesque Syracusanis restituantur, nihil armis opus
esse : si ea non fiant, quicumque in mora sit, bello
persequuturos. Ad ea Epicydes, si qua ad se mandata 5
habereut, responsum eis ait se daturos fuisse : quum
in eorum ad quos venerint manu res Syracusana esset,
tum revertereutur : si bello lacesserent, ipsa re intel-
lecturos, nequaquam idem esse Syracusas ac Leontinos
oppugnare. Ita legatis relictis portas clausit. 6

Inde terra marique simul cceptse oppugnari Syracusse, 7
terra ab Hexapylo, mari ab Achradina, cujus murus
fluctu adluitur. Et quia, sicut Leontinos terrore ac 8
primo impetu ceperant, non difSdebant vastara disjec-
tamque spatio urbem.parte aliqua se invasuros, omnem
ayiparatum oppugnandarum urbium muris admoverunt.
Et habuisset tanto impetu ccepta res fortunam, nisi (34)
unus homo Syracusis ea tempestate fuisset : Arcliime-
des is erat, unicus spectator coeli siderumque, mirabilior
tamen inventor ac machinator bellicorum tormentorum
operumque, quibus, quidquid hostes ingenti mole age-
rent, ipse perlevi momento ludificaretur. Murus per 2
ineequales ductus colles : pieraque alta et difficilia
aditu : submissa quadam et quse planis vallibus adire
possent, ut cuique aptum visum est loco, ita gencre
omni tormentorum instruxit. Achradinse murum, qui, 3
Tit ante dictum est, mari adluitur, ex quinqueremibus
Marcellus oppugnabat. Ex ca;teris navibus sagittarii4
funditoresque et velites etiam, quorum telum ad re-
niittendum inhabile imperitis est, vix quemquam siue

240 T. LIVII HISTORIARUM

[A.C. 214.

vubiei"e consistere in muro patiebautur : hi, quia spatio
missib'bus opus est, procul muro tcuebant naves. Junc-
tas abai binse quinqueremes, demptis interioribus remis
ut latus lateri adpHcaretur, quum exteriore ordine re-
morura vehit uua navis agereutur, turres contabulatas
C macbinamentaque aiia quatiendis muris portabaut. Ad-
versus ]iunc navalem apparatum Ai*chimedes varia;

7 magnitudinis tormenta iu muris disposuit. In eas quae
procul erant naves saxa ingenti poudere emittebat,
propiores lcvioribus eoque magis crebris petebat tehs :
postremo, ut sui vulnere intacti tela ui hostem ingere-
rent, murura ab imo ad summura crebris cubitalibus
fere caveis apcruit, per qua; cava pars sagittis pars

8 scorpionibus modicis ex occulto petebaut hostem. Quse
proj)ius quajdara subibant naves quo iuteriores ictibus
tormentorura essent, iii eas tollenone super murum
emiueute ferrea manus firma! catenoe ilhgata quura in-
jecta prora; esset gravique hbrameuto phmibi receUeret
ad solum, suspensa prora navem iu puppim statuebat,
deiu remissa subito vehit cx muro cadentem navem
cuni ingenti trepidatione nautarura ita uudse adfligebat
iit, etiam si recta reciderat, ahquantum aquse acciperet.

9 Ita maritima oppuguatio est elusa, onmisque spes ad id

10 versa ut totis viribus terra adgredereutur. Sed ea
quoque pars eodera omui apparatu tormentorum iu-
structa erat, Hierouis impensis curaque per muKos

11 annos, Archimcdis unicaarte. Natura etiam adjuvabat
loci, quod saxum, cui imposita muri fundameuta suut,
magna parte ita prochve est, ut nou solum niissa
tormento sed etiam, qua; pondere suo provoluta essent,
graviter in hosteni incidereut : eadem causa ad subeun-
dum arduum aditum instabilemque ingressum pra;bebat.

LIB. XXIV. 34,3.5. 2H

A. C. 214.]

ita consilio habito, quoiiiam omnis conatus ludibrio 1 1
csset, absistere oppugnatione atcjue obsidendo tautum
arcere terra marique commeatibus liostem placuit.

Interim Marcellus cuna tertia fere parte exeroitus ad (35)
recipiendas urbes profectus, quaj in motu rerum ad
Carihaginienses defecerant, Helorum atque Herbcsum
dedeutibus ipsis recipit, Megara vi capta diruit ac diri-
puit ad reliquorum ac maxime Syracusanorum terrorem.
Per idem fei-e tempus et Himilco, qui ad Pachyni pro- 2
montorium classem diu temierat, ad Heracleam — quam
vocant Minoam — quinque et viginti millia peditum tria
equitum duodecim elcphantos exposuit, nequaquam cum
quautis copiis ante tenuerat ad Paoliyuuin chasscm.
Et, postquam ab Hippocrate occupatfe Syracusse eraut, 3
profectus Carthaginem adjutusque ibi et ab legatis
Hippocratis et litteris Hannibalis, qui veuisse tempus
aiebat Sicilise per summum decus repetendse, et ipse
haud vauus prsesens monitor facile perpulerat, ut quan-
tse maxime possent peditum equitumque copia; iu Sici-
liam trajicerentur. Adveuieus Heracleam, intra paucos 4
inde dies Agrigentum recepit : aliarumque civitatium,
qua; partis Carthaginiensium erant, adeo accensse suut
spcs ad pellendos Sicilia Romanos, ut postremo etiam
qui obsidebautur Syracusis animos sustuleriut. Et 5.
parte copiarum satis defendi urbem posse rati ita inter
se muncra belli partiti sunt, ut Epicydes prseesset
custodise urbis, Hippocrates Himilcom conjunctus he\-
lum adversus consulem Romauum gereret : cum decem
millibus peditum quiugentis equitibus nocte per iuter-
missa custodiis loca profectus castri^ circa Acrillfis
urbem ponebat. Munientibus supervenit Marcellus ab 6
Agrigento jam occupato, quum frustra eo prEcveuire
hostem festinans teteuflisset, redieus, nihil miuus raius

i.iv. Eirti. n R

242 T. LIVII HISTOKIARUM

[A. C. 214.

qiiani illo teiiipore ac loco Syi-aciisanum sibi exercituni
obvuim fore : sed tamen metu Himilconis Poenorum-
que, ut quibus nequaquam eis copiis quas liabebat par
esset, quam poterat maxime iutentus atque agmiue ad
(36) omnes casus composito ibat. Forte ea cura, qua; ad-
versus Pceuos pra^parata, adversus Siculos usui fuit :
castris ponendis incompositos ac dispersos nanctus eos
et plerosque iuermes quod peditum fuit circumvenit,
eques levi certamiue iuito cum Hippocrate Acras pcr-

2 fugit. Ea pugna defugieutes ab Romauis quum cobi-
buisset Siculos, Marcellus Syracusai; redit : et post
paucos dies Himilco adjuucto Hippocrate ad ilumeii

3 Anapum octo ferme inde millia castra posuit. Sub
idem forte tempus et naves longaj quinque et quin-
quaginta Cartluiginiensium cum Bomilcare classis in
magnum portum Syracusis ex alto decurrere, et Ro-
maua? item classis triginta quinqueremes legionem pri-
mam Pauormi exposuere, versumque ab Italia bellum,
adeo ulerque populus iu Siciliam iutentus, fuisse videri

4 poterat. Legiouem Romauara, quae exposita Panornii
erat, vcnientem Syracusas pra?da; liaud dubie sibi fu-
turam Himilco ratus via decipitur : mediterraueo uam-
que Pcenus itinere duxit, legio maritimis locis classe
prosequente ad Appium Claudium Pachynum cum parte

5 copiarum obviam progressum perveuit. Nec diutius
Poeni ad Syracusas morati sunt : et Bomilcar, simul
parum fidens navibus suis — duplici facile nuraero clas-
sem habentibus Roinanis — simul inutili mora cemens
nihil aliud ab suis quam inopiam adgravari sociorum,
velis in altum dalis in Africam transmisit : et Himilco
sequutus nequi(juam Marcellum Syracusas, si qua, pri-
usquam majorihus copiis jungeretur, occasio pugnandi
Cbsct, postquam ea nulla coiitigcrat tulumque ad Syra-

\r '

LIB. XXIV. ;^ii— 37. 243

A.C. 214.]

cusas et muiiimento et viribus liostem cernebat, ue
frustra adsidendo spectaudoque obsidiouem socioruin
tempus tereret, castra iude movit, ut, quocumque vo-
casset defectionis ab Romauo spes, admoveret exercitum
ac prsesens suas res foveutibus addcret animos. Mur- 6
gantiam primura prodito ab ipsis prsesidio Romano
recipit, ubi frmnenti magna vis commeatusque omnis
geueris couvecti eraut Komanis.

Ad hanc defectionem erecti sunt et aliarum civitatium (37j
animi, proesidiaque Romana aut pellcbautur arcibus
aut pi-odita per fraudem opprimebantur. Henua, ex- 2
celso loco ac prccrupto undique sita, quum loco inex-
pugnabOis erat tum prsesidium in arce validum prscfec-
tumque prsesidii haud sane opportuuum insidiantibus
habebat. L. Pinarius erat, vir acer et qui plus in eo, 3
ne posset decipi, quam in fide Siculorum reponeret i>£t
tum intenderant eura ad cavendi oraiua curam tot
autlitse proditiQiies defectiouesque urbium et cladcs prte-
sidiorum : itaque uocte dieque juxta parata instructaque
orauia custodiis uc vigiliis erant nec ab armis aut loco
suo milcs abscedebat. Quod ubi neunensiura priuci- 4
pes jam pacti cum HimUcone de proditione praisidii
auimadverterunt, nulli occasioni fraudis Romanum pa-
tere, vi rati agendum, urbem arcemque suae potestatis
aiuut debere esse, si libere in societatem non servi in
custodiam traditi essent Romanis. Itaque claves arcis 5
portarumque reddi sibi aequum ceuscnt : bonis sociis
lidem suam maximum vinculum esse, et ita sibi populum
Romanum seuatumque gratias habiturum, si voleutcs
ac non coacti mansissent in amicitia. Ad ea Romanus 6
se in prsesidio impositum esse dicere ab imperatore suo,
clavesque portarum et custodiam arcis ab eo accepisse,
qure nec suo uec Hcnneusium arbitrio habcrct sed ejus

214 T. LIVII HISTORIARUxM

I A. C. 21-i.

qui commisisset : prajsidio deoedere apud Romauos
capitale esse, et nece liberorum etiam suorum ea pareu-
tcs sanxisse : consulem Marcellum haud procul esse,
ad eum mitterent legatos cujus juris atque arbitrii

7 esset. Se vero uegare ilii missuros, testarique, si ver-
bis nihil agerent, vindictam aliquam libertatis suse quae-

8 situros. Tum Pinarius : at iUi, si ad consulem grava-
rentur mittere, sibi saltem darent populi coneilium, ut
sciretur, utrum paucorum ea denuntiatio au universse

9 civitatis essct. Conscnsum in posterum diem concUium.
(38)Postquam ab eo colloquio in arcem sese recepit, con-

vocata militum concio : quibus " Credo ego vos audisse,
milites," iuquit, " quem ad modum pra?sidia Romana
ab Siculis circumventa et oppressa sint per hos dies.

2Eara vos fraudem deiim prinio beuignitate, dein vcstra
ipsi virtute dies noctesque perstando ac pervigilando

3 in armis vitastis. Utinam reliquum tempus nec patieudo
infanda nec faciendo traduci possct ! haec occulta in
fraude cautio est, qua usi adhuc sumus : cui quoniam
parum succedit, aperte ac propalam claves portarum
reposcunt : quas simul tradiderimus, Carthaginiensium
extemplo Henna erit, focdiusque hic trucidabimur quam

4Murgantise prpesidium interfectum est. Noctem unam
ffigre ad consultaudum sumpsi, qua vos certiorcs periculi
instantis faccrem : orta luce concionem habituri sunt
ad criminandum me coucitandunique in vos populum.

5 Itaque crastino die aut vestro aut Henneusium san-

6 guine Plenna inuudabitur. Nec pra^occupati spem ullam
nec oceupantes periculi quicquam habebitis : qui prior

7 strinxerit fcrrum, ejus victoria erit. lutenti ergo onnies
armatique signum exspectabitis : ego in concione eroj
et tempus, quoad omnia instrueta sint, loquendo alter-j

Scandoque traliam. Quum toga signum dedero. tum;

LIB, XXIV. 37—39. 243

A. C. 214.]

niihi undique clamore sublato turbam invadite ac ster-
nite omnia feiro, et cavete quicquam supersit, cujus
aut vis aut fraus tiraeri possit. Vos, Ceres mater ac 9
Proserpina, precor, caeteri superi infemique di, qui
hanc urbem hos sacratos lacus lucosque colitis, ut ita
nobis volentes propitiique adsitis, si vitandse non ferendse
fraudis causa hoc consilii capimus. Pluribus vos, mili- 10
tes, hortarer, si cum armatis dimicatio futura esset :
inermes iucautos ad satietatem trucidabitis : et consulis
castra in propinquo sunt, ne quid ab Himilcone et
Carthagiuieusibus timeri possit." Ab hac adhortatione (3D)
dimissi corpora curant. Postero die alii aliis locis ad
obsidenda itinera claudendosque oppositi sunt exitus,
pai-s maxima super theatrum circaque — adsueti et ante
spectaculo concionum — consistunt. Productus ad popu- 2
lum a magistratibus prsefectus Romanus quum consulis
de ea re jus ac potestatem esse non suam et pleraque
eadeni quse pridie dixisset, et primo seusim ac plures
reddere claves, dein jam una voce id omnes juberent,
cunctautique et differenti ferociter minitarentur nec
viderentur ultra vim ultimam dilaturi, tum prsefectus
toga signum, ut convenerat, dedit, militesque intenti
dudum ac parati alii superne in aversam concionem
clamore sublato decurrunt, alii ad exitus theatri conferti
obsistunt. Cseduntur Hennenses cavea inclusi coacer- 3
vanturque non csede solum sed etiam fuga, quum alii
super aliorum capita ruerent, integris saucii, vivi mor-
tuis incidentes cumularentm-. Inde passim discurritur 4
et urbis captce modo fugaque et ceedes omnia tenet,
nihilo remissiore militum ira, quod turbam inermem
csedebant, quam si periculum par et ardor certaminis
eos irritaret. Ita Henua aut malo aut necessario faci- 5
nore retenta.

246 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. '.'14.

6 Marcellus nec factum improbavit et prsedam Heu-
ueasium militibus concessit, i-atus timore fore deterritos

7 a proditionibus prBesidiorum Siculos. Atque ca clades
ut urbis in media Sicilia sitse clara-que vel ob insignem
munimento naturali locum vel ob sacrata omnia ves
tigiis raptae quoudam Proserpinse prope uuo die omneui
Siciliam pervasit : et, quia csede infauda rebantur non
hominum tantum sed etiam deorum sedem violatam
esse, tum vero qui etiam ante dubii fuerant defeeere ad

8 Poenos. Hippocrates inde Murgantiam, Himilco Agri
gentum sese recepit, quum acciti a proditoribus ne-

9 quiquam ad Henuam exercitum admovissent. Marcellus
retro in Leontinos redit, frumcutoque et commeatibus
aliis in castra convectis prsesidio modico ibi rclicto ad

lOSyracusas obsidendas veuit. lude Appio Claudio Ko
mam ad cousulatum petcndum misso T. Quinctium
Crispinum in ejus locum classi castrisque prseficit ve-
teribus: ipse hibernacula quinque millia passuum He.xa-
pylo — Leouta vocant locum — communiit sedificavitqnc,

1 1 Ha^c in Sicilia usque ad principiuin hiemis gesta.
(40) Eadem irstate et cum Philippo rege, quod jam antc

2 suspectum fuerat, motum bellum est. Legati ab Orico
ad M. Valerium pra^torem venerunt prsesidentem classi
Brundisio Calabria>que circa litoribus, nuutiantes Plii-
lippum primum Apollouiam temptasse lembis biremibus
ceutum viginti flumine adverso subvcctum : deinde,
ut ea res tardior spe fuerit, ad Oricum clam noclc
exercitum admovisse, eamque urbem sitam in plauo
neque mcenibus neque viris atque armis validam priuio

3 inipetu oppressam esse. Hocc nuutiautes orabaut, ut
opem ferret hostemqae haud dubium Romauis mari
ac terra a maritimis urbibus arceret, quse ob nidlani
aliam causara nisi quod imraiuerent Jtalice peterentur.

Lll', XAIV. oi), 40. 247

A. C. 214.]

M. Valerius, relicto duorum milliuni prsesidio prseposi-*
toque eis P. Valerio legato, cum classe instructa para-
taque et, quod longse naves militum capere non pote-
rant, in onerarias impositis altero die Oricum pervenit,
iirbemque eam levi tencute pra^sidio, quod rex rccedeus
inde reliquerat, liaud magno certamine recepit. Legati 5
eo ab Apollonia venerunt nuntiautes in obsidioue sesc,
quod deficere ab Romauis nollent, esse, neque sustinere
idtra vim Macedonum posse nisi praesidium mittatur
Romanum. Facturum se quse vellent poUicitus, duo6
niilUa delectorum militum navibus longis mittit ad
ostium fluminis cum proefecto socium Q. Nrevio Crista,
viro impigro et perito militise. Is expositis in ter- 7
ram militibus navibusque Oricum retro, unde venerat,
ad cseterara classem remissis milites procul a flumine
per viam minime ab regiis obsessam duxit, et nocte
ita ut nemo bostium sentiret urbem est ingressus.
Diem insequentem quievere, dura prsefectus juventutem 8
Apolloniatiura armaque et urbis vires iuspiceret. Ubi9
ea visa inspectaque satis animorum fecere, simulque
ab exploratoribus comperit, quanta socordia ac negli-
gentia apud hostes esset, silentio noctis ab urbe sine
uUo tumultu egressus castra hostium adeo neglecta
atque aperta iutravit, ut satis constaret prius mille
hominum vallum intrasse quam quisquam sentiret, ac,
si csede abstinuissent, pervenire ad tabernaculum re-
gium potuisse. Caedes proximorum portse excitavit 10
hostes : inde tantus terror pavorque oranes occupavit,
ut non modo alius quisquara arma caperet aut castris
pellere hostera conaretur, sed etiam ipse rex, sicut
somno excitus erat prope seminudus fugiens mihti
quoque nedum regi vix decoro habitu, ad flumen naves-
que perfugerit. Eodem et alia turba effusa est. Paulo U

248 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 214.

ininus tria millia militum in castris aut capta aut
occisa: plus tamen hominum aliquanto captum quam

12ca>sum est. Castris direptis Apolloniatae catapuUas
balistas tormentaque alia, quse oppugnandae urbi com-
parata eraut, ad tuenda moenia, si quando similis for-
tuna veuisset, Apollouiam devexere, caetera omnis pra?da

IScastrorum Romanis concessa est. Hsec quum Oricum
essent nuntiata, M. Valerius classem extemplo ad ostium
fluminis duxit, ne navibus capessere fugam rex posset.

l^Itaque Philippus, neque terrestri neque navali certamiui
satis fore parem se fidens, subductis navibus atque iu-
censis terra Macedoniam petit niagna ex parte inermi

ISexercitu spoliatoque. E,omana classis cum M. Valerio

Orici hibernavit.

(41) Eodem anuo in Hispania varie res gcsta;. Nani

prius quam Romani arnnem Hiberum transirent, in-

gentes cojjias Hispanorum Mago et Hasdrubal fude-

ruut : defecissetque ab Romanis ulterior Hispania, ni

P. Cornelius raptim traducto exercitu Hiberum dubiis

2sociorum animis in tempore advenisset. Primo ad

Castrum Album — locus est insiguis ca?de raagni Hamil-

3caris — castra Romani habuere. Arx erat muuita et

convexerant aute frumentum : tamen, quia omnia circa

hostium plena erant, agmenque Romauum impune in-

cursatum ab equitibus liostium fuerat et ad duo millia

aut moratorum aut palantium per agros interfecta,

cessere inde Romani propius pacata loca et ad mon-

4 tem Victorise castra communivere. Eo Cu. Scipio cum
omuibus copiis et Hasdrubal Gisgonis filius, tertius
Carthaginiensium dux, cum exercitu justo advenit, cou-
traque castra Romana trans fluvium omues consedere.

5 P. Scipio cum expeditis cl:un profcctus ad loca ciixa
viscnda haud fefellit hostes, oppressissentque cum iu

LIB. XXIV. 40—42. 249

A. C. 214.]

piiteiitibus campis, ni tuuiulura in propinquo cepisset.
Ibi quoque circumsessus adveutu fratris obsidione exi-
niitur. Castulo urbs Hispanise valida ac uobilis, et C
adeo conjuncta socictate Pcenis ut uxor iude Hannibali
csset, ad E.omanos defecit. Carthaginienses Iliturgim 7
oppuguare adorti, quia prasidium ibi Romanum erat,
videbanturque inopia maxime eum locum expugnaturi.
Cn. Scipio, ut sociis prsesidioque ferret opem, cum "
legioue expedita profectus inter bina castra cum magna
cffide hostium urbem est ingressus et postero die erup-
tione seque felici pugnavit. Supra duodecim miilia 9
hominum csesa duobus prceliis, plus mille hominum
captum cum sex et triginta militaribus signis. Ita 10
ab IKturgi recessum est. Bigerra inde urbs — socia et 11
hfec Romanorum erat — a Carthaginiensibus oppugnari
ccepta est. Eani obsidionem sine certamiue adveniens 12
Cn. Scipio solvit. Ad Muudam exinde castra Punica (423
mota et Romani eo confestim sequuti sunt. Ibi signis 2
collatis pugnatum pcr quattuor ferme horas, egregieque
vincentibus Romanis signum receptui est datum, quod
Cn. Scipionis femur tragula confixum erat, pavorque
circa eum ceperat milites ne mortiferum esset vuhius.
Cseterum haud dubium fuit quin, nisi ea mora inter- 3
venisset, castra eo die Punica capi potuerint : jani non
milites soium sed elephanti etiam usque ad vallum acti
erant, superque ipsum novem et trigiuta eleplianti pihs
confixi. Hoc quoque prcclio ad duodecim millia homi- 4
num dicuntur ca^sa, prope tria capta cum signis mili-
taribus septem et quinquaginta. Ad Auringem inde 5
urbem Poeni recessere, et, ut territis instaret, sequutus
Romanus. Ibi iterum Scipio lecticula in aciem illatus 6
conilixit : nec dubia victoria fuit : minus tamen dimidio
hostium quam antea, quia pauciores superfueraut qui

2.50 T. LIVIl IIISTOIIIAKUM

[A. C. 213.

7 pugnarent, occisum. Sed gens nata instaurandis repa-
randisque bellis, Magone ad conquisitionein militum a
fratre misso, brevi replevit exercitum auimosque ad
temptandum de integro certamen fecit : alii plerique
milites, si quidem pro parte totiens intra paucos dies
victa, isdem animis quibus priores eodemque even1.u
pugnavere: plus octo millia homiuum ca!sa et liaud
multo minus quam mille captum _et signa militaria
quinquaginta octo : et spolia plurima Gallica fuere,

8 aurei torques armillseque niaguus numerus. Duo etiani
insignes reguli Gallorum — Mcenicapto et Vismaro uo-

9 mina erant— eo proelio cecideruut. Octo elepbanti
lOcapti, tres occisi. Quum jam prosperse res in His-

pania essent, verecundia Romauos tandem cepit, Sa-
guntum oppidum, quae causa bclli esset, octavum jam
11 auuum sub bostium potcstate esse. Itaque id oppidura
vi pulso piTcsidio Punico receperunt, cultoribusque
antiquis, quos ex iis vis reliquerat belli, restitucruut, et
Tui'detanos, qui coutraxerant eis cum Carthaginieusibus
bellum, in potestatem redactos sub corona veudideruut
nrbemque eorum deleruut.
(43) HiBc in Hispania Q. Tabio M. Claudio consubbus

2 agesta. Komse quum tribuni plebis novi magistratum
inissent, extemplo censoribus P. Furio et M. AtiUo a
Metello tribuno plebis dies dicta ad populum est.

3 Qua?storem eum proximo auuo adempto equo tribu
moveraut atque jerarium fecerant propter conjuratio-

4 nem deserenda; Italias ad Cannas factam. Sed uoveui
tribunorum auxilio vetiti causam in magistratu dicere

5 demissique fuerant. Neque lustrum pertieereut mors
prohibuit P. Furii : M. Atilius magistratu se abdicivit.

6 Comitia consukria habita ab Q,. Fabio Maximo con-
sule : creati consules ambo absentes Q,. Fabius Maxi-

LIB. XXIV. 42—14. 251

A. C. 213.]

iniis cousulis filius ct Tib. Senipronius Gracchus iteruni.
Prsetores fiuut M. Atilius et, qui tura sediles curules 7
erant, P. Sempronius Tuditanus et Cn. Pulvius Ccn-
tumalus et M. Jilmilius Lepidus. Ludos scenicos per 8
quadriduum eo anno priuium factos ab curulibus sedi-
libus memoriaB proditur. Jidilis Tuditanus hic erat 9
qui ad Caunas parore aliis in tanta clade torpentibus
per medios liostes evasit. lis comitiis perfectis auctore 10
Q. Fabio consule designati consules K,omam accersiti
niagistratum inierunt, senatumque de bello ac provia-
ciis suis pr£Etorumque et de exercitibus, quibus quique
praeessent, consuluerunt. Itaque provincise atque ex-(44)
ercitus divisi : bellum cum Ilaunibale consulibus man-
datum et exercituum uuus, quem ipse Sempronius
habuerat, alter, quem Fabius consul : ese biuse erant le-
giones : M. jEmilius prator, cujus peregrina sors erat,
jurisdictione M. Atilio collegee prffitori urbano mandata
Luceriara provinciam haberet legionesque duas, quibus
Q. Pabius, qui tam consul erat, praetor prsefuerat : P.
Sempionio proviucia Ariminum, Cn. Fulvio Suessula
cum binis item legionibus evenemnt, ut Fulvius urba-
nas legioues duceret, Tuditanus a M'. Pomponio acci-
peret. Prorogata imperia provinciseque, M. Claudio 2
Sicilia fiuibus eis quibus regnum Hieronis fuisset, Len-
tulo proprsetori provincia vetus, T. OtaciHo classis :
oxercitus nulli additi novi : M. Valerio Grsecia Mace-
doniaque cum legione et classe quara haberet, Q, Mucio
cum vetere exercitu — duse autem legiones erant — Sar-
dinia, C. Terentio cura legione una, cui jara praeerat,
Picenum. Scribi prseter ea duse urbanse legioues jussas
et viginti millia sociorum. His ducibus his copiis 3-
adversus multa simul aut mota aut suspecta bella
muniverunt Ilomanum imperium.

252 T. LIVII HISTORIARUM

. [•*■• '^- -'-'•

4 Consules duabus urbanis legionibus scriptis supple-

mcntoque iu alias lecto, priusquam ab urbe movereut,

5 prodigia procurarunt qua; uuutiata eraut. Murus ac
portae Atellas et Ariciffi etiani Jovis sedis de ccelo tacta

6 fuerant. Et alia ludibria ocidorum auriumque crcdita
pro veris : uavium longarum species iu flumiue Tarra-
cinse, quse nuUa; erant, visa;, et in Jovis Viciliui templo,
quod in Compsauo agro est, ariua concrepuisse, et flu-

7 men Amiterni crueutum fluxisse. His procuratis ex
decreto poutificum profecti consides, Sempronius in
Lucanos, iu Apuliam Fabius. Pater filio legatus ad

8 Suessulam in castra veuit. Q,uum obviam filius pro-
gi'ederetur lictoresque verecundia majestatis ejus taciti
anteirent, pratcr uudccim fasces equo prffivectus senex,
ut consul animadvertere proximum lictorein jussit et
ut is desccuderet ex equo, inclamavit, tum demum
dcsibeus " Experiri" iuquit " volui, fili, satiu' scii-es
consulem te esse."

(45) lu ea castra Dasius Altiuius Arpinus clam nocte cum
tribus servis veuit promitteus, si sibi praemio foret, se
2 Arpos proditurum esse. Eam rem ad consilium quum
rettulisset Fabius, aliis pro transfuga verberandus ne-
candusque videri ancipitis animi communis hostis, qui
post Canueusem cladem, tainquam cum fortuua fidem
stare oporteret, ad Ilaunibalem descisset traxissetquc
ad defectionem Arpos, tum, quouiam res K-omaua cou-
tra spem votaque ejus velut resurgeret, turpius videatur
novam referre proditiouem proditis olim : qui vir ali-
unde stet semper, aliuude sentiat, iufidus sociis, vanus
hostibus : ad Ealeriorum Pyrrhive proditorem tertium
S trausfugis docuraentiuu csse. Contra ea consulis patcr
Pabius temporum obUtos homiues in medio ardore beili
tamquam in pace libera de quoquc arbitria agcre aicbat,

LIB. XXIV. 44— 4(J. 253

A. C. 213.J

et qui, quum illud potius agendum atque cogitauduui
sit, si (|uo modo fieri possit, ue qui socii a populo Ro-
uiano desciscaut, id nou cogiteut, docuuientum autem
dicant statui oportere, si quis resipiscat et antiquam
societatem respiciat. Quod si abire ab Romanis iiceat, 4r
redire ad eos uon liceat, cui dubium esse, quin brevi
desiderata ab sociis E,ouiana res foederibus Puuicis
omnia in Italia juncta visura sit ? se tamen nou eum
esse, qui Altinio fidei quicquam censeat habeudum :
sed mediam cousequuturum consilii viam : neque pro
hoste neque pro socio in preesentia habitum hbera
custodia haud procul a castris plaoere in aliqua fida
civitate eum servari per belli tempus : perpetrato^beilo
tum consultaudum, utrum prior defectio plus merita
sit poeuse an hic reditus veuiae. Fabio adsensum est5
catenisque ligatus traditus et ipse et comites : et auri
satis magnum pondus, quod secum tum adtulerat, ei
servari jussum : Calibus eum interdiu solutum custo-
des sequebantur, nocte clausum adservabant. Arpis 6i
domi primum desiderari quserique est c<Eptus : deiu
fama per totam m-bem vulgata tumultum ut priucipe
amisso fecit, metuque rerum novarum extemplo nuutii
missi. Quibus nequaquam offensus Pcenus, quia et 7
ipsum ut ambiguoB fidei virum suspectum jam prideni
habebat, et causam nactus erat tam ditis hominis boua
possidendi vendeudique : cseterum ut irse magis quam
avaritise datum credereut homiues, crudehtatem quoque
gravitati addidit conjugemque ejus ac liberos in castra
accitos, quaestioue prius habita et primum de fuga
Altinii, dein quautum auri argentique dumi relictum
esset, satis coguitis omuibus vivos combussit.

Pabius ab Suessula profectus Arpos primum insti- (48)
tit oppugu;a-e. Ubi quum a quingeutis fere passibus 2

'irA T. LIVII UISTORIARU.M

[A. C. 213.

castra posuisset, couteniplatus ex propinquo situm urbis
mocuiaquc, qua; pars tutissinia nicenibus erat — quia
maxinie neglectani custodia vidit — ea potissimum ad-

3 grcdi statuit. Comparatis oranibus, quae ad urbcs
oppagnandas usui sunt, ceuturionum robora ex toto
exeroitu delegit tribunosque viros fortes eis pra;fccit ct
milites sexcentos, quautum satis visum est, adtribuit,
eosque, nbi quarta; vigilise signum cecinisset, ad eum

41ocum scalas jussit ferre. Porta ibi humilis et angnsta
erat iufrequenti via per desertam partem urbis : eam
portam scalis prius transgressos murum aperire cx
" interiore parte aut claustra refringerc jubet, et teuentcs
partem m-bis coruu signum dare ut cajterae copite ad-
movereutur : parata omnia atque instructa sese liabi-

6 turum. Ea impigre facta, et, quod impedimentum
agentibus fore videbatur, id maxime ad falleudum ad-
juvit : imber ab nocte media coortus custodes vigilcs-
que delapsos e stationibus subfugere in tecta coeuit,
sonituque primo largioris procellffi strepitum molicntium
portam exaudiri proliibuit, lentior deinde a^qualiorquo
acccdens auribus magnam partem liominum sopivit.

6 Postquam portam tenebant, cornicincs iu via paribus
iutervallis dispositos canere jubcnt ut consulera exci-

7 rent. Id ubi factum ex composito est, signa efferri
consul jubei ac paido ante lucera per effractam portam

(47) urbem ingrcditur. Tum denmin Iiostes excitati sunt

2jam et iiubre couquiescente et propinqua luce. Pra^-

sidium in urbc erat Hanuibalis quinque millia fermc

armatorum, et ipsi Arpini tria millia hominum arma-

bant : eos primos Pocni, ne quid ab tergo fraudis csset,

3 liosti opposuerunt. Pugnatura primo in tenebris an-

4 gustis([uc viis est. Quum Romani non vias tantum
scd tccta ctiam proxima portas occupassent, nc pcti

LIB. XXIV. 4G, 47. 257

A. C. 218.]

supcnie ac vulnerari posseut, coguiti iuter se quidam
Arpiuiquc et Kouiani atque inde colloquia coepta fieri,
pcrcuuctantibus lloiuauis, fjuid sibi vcllcut Arpiui, quain
ob uoxam K.omanoruui, q\iod aut meritum Poenorum
pro alieuigeuis ac barbaris Italici adversus vetercs
socios Romauos bellum gcrerent, et vectigalem ac sti-
pendiariam Italiam AiVicse facerent : Arpiuis purgan-
tibus ignaros omuium se vcuum a principibus datos
Pocno, captos opprcssosque a paucis esse. Initio orto 5
plures cum plunbus colloqui : postremo prsetor Arpinus
ab suis ad cousuleni deductus, fideque data inter signa
acicsque Arpini repente pro Romanis adversus Cartlia-
giuiensium arma se verterunt. Hispani quoque, paulo 6
miuus mille homiues, nihil preeter ea cum consule pacti
quam ut sine fraudc Puuicum emitteretur prresidium,
ad consulem transtulerunt signa. Carthaginiensibus 7
port;c patefactffi emissique cum fide incolumes ad Hau-
nibaicm Salapiam veneruut. Arpi sine clade ullius 8
pneterquam unius veteris proditoris, novi perfugfe, rc-
stituti ad Romauos. Hispanis duplicia cibaria dari 9
jussa, operaque eorum forti ac fideli pcrsa^pe res pub-
lica usa est.

Quum consul alter in Apulia alter iu Lucanis esset, 10
equites centum duodecim nobiles Campaui per speciem
[>raedandi ex hostium agro permissu magistratuum ab
Capua profecti ad castra Romaua, quse super SuessuLim
eraut, veuerunt, stationi militum qui esseut dixeruut,
colloqui sese cum prsetore velle. Cn. Fulvius castris 11
pra^erat : cui ubi nuntiatum est, decem ex eo numero
jussis inermibus deduci ad se, ubi quae postularent
audivit — nihil autem aliud petebant quam ut Capua
recepta boua sibi restituereutur — , in fidem ornucs
acccpti. Et ab altero pra^ture Scmprouio Tuditauo l

256 T. LIVII HISTORTARUM

[A. C. 213.

oppidum Atrinum expugiiatum : aniplius sex millia
homiuum capta et seris argentique signati aliquantum.

13 Romai foedum incendium per duas noctes ac dieni uuuin
tenuit : solo sequata omnia inter Salinas ac portani
Carmentalem cum jEquinuxlio Jugarioque vico : iu
templis Fortuna; ac matris Matuta; et Spei extra portam
late vagatus ignis sacra profanaque multa absumpsit.

18) Eodem anno P. et Cn. Cornelii, quura in llispauia
res prospersD essent multosque et veteres recipereut
socios et novos adjicerent, in Africam quoque spem

2 extenderunt. Sypliax erat rex Numidarum, subito
Carthaginiensibus hostis faetus : ad eum ceuturiones
tres legatos miserunt, qui cum eo amicitiam societa-
temque facereut et polliccrcntur, si perseveraret urgere
bello Carthaginienses, gratam eam reni fore senatui
populoque Romano, et adnisuros ut in tempore et bono

3 cumulatam gratiain referant. Grata ea legatio barbaro
fuit, colloquutusque cum legatis de ratioue belli ge-
mndi, ut veterum militum verba audivit, quam niul-
tarum rerum ipse ignarus esset, ex comparatioue tam

4 ordinatse discipliute animum advertit. Tum primum ut
pro bonis ac fidelibus sociis facerent oravit, ut duo
legationem referrent ad imperatores suos, uuus apud
sese magister rei militaris retineretur : rudem ad pe-
destria bella Numidarum geutem esse, equis tantum
habilem : ita jam inde a principiis gentis majores suos

5bella gessisse, ita se a pueris insuetos. Sed habere
hostem pedestri fidentem Marte, cui si aquari robore

6 virium velit, ct sibi pedites comparandos esse. Et ad
id multitudine homiuurn regnum abundare, sed armandi
ornandique et iustruendi eos artem ignorare : omnia
velut forte congregata turba sua vasta ac temeraria

7 esse. Facturos se in pra-sentia quod vellet legati re-

LI15. XXiV. 47—49. 257

A. C. 213.]

spoudeiit, fide accepta ut remitteret extemplo eum, si
iin|)oratores sui uon comprobasscut factum. Q. Sta-8
torio uomen fuit qui ad regem remausit. Cum duobus 9
Romauis rex tres Numidas legatos iu Hispauiam misit
ad accipiendam fideni ab imperatoribus llomanis : isden\
mandavit ut protinus Numidas, qui intra prgesidia Car-
thaginieusium auxiliares essent, ad transitionem per-
licereut. Et Statorius ex multa juventute regi pedites 10
couscripsit, ordiuatosque proxime morem Komanum
iustrueudo et decurrendo signa sequi et servare ordines
docuit, et operi aliisque justis militaribus ita adsue-
fecit, ut brevi rex non equiti magis iideret quam pe-
diti, collatisque aequo campo signis justo pio^lio Cartha-
ginieuscm hostem supcraret. Romanis quoque iu His- 11
pania legatorum regis adventus magno emolumeuto
fuit : uamque ad famam eorum transitiones crebrae ab
Numidis cceptee fieri. Ita cum Syphace Romauis ccepta 12
aniicitia est.

Quod ubi Carthaginienses acceperiuit, extemplo ad 13
Galam in parte altera Nmnidise — Majsuli ea gens vo-
catur — reguantem legatos mittunt. Fdium Gala Ma- (49)-
sinissam liabebat septemdecem annos natum, caeterum
juvenem ea indole, ut jam tum appareret majus reguuni
opulentiusque quam quod accepisset facturum. Legati, 2
quoniam Syphax se Romanis junxisset ut potentior
locietate eorum adversus reges popidosque Africae esset,
docent melius fore Galse quoque Carthagiuieusibus jungi
quani primum : antequam Syphax iu Hispauiam aut
Romani in Africam transeant, opprimi Syphacem nihil-
dum prseter nomen ex foedere Romano habentem posse.
f acile persuasum Galae — filio deposcente id bellum — ..t 3
mitteret exercitum, qui Carthagiuiensibus legionibus
conjunctus maguo proelio Syphacem devicit. Trigiuta4

LIV. HIST. II. S

258 T. LIV. HIST. LIB. XXIV. 49.

rA. C 213.

millia eo prcclio hominum csesa dicuntur : Syphax cum
paucis equitibus in Maurusios ex acie Numidas — ex-
tremi prope Oceanura adversus Gades colunt — refugit,
adllueutibusque ad famam ejus uudique barbaris iugentes

5 brevi copias armavit. Cuni quibus priusquam in His-
paniam angusto diremptam freto trajiceret, Masinissa
cum victore exercitu advenit, isque ibi cum Syphace
ingenti gloria per se sine uUis Carthaginieusium opil)ns
gessit bellum.

6 In Hispania nihil memorabile gestum prseterquam
quod Celtiberutn juventutem eadem merccde, qua pacta
cum Carthaginiensibus erat, imperatores Romani ad se
perduxeruut, et nobilissimos Hispaaos supra trecentos
in Italiam ad soUicitandos populares, qui inter auxilia

7 Hannibalis erant, miserunt. Id modo ejus anni ia
Hispania ad memoriam insigue est, quod raercenarium
militem in castris neraiuera ante quam tura Celtiberos
Roraani habuerunt.

Bl

OXONIl : ESCUni:BANT J. H. ET J. PARKER.

NOTES TO LIVY.

{The numbers prefixed to thenotes correspond io the sections
of the tcxt.)

BOOK XXI.

1. 1. SummtB toiius, opposed to in parte.

2. a. conserebant, " brouglit into conflict."

b. ut propius periciilum fuerint qui viccrunt. Rome
ultiinately prevailed in the contest, but when, after Cannae,
Hannibal shrunk froni marching upon the city, Livy says,
" mora ejus diei satis creditur saluti fuisse urbi atque im-
perio," (B. xxii. 51)- But Hannibal knew best his own
and his adversaries' strengtb.

c. Superbe avareque crederent imperitatum. superbe, e.g.
when tlie Romans interiered to prevent the reduction of Sar-
dinia, which liad revolted from Carthage ; see note 3, chap.
xvi. — avarh, for they had insisted upon the payment of 3,200
talents in ten years, instead of 2,2<'0 in twenty years, as
had been first stipulated; andwhen Sardiniawas ceded, had
exacted 1,200 talents niore, as a compensation for injuries
alleged to have been sustained by Roman merchants.

3. a. annorum novem. Hamilcar went to Spain in B.C.
238, so that Hannibal must have been born b.c. 247.

b. blandieiitem, " coaxing."

c. Africo bello. Tlie mercenary war, called, from the
cruelties perpetrated in it, the aanouSos ir^Keixos, (Pol. i. 65).

2 LIVY. [Bk. XXI.

It arose on the evacuation of Sicily by the Carthagiuians,
■whcn the whole of the disbanded foldiery were assembled at
Sicca, in the neiglibourhood of Carthage, discontented at
the delay of the government in discharging their arrears
of pay. Polyb. i. 67.

d. jurejitrarido adactum. There is no reason to doubt
the historical truth of this circumstance. Hannibal him-
self, when an exile many years after, related it to Antio-
chus, king of Syria. Polyb. lii. 11.

4. a. Sicilia, Sardiniaque amissce. The evacuationof Sicily
was one of the conditions of the treaty wliich concluded the
first Punic war, (b.c. 241). Sardinia was lost to Carthage
about four years after, when the mercenary troops in that
island mutinied, slew Bostar, tlieir commandant, and de-
manded and obtained the protection of Ronie.

b. stipendio insiipcr imposito. Vid. sup., § 2. note c.

c. i7iterceptam, a word which denotes the stealthy and
unfair nature of the transaction.

II. I. a. per qtiinque annos. The actual war in Africa
lasted three years and four months. Polyb. i. 88.

b. 7iovem a7irds. Hamilcar crossed into Spain in b.c. 238.
He fell in battle with the Vettones, a people of Lusitania,
between the Tagus and Guadiana, b.c. 229, at Castruni
Altum, (B. xxiv. 41). Hannibal was present in the
battle.

3. factionis Barcitice, the popular party at Carthage, so
called from the family of Barca, of whicli Ilamilcar was
cliief. Barca is said to mean " liglitning."

4. a. per amicitiam principum, " by means of privatc
friendsliip with their cliiefs."

b. rem Cartlingiiiiensem avxit. Onc of HasdrubaPs chief
works was tlie foundation of New Carthage (Cartliagena)
as a capital for the territory acquired by the successes of

cli. i.— iii ] LIVY. 3

Ilamilcar and himself in Spain. It was near the south-
eastextremity of Ilispania Tarraconensis. Polybius, who de-
scribes tlie position of tlie city,intimates tliat it was built not
without a view to its becoming the capital of an indepen-*
dent kingdom, (x. 10). It was taken by P. Scipio b.c. 210.

c. obtruncat. B.c, 221.

6. a. foedus renovavarat. B.c. 228. By this treaty the
Ebro was to be the northern boundary of the Carthaginian
empire in Spain. In the time of Hasdrubal itnever reached
so far. Hannibal extended it greatly, so that at the break-
ing out of the war all Spain south of the Ebro and Douro
was Carthaginian.

b. mediis inter imperia. Saguntum (ZaKorSa, Polyb.) was
abouthalf-way between the Ebro and Carthago Nova, on the
coast of modern Valencia. Its site is marked by the present
town of Murviedro, {mnri veieres). Livy says (ch.vii.) that
it was founded by a colony from Zacynthus, the only
ground for which assertion was probably the similarity of
name.

III. 1. prarogativam militarem, " the choice of the sol-
diery ;" an expression borrowed from the mode of elec-
tion at Rome. The tribe which first voted was called
preerogativa tribus, and their choice was a kind of omen of
the result. Here the soldiers, without waiting for the ap-
pointment from Carthage, at once decided the matter by
their unanimous choice ofHannibal.

2. vixdum puberem, i.e. at the time of HasdrubaPs in-
viting lim to join him. Hannibal could not have been
less than eighteen years old when Hasdrubal took the
command, and he must have been twenty-three years old
at least when he complied with Ilasdrubars summons,
(for he served the last three years of Hasdrubars eight
years of commandwith him, compare ii. § 3, and iv. § 10) ;

4 LIVY. [Bk. XXI,

so that vixdum ptcberem must be understood with some lati-
tude. Livy's account is inconsistent. He evidently means
to represent Hannibal as sent at Hasdrubars request froni
Cartbage, whercas Hannibal says (see B. xxx. 35, 37, j
tliat he had not been at home since he was nine years old.

3. /ruetidiim, passive, " to be enjoyed." So again, J5.
xxii. 14. 2.

4. a. speciem, " display," " magnificence."

b. cujus regis getiero, t^-c. The order is, et ne parum
mattire serviamus Jilio ejus (regis) cujus regis gencro ex-
ercitus nostri relir.li sint hereditarii.

IV. 2. mitiimum momentuin...esset, " was one of the least
motives that contributed to win for him popularity."

6. id qiiod gerendis, SfC, " such time only as remained
after the discharge of business."

9. itihumana crudelitas. Vid. ch. 57, ad fin. But it
may be doubted whether any instances can be found justi-
fying Livy's charge of either cruelty or perfidy. Polybius
mentions tlie most remarkable gift of Hannibal — his power
of influencing others. Africans, Spaniards, Gauls, and
Italians, eacli looked upon him as one of their own native
chiefs; and tliere did not once, in all tlie hardships of six-
teen campaigns, occur an instance of mutiny in his camp.
Livy has well nuticed this B. xxviii. 12: " Nescio an mi-
rabilior adversis qusim secundis rebus fuerit : (juippe qiii
quum et in hostium terra per annos tredecim, tam procul
ab domo, varia fortuna bellum gereret exercitu non suo
civili, sed mixto ex conluvione omnium gentium, quibus
non lex, non mos, non lingua communis; alius habitus,
alia vestis, aHa arma, alii ritus, alia sacra, alii propc dii
essent; ita quodam uno vinculo copulaverit eos, ut imlla
nec inter ipsos nec adversus ducem seditio exstiterit, quuni
et pecunia scepe in stipeudium ct comniualus in liostium

ch. iii.— V.] LIVY, 5

agro deessent, quorum inopia priore Punico bello multa
infanda inter duces niilitesque commis!>a fuerant."

V. Compare with this chapter the account of Polybius,
iii. 13, 14.

2. a. Qiiibus---qvia...movebantvr, "and because in attack-
ing them he was, ipso facto, setting the Romans in rao-
tion," &c.

b. Olcadum, a people of Hispania Boetica, on the Anas
(Guadianu). Their chief town was Carteia, according to
Livy; aecording to Polybius, Althasa.

c. in parte magis.-.Cartliaginicnsium. With reference
to the condition, " ut finis utriusque imperii esset amnis
Iberus," (ch. 2, ad fin.) These Olcades were on tlie Car-
tliaginian side of the Ebro, though only nominally under
Carthaginian sway.

d. Cartalam, al. Carteiam. The site of Carteia has been
inuch disputed; inost probably it was on the bay of Al-
gesiras, a few miles west of Gibraltar. Cartala is un-
known.

4. a. stipendio praterito, " arrears of pay."

b. VacceEos, a people of Hisp. Tarraconensis.

5. a. Herviandica {'EKfxavTiKr], Pclyb.), or Salmantica
(Salamanca), on the Tormes, one of the south tributaries of
the Durius (Douro).

b. Arbocala, or Arbucella ('Ap$ovKa\T]), the chief city
of the Vaccaei.

c. Carpentanos : the same as the Carpesii (B. xxiii. 26) ;
a powerful people in the centre of the peninsula, occupy-
ing the valley of the upper Tagus. Their chief city was
Toletura (Toledu).

6. vallo ita prodiicto. The vallitm was the line of de-
fence, variously formed according to circumstances, around
or in front of the camp, Hannibal having himself crossed

6 LIVY. [Bk. XXI.

the rlver, withdrew a little way from the bank, in order to
tenipt the eneniy to try the passage.

8. appendicibus, " auxiliary troops."

9. i(i morari...a77inis, "tbinking that the river hctween
was the only bar to victory."

10. a. ex parte nltera, the side on which Hannihal
was.

b. qnippe uhi...gercret explains haudqtiaquam pari cer-
tami^ie.

11. agmi7ie quadrato. Cf. inf. Ivii. " in hattle array."
agme7i quadratu7n is a battalion marching, nnt in square,
but in line of battle, in the form of a parallelogram.

VI. 1. Tiirdeta/iis. The principal pcople of Ilispania
Boetica. Their land extended from Lusitania to rhe Sin-
gulis {Xe7>il).

3. a. Co7isu!es...P. C. Scipio ei Ti. Se^np. Longus. Tliis
is wrong ; Scipio and Sempronius were consuls in the
year b.c. 218, after the fall of Saguntum.

b. qui quu7n...retulissent. Tlie protasis is repeated in
Itdc lcgatione missa, and the answering clause is omnium
spe...allatum cst.

e. quibus si Tideretnr ...dc7iinttiarent = "qui, si iis vi-
deretur, denuntiarent." — dcntintiarent, " warn," implying
a penalty.

d. trajicerent : intrans. " cross."

e. d([fcrrent, "lay" before the Cartliaginian senate.

4. i7ilendebant, " were for directing."

5. a. P. Valerius Flaccus. Mentioned again, xxiii. 16, as
commanding under Marcellus in a sally from Nola ; and
in xxiii. 34- as in command of tlie fleet which interceptcd
the letters from Hannibal to Philip. See also xxvi. 8.
Q. Baebius Tampliihis was sent again in the next year
with Q. Fabius to Carthage Inf. ch. 18>

ch. V.— viii.J LIVY. 7

h. si iion ahshferetnr hcllo depends upon inde...Cartha-
ginem. If Hannibal would not desist, they were to go on
to Carthage.

VII. 2. a. ultra Iberum, on the south side of the Ebro.

b. Orijindi...dicuntur, " tliey (the Saguntines) are said
to have conie originally from Zacynthus." So Strabo;
see note, ii. 6. b. They were probably of Tyrrhenian origin.
Zacynthus, the modern Zante.

c. tantas, " power so great as they now possessed."
The relative clause is iniplied.

4. a. vergens, " abutting."

b. vineas. A kind of roof or shelter, under cover of whict
{per qnas) ihe ram or other engine was worked. The word
properly means a bower formed from the branclies of vines.
Sometimes it was lightly constructed, so that it miglit be
carried by soldiers ; at other times it liad to be moved up
{agi) on wlieels.

5. supra cetera modum altitudinis, " to a greater height
than the rest of the wall;" lit., "beyond the measure of
the rest of the height."

G. submovere. Historical infin. "They," i. e. the de-
fenders of the wall, " tried to dislodge." munientibus, the
Carthaginians employed in making way for the vinea.

7. adversum femur, " on the thigh." tragula, {trans-
ago,) a kind of lance or javelin, pvobably barbed.

VIII. 4. distineri coepti sunt, opposed to abundahat.

5, Una, i. e. quassata pars. — continentihus ruinis, "a
wide breach," occasioned by the fall of three towers in suc-
cession (deinceps), and the intervening spaces of wall
{quantum muri inter eas erat).

7. per occasionem partis alterius, " as one side or the
other tiiids opportunity."

8. moenihus : abl. gov. by nudata.

8 LIVY. [Bk. XXI,

9. vano, "without efFect."

12. Sed id vtaxime, Sfc. This weapon was loiig enough to
trausfix arms, body, and all, buteven if it pierced no farther
than the shiehl,it always caused great lerror, froni tliis
circumstance (/>/), that {quod),&.c. conceptum, "caused" or
"gathered." viajorem, greater than before it was discharged.

IX. 4. ne quid...posset, " that tlie other side might not
be able to exercise any infiuence in favour of the Romans."

X. Hanno's speech. He condemns the Carthaginian
policy in sending Hannibal into Spain. The altack on Sa-
guntum, thedismissal of the Roman ambassadors unlieard,
were against all right. He would have them be warned
by the disasters of the last war, and make tiniely reparation
by recalling their forces fiom Saguntum, and giviiig up
Hannibal for the Romans to deal with as they pleased.

2. Hanno. Surnamed the " Great," though it is hard to
see wliy. As the head of tl>e aristocratic party at Carthage
he was the constant rival and adversary of Hamilcar Barca.
His success in war was very insigniticant ; in council lie
appears to have had considerable weight. We find hini
again (xxiii. 12, 13) depreciating the importance of the
victory of Cannce.

3. a. Juvencm...misistis. The construclion passes from
oblique to direct. Down to fccdera Hanno's speech is re-
ported ; afterwards he is supposed to be present, speaking.

b. id, sc. regnum.

6. a. hi tamen,unde. tinde, " irom v/hose ■presence ;" the
antecedent is hi.

h. ne hostium quidem legaii. Tlie Romans were not yet
hostes, and yet Hannibal had refut^ed them a heating.
They would have granted audience to an embassy even
after a declaration of war.

7. puhlica fraus ahsit, " lct it be granted that we havc not

cli. viii,— xi.] LIVY. 9

autliorized the wrong;" or, as a concession on the Roman
side, " they are willing to thiiik that we have not," &c.

9. jEgales ivsulas. Three small islands off the western
extremit)' of Sicily, nearly opposile Lilybaeum. They are
famous for the victory of Lutatius Catulus over the Car-
thaginian fieet at the close of the first Punic war, B.c. 241.

Eryx, a city on the mountain of the same name. It was
famous for its occupation by Hamilcar in the first Punic
war. Tlie victory of Lutatius obliged him to abandon it.

10. Tarento. Tarentum was besieged by the Romans
after the withdrawal of Pyrrhus from Italy, and at last
taken by Papirius the Consul, b.c. 272. While the siege
was going on the Carthaginians sent a fleet to help the
Tarentines, but it arrived too late.

IL a. et id...dedit. And the question {id de quo verhis
ambigebatur), who had broken the treaty ? was settled by tlie
issue of the war, which, like a just judge, decided in favour
of that party {ei victoriam dedif) wliich had right on its
side (unde jus stabat). The antecedent to unde is ei.

b. Carthagim...Carthaginis. Both with emphasis; " It
is against Carthage that Hannibal," &c. " It is the walls
of Carthage that he is battering."

12. paternas inimicitias, " my hostility to his father."

XI. 4. pro concione, "publicly."

7. a. catapultis balistisque. The catapult was used for
throwing darts, the balista for stones.

b. nudasset, " c\e&red."

c. cum dolabris. The dolabra was a sort of chisel-
shaped instrumeut, probably made with a socket, so as to
contain a wooden haft. Tbe use must have been much ihe
same as that of our crow-bar.

8. a. ccementa, {ceedu,) the " stones" with which ihe wall
was built, rough, as they had beeu hewn out of ihe quarry.
caLv, '• liuic."

10 LIVY. [nk. XXI.

b. latius quam ccFderetur. Tlie subjunctive is to be ex-
plained by the implication of quod, " Tlie breach extended
wifler tban the parts on wbich tlie blows fell."

10. a. a nondum capta urhis jMrte. a parte, "opposite,"
"in front of."

b. interiora tucndo ; lit., " by defending tbe inner parts ;"
i.e. by making liiies within lines of fortification.

11. hostium essent, " weie in the bands of the enemy ;"
possessive genitive.

12. a. Oretanos. A people in the sonth of Hisp. Tar-
raconensis, extending from Carthago Nova to the northern
bend of the Anas. Their chief town was Castulo. Carpen-
tanos ; sup., ch. v. § 5.

b. conquisiloribus, " recruiting officers." "Wlien there
was a difficulty in completing a levy, they were autliorized
to impress nien for service.

XII. 1. MaharJiale : one of Hannibars best officers.
Ile followed upf),000 Romans after the Thrasymenebattle,
and compelled them to surrender, (xxii. 6) ; cut up a de-
tachment of 4,000 men who were marching under Cen-
tenius the proprcetor to aid Flaminius, (xxii. 8) ; and if
Livy^s account is true, commanded tlie Carthaginian right
wing at Cannse, (xxii. 4G). It was he wbo urged llannibal
after the victory to hasten immediately to llome.

5. Postulahatnr aulem, " now the demands were tliat,"
&c. — autem exegetical, as again just below, " erat autem
tum miles," &c.

6. pacis ejus, " tbat peace;" tbe terms of wliich Alcon
liad refused to take back to his fellow-citizens.

XIII. 2. vel ea fides sit : ea in construction agrecs
"vrhhfides, though in sense it refers to tlie sentence, "ijuod
neque...feci." For a similar use see ch. xvii,, "legiones
duae, ea quaterna millia erant."

cii. xi— xvi.] Livy. 11

4. a. si eam...audiatis. The construction is, " si, quem-
admodum Hannibal, ut victor, fert eam, sic vos, ut victi,
audiatis (eam)."

b. vobis stiadet, "counsels you to accept."

XIV. 2. momento cepit, " carried it at once." momento
more frequently takes a case after it, e. g. inf. 3.3, momenlo
temporis.

3. cui enim...ex iis, " for how could quarter be given to
any of those, who," &c.

XV. 1. rfjscrjme», " distinction."

2. a. Octavo mense ; so Polyb. iii. 17. Saguntum was
captured in the year B.c. 219, when L. iEmilius Paullus
and M. Livius were consuls. Hannibal shortly after went
into winter quarters, and in the spring of b.c. 218 (when
P. Corn. Scipio and Ti. Semp. Longus wtre consuls) as-
sembled his forces for the invasion of Italy.

b. quinto viensc quam : quam for postquam, as above,
oclavo mense quam.

4. Atit omnia. Any way Livy is inconsistent with him-
self. If Saguntum was taken in the year of P. Corn.
Scipio and Ti. Sempronius, i. e. in b.c. 218, Hannibal
could not have gone into winter quarters after the capture,
for in that year he defeated Sempronius at the Trebia. If in
B.c. 219, there still remains the mistake of the assertion
in ch. xvi., tliat P. Corn. Scipio and Ti. Sempronius were
consuls when the Saguntine embassy arrived at Ronie.

XVI. 3. a. Sardos. At the end of the first Punic war
Sardinia was left, as it had been, subject to Cartliage. But
in B.c. 238, the Romans having espoused the cause of the
revolted mercenaries, the Carthagimans were obliged to
abaniion their claims. It was thus left 'o tiie natives. In
B.c. 235 T. Manlius was said to have establislied the su-

12 LIVY. [Bk. XXI.

premacy of Rome over the island, and he obtained a
triumph for it. In b.c. 215 Hanipsicora, a native chief,
revolted, but his son Hiostus was defeated by Manlius.
A second battle was fouglit at Caralis (CagHari), in which,
though aided l>y a Carthaginiaii force, the Sardinians were
again beaten, Hasdrubal taken prisoner, and Hiostus sL-iin.
Hampsicora put an end to his own iife. Vid. xxiii. 32,
40,41.

b. Corsos. At the beginning of the first Punic war
Corsica was subject to Carthage. L. Scipio, in B.c. 259,
took Aleria, one ofits chief cities, and the island nominally
became subject to Rome. The Corsicans were never dan-
gerous enemies, but it was not until nearly the end of the
Republic that they were effectually subdued.

c. Jlistros. A piratical people occupying the triangular-
shaped peninsula at the head of the Adriatic. They were
reduced by M. Minucius Rufus (Fabius's magister equi-
tum) and P. Scipio Asina, b.c. 221, in a single campaign.

d. Illyrios. In various tribes this people occupied the
vyhole east coast of the Adriatic. They had long been
formidable as pirates, but the fall of the Epirot power left
them without restraint. At last some Roman ambassa-
dors, who had been sent to demand reparation, haviiig been
put to death by Teuta, tlie Illyrian queen, war was de-
clared; and in b.c. 229 a Roman army, under Cn. Fulvius
Centumahis and L. Plotius Albinus, crossod the .\driatic
for tlie first time, and soon reduced her to terms. On
Teuta's death, Demetrius of Pharus, who had assisted the
Romans in the first Illyrian war, liaving usurped the su-
preme power, and committed several breaches of the
treaty, war was again declared (b.c. 219), and iu a short
time tlie consuls, L. yEmilius Paullus and M. Livius,
took Pliarus, (Pol. iii. 18,) and received the submission of
all Illyria,

cli. xvi,, xvii.] LIVY. 13

e. et cum Gallis...belligeratnm, "and with tlie Gauls
they had been engaged in forays rather than wars."

XVII. 1. a. Nominata jam. It had already been decided
wlure the consuls were to be employed. The particular
proviiice of each was either decided bj* lot, as in the pre-
sent case, or they might come to an agreement among
theinselves. In after times, by a law of C. Gracchus, it
was provided that the consular provinces should always be
determined before the election of the consuls took place.

b. Cornelio, Publius Cornelius Scipio, son of L. Scipio,
wlio had been consiil in the sixth year of the first Punic
war. He was killed in Spain, together with his brother
Cnaeus, near Castulo, in the eighth year of his commaud
there, b.c. 211, (inf. xxv. S-t, 35). Tlie foUowing is taken
from tlie " Stemma Scipionum," in the Dict. of Biogr.,
p. 740 :—

L. Scipio Barbatus, cos. b.c. 298.

I . J

Cn. Pcipio Asina, L. Scipio,

cos. B.c. 260, 254. cos. b.c. 259.

P. Scipio AMna, | | |

cos. B.c. 221. P. Scipio, cos. b.c. Cn. Scipio Calvus, L. Scipio.

218 ; killed in Spain cos. b.c. 222 ; killed

B.c. 211. in Spain b.c. 211.

I I I

P. Scipio Africanus, L. Scipio Asiaticus, P. Scipio Nasiea,

major, cos. b.c. 205, 194. cos. b.c. 19U. cos. b.c. 191.

c. Sempronio : Ti. Semp. Longus. With a large fleet and
arniy he was to cross over to Lilybsuin, and if necessary,
inake a descent upon Africa. When Haiinibal's plans were
kiiown, Seiiijironius was recalled to reinforce Scipio in
Cisaipine Gaul. In forty days he uiarched his aruiy

14 LIVY. [Bk.xxi.

thvough Italy to Ariminum, and thence joined Scipio on
the Trebia. In b.c. 215 he was employed in south Italy,
and defeated Hanno near Grumentum, (xxiii. 37).

d. ipsis, i.e. tlie consuls. After having levied tlicir own
men, the consuls gave notice to the allied statcs, from
whicli they required contingents, of the number of men
each woukl be called upon to furnish, and of the day and
place of gathering. The magistrates had to supply lists
{fornmlct, xxii. 57) of the number of their citizens capable
of bearing arms.

4. a. quaterna . . .ireceni : 4,000 foot and 300 horse in each
of the two legions. This was tlie usual war strength of the
legion at this period. After the year 2I(J it rarely con-
sisted of fewer than 5,000 foot.

b. L. Manlius, prcetor. Since the year 227 there had
been four priEtors. Those of the present ycar were L.
Manlius Vulso for Gaul ; M. iEmilius Lcpidus for Sicily;
C. Atilius SeTTa.mis, prwtor peregrinus, sent into Gaul with
reinforcements after Manlius' defeat, (see ch. xxvi.) ; and
C.Terentius Varro, prcetor urbanus.

c. i7i GalUam, i. e. Cisalpine Gaul.

d. justo equitatu, i. e. 300 men.

XVIII. 1. a. Q. Fahium. Q. Fabius Maximus, surnamed
" Ovicula," from the gentleness of his temper, and " Cunc-
tator," from his caution. Instead of Q. Fabius, Arnold
mentions M. Fabius Buteo as one of three instead oi fve
legates. Polybius does not give their number or names.

b. M. Livius and L. JEndlius were colleagues in the
Illyrian war.

c. C. Licinium. C. Licinius Varus was consul in 236,
employed against the Gauls, and in the rcduction of
Corsica.

d. Q. Bccbius Tamphilus, togethcr with P. Valerius

ch. xvii .— XX.] LIVY. 15

Flaccus, had been sent on a previous embassy to Ilan-
nibal wliile he was besieging Saguntum, (ch. vi.).

5. a. quoniam discerni placet : " since you choose to have
a distinction drawn."

b. necdum enim erant. Livy remarks, in the next chap-
ter, that tliere was no clause limiting tlie provisions of the
treaty to the allies of each then being.

(). At enim eo fcedere. The Romau plea is anticipated —
" Yes, but you will say in the treaty raade with Has-
drubai the Saguntines are expressly excepted." This treaty
was made in b.c. 228. — excipiuntur, meaning that tlie
Saguntines were expressly left a neutral state, (ch. 2,
ad fin.)

7, 8. The Carthaginian argument was that they were guilty
of no violation of any acknowledged treaty in attacking
Sagimtum, (1.) not of Lutatius's, for Saguntum was no-
where mentioned in it; (2.) as for Hasdrubal's, they dis-
avowed it, on tlie same ground on whicli the Romans had
disavowed that of Lutatius. To this Livy replies in the
next chapter.

XIX. 2. comparandum non erat. The cases were en-
tirely different. Tlie cases are — the refusal of tlie Romans
to acknowledge the treatyof Lutatius, and thatof Carthage
to acknowledge the treaty of Hasdrubal. And Livy con-
tends that tliere was no parallel between the two, because
in tlie treaty of Lutatius tliere was this clause, " ita id
ratum fore si populus censuisset," whereas in Hasdrubars
tliere was no such provision.

3. priore foedere : the treaty of Lutatius.
5,6. Bargusios...Volcianos : two tribes of no importance
in the north-east of Spain.

XX. 1. In iis, i. e. Gallis, or Galliis, if Gallias be
correct in the preceding cliapter.

16 LIVY. [Bk. XXI.

3. veqne Romanonim : " the Ronians had never done
tlicin any good, or the Carthaginians any harm, that they
should take up arms either for the one or against the
otlier."

4, Massiliam (Marseilles) : in Gallia Narbonensis, east
of the mouths of the Rhone. A strong friendship, dating
from this time, subsisted between Massilia and Rome.
There were Massilian ships in tlie fleet of Cn. Scipio, on
the coast of Spain. (B. xxii., ch. xix. 4 ) In b.c. 208 the
Massilians sent the Romans iiitelligence of the arrival of
Hasdrubal in Gaul, on his way to Italy with reinforce-
ments for his brother.

XXI, 5. Gades : Gx., to. VaZilpa : a pl. form, denoting
the islands on which the city stood. It was a very old
Phcenician colony. Soon after the deaths of the two
Scipios, through the influence of L. Marcius it formed an
alliance with Rome. A liltle way to the south of the city
■was a temple of Hercules, the supreme god of Tyre.

6. ab Sicilia. Sicily is distant from Cape Bon about
eighty geographical miles.

XXII. 1. IlasdruhaJi : the second son of Ilamilcar Barca.
Mago was the third and youngest.

2. Uergetum : a tribe north of the Iberus. Livy calls their
capital Athanagia, (ch. Ixi). No other writer meiitions it.

3. sed apta, Sfc., " bur only tliirty-two of the quinque-
remes, and the five triremes, were ftiliy fitted and appointed
with oars."

4. Etovissam : a city of the Edetani, between the Iberiis
and Sucro (Xiirar), on the coast. Honosca (xxii. 20) was
another town of the same pcople. It was late iii ]\Iay
■when Hannibal set out for the Iberus.

5. cura hiimani iiigcnii, " with natural curiosity."

ch. XX.— XXV.] LIVY. 17

XXIII. 2. a. Nonnginta millia. Hannibal crossed tlie
Ebro with 90,000 foot and 12,000 horse, but his numbers
were reduced partly by heavy losses in reducing the
tribes between the Ebro and Pyrenees, partly by a detach-
ment of 11,000 men whom he left wilh Hanno, and partly
by his sending back about 11,000 of his Spanish soldiers,
so that he entered Gaul with not more than 50,000 foot
and 9,000 horse. Pol. iii. 35. 7.

b. Ausetanos. These and the Lacetani were small tribes
at the foot of the Pyrenees.

c. Hannonem. Hanno's duty was to mate good the oc-
cupation of the conquered country between the Ebro and
Pyrenees, but Cn. Scipio landed in b.c. 218, and before
Hasdrubal could come up to his support, Hanno was de-
feated and taken prisoner, (ch. Ixi.,) and his troops driven
across the Ebro.

d. fauces. There were three roads. I. At the western
extremity of the range, near the coast over the Bidassoa
2. More to the east, leading from Caesaraugusta {Sara-
gossa) to Benearnum [Barege); 3. At the eastern extremity,
near the coast of the Mediterranean. By this last Hanni-
bal passed. Hasdrubal crossed afterwards by the westem
route.

3. ad prasidium ohtinenda regionis, " to guard the pro-
vince which he was to hold."

XXIV. 1. Iliherri, al. Illiherim : a town on a small river
of the same name near the coast, at the eastern extremity
of the Pyrenees.

2. Ruscinonem: a little north of IUiberis; now Rous-
sillon.

3. ut ex propinquo...essct, " in order that being near,
they might the more easily nieet for conference."

XXV. 1. a. Boii : aCeltic people who had migrated from

C

18 LIVY. [Bk. XXI.

Tr;insalpine Gaul into Umbria. The Romans liaving oc-
cupi(;d the lands ot' the Senones, a war broke out betweeu
thein and the Boii in 225. The latter were defeated, but
remained hostile until 218, when, without waitingfor Han-
nibal, they attacked and defeated the Romans, who were
founding the colony of Placentia. Two years later they
destroyed the army of Postumius, (xxiii. 24). They were
ultimately reduced (b.c. 191) by Scipio Nasica.

b. Insubrihus : a nation of the Gauls confederate witli
the Boii. C. Flaminius crossed the Po and gained a grent
victory over them in b.c. 223. In the foUowing year Mar-
cellus and Cn. Corn. Scipio reduced them to submission.
It was in this war that Marcellus killed the Gaulish chief
Viridomarus, and wou tlie spoha opima.

c. Placentiain [Piacenza) : on the south bank ofthe Po,
just below the influx of the Trebia. This is the earliest
mention of the existence of the town.

d. Ciemona : on tlie north bank of the Po, a little below
the confluence of the Addua — the sister city to Placentia.
Neither it nor Placentia were taken by Hannibal.

e. colonins : one of the main objects of a Roman colony
was to keep the conquered people in check. The colonists
had all the rights of Roman citizens.

2. a. iriimviri: commissioners temporarily appointed at
Kome to execute any extraordinary office. Thus we fincl
triumviri meitsarii, xxiii. 21 ; triumviri reficiendis csdibus,
XXV. 7, &c.

b. Mutinam (Modena) : about seventy miles south-east
from Placentia. The Via ^milia, which was made about
the year B.c. 187, from Ariminum to Placentia, passed
througli it. Mutina fell into Roman hands sometime iii
the Gallic war, (b.c. 225—222).

c. C. Lulalins ; ))robably the son of that Lutatius wliose
viciory ended the first Punic war. llewas consul in b.c, 220

cli.xxv.— xxvii.] LIVY. 19

vvith L. Veturius Philo. He remained captive among the
Gauls, together with C. Servilius, until the year b.c. 203,
when both were released by C. Servilius the consul, son of
the triunivir, (xxx. 19). Of T. Annius nothing is known.

6. a. L. Manlius : L. Manlius Vulso, (ch. xvii). He
was an unsuccessful candidate for the consulship in B.c.
216, (xxii. 35).

b. effusum, " in haste and disorder," without the usual
precautions of an army on the march. The opposite would
be agmen qundraium, as cli. v. note 1 1 ; or agmine com-
vosito, as in ch. xxxiv.

10. a. Tannelum: a small town on the Via ^milia, but
at son!3 distance from the Po. There is still a hamlet
. called Taneto.

b. commeatibus fluminis, " supplies brought down by the
river."

XXVI. L una legione. This legion had been intended
to form part of the army in Spain : Scipio's departure from
Rome was therefore delayed until a new legion could be
raised.

2. Saluvium montes. The Salyes, or Saluvii, were a Li-
gurian people, extending from the Alpes Maritim» to the
illione, and northwards as far as the Druentia.

4. a. Folcarum agrum. There were Iwo divisions of the
Volcae, the Arecomici and Tectosages : together they ex-
tended from the Pyrenees to beyond the Rhone.

b. citeriore agro, "the hither side ;" i. e. the western,
taking the point of view from the side on which the bulk
of the nation dwelt, or perhaps from Hannibal's approach.

6. ex singulis arboribus : fiovo^vXa ir\o7a. Polyb. iii.
42. 2.

XXVII. 1. a. Hannonem, Bomilcaris filium. First men-

20 LIVY. [Bk. XXI.

tion of tliis Hanno. Polybius says he commanded the right
wing at Cannffi, (Pol. iii. 114; but conipare note, ch. xii.)

b. adverso flumine, "up the river." So adversa ripa, ch.
xxxi., opposed to secunda aqua, ch. xxviii., " down the
stream," secundo ««/?<, xxiii. 41, "down the tide," "with
the tide in their favour."

3. sine ulla mole, " without any ado."

5. equites fere. Tlie reading eques gives no sense. "With
equites the sense is, " a line ofvessels (arranged) some way
up the stream, so as to break the force of tlie current,
afforded tlie horsemen a means of crossing, with theirhorses
for the most part close at hand, swimming alongside, and
at the same time made the water smooth for the light boats
crossing lower down."

XXVIII. 5. ut quemque. The order is, "ipsoimpetu
fluminis rapiente (quemque) in alteram ripam ut vadum
destituerat quemque timentem altitudinem." The ele-
phants were afraid to take the stream at once, hut advanced
cautiously, until the water carried them off their legs, and
then the current of itself swept them to the other side.

6. a. id ut, " this, as it wouhl plainly he the safer course
if tlie thing had to be done {ante rem), so it is much more
likely that it was the one actually {acta re) adopted."

b. appUcatam, "lashed alongside."

c. acluaiiis navibus, " light towing boats."

7. a. donec contincnti velut ponte agerentur, " as long as
they were driven along as on a bridge all one with tlie
land," i. e. hefore it was cast off from the bank.

b. a ceeteris, i.e. ratihus, (Polybius speaks of several) :
or elephanfis may be supplied.

XXIX. 4. haud incruentam ancipitisque certaminis vic-
toriam, "success by no m.eans bloodless, and only ob-
tained after a douhtful contest." ,

ch. xxvii.— xxxi.] LIVY. 21

5, a. nisi ut, Sfc, " except to guide his own efTorts by the
plans of the eneniy."

b. intcgro bello, S(c., "having the vi^ar entire before him,
without wasting his strength in olher enterpvizes."

6. utique inexpertis, " especially as they had not made
trial." AU report described the Alps as vevy formidable,
and they had no experience to make them think less of the
dangers they were about to incur in trying to cross them.

XXX. 1. quicumqtie Saguntum obsedisserd, " all who
had been engaged in the siege of Sagutitum." See ch. vi.,
ad tin.

2. a. nunc...subsistere...quid aliud credentes, "now, when
their work was almost done, to stop short, wearied at the
very gates of the enemy ! why, what else did they think
the Alps were but mountain heights?" — fingerent, "sup-
pose they were," &c.

b. eos ipsos...legatos ; ch. xxix.

c. nec ■majores...indigenas, " nor had their ancestors
sprung out of the ground."

XXXI. 2. adversa ripa: see ch. xxvii., note b.

3. a. Isara {Isere). Polyb. iii. 49. 6, Bekker's ed. The
reading " Araris," which is found in many editions of
Livy, is probably wrong. The IsSre is one of tlie chief
branches of tiie Rhone. It rises in the Pennine Alps
{Great St. Bernard), and after a winding course of IGO
miles, joins the Rhone a few miles north of Valence.

b. incolunt prope Allobroges. This could hardly be said,
if " Araris" were the reading above ; for Hannibal must
have passed through the lands of the Allobroges to reach
the Arar. This is the first time the Allobroges occur in
history : in Csesar their name is freqtient enough.

7. a. ad lcevam. The point of direction must be,not Han-

22 LIVY. [Bk. XXI.

nibal's previous route, as we should have expected, but the
course of the stream.

b. Tricastinos...Tricorios, It is not possible to deter-
mine the exaet limits of these peoples. Two rivers, the
Isara above, and the Druna below Valence, join the Rlione
from the east. Between these rivers lay the Tricastini,
near tbe Rhone, and the Tricorii, niore to the east. The
Vocontii were farther south, between the Druna and the
Druentia. Hannibal, according to Livy, passed through
tlie Tricastini and Tricorii, skirting tlie Voconlii, until he
came to the (upper streams of the) Druentia. This route
vvould seem to have brought him to the Alpes Cottiae
{Mont Genevre). If he followed the valley of the Isara,
he must have come to the Alpes Graise {Litile St. Ber-
7iard) ; and this on the whole is tlie most probable route.

XXXII. 1. quadrato agmine. See above, ch. v.

2. tantum progressos, "having liad so great a start of
liim."

3. Genuam repetit. Scipio landed at Pisa (ch. xxxix.), and
immediately crossed the Apennines, and took command of
the forces of Manlius and Atilius, the prcetors, amounting
to about 25,000 men.

4. cu7n hona pace...GaUorum, " without molestation frora
the Gauls."

5. a. Erigentihus agmen, " as they ascended."

6. imminentes tumidos : dependent upon insidenles.

9. a. pluribtis...factis, "a number of fires having been
made (many more than were proportioned to tlie number
of the men who remained behind) to deceive the enemy."

b. angustias evadit, "makes his way through and out of
the defile."

XXXIII. 2. a. quicquid adjecissent. The order is, "rati
quicquid terroris ipsi adjecissent fore satis ad perniciem."

ch. xxxi.— XXXV.] LIVY. 23

b. perversis rupibus, " by, or over, tbe craggy rocks."

c. juxta invia ac devia assueti, " accustoined to the
pathless lieights and intricate tracks alike." Invia ac devia
depends upon assueti. Virg. /Er\. vi. 833, has a similar
construction : " iie tanta animis assuescite bella."

4. infestum agmen faciebant, " made the march danger-
ous." — infestum faciebant = infestabant.

6. ne...traduxisset, " lest lie sliould find, after all, that
since lie had lost his baggage, he had brought his army safe
tlirough to no purpose." It is not easy to give concisely
the force of the pluperfect and participle.

7. traducli. Hannibal emerged from the defile into the
valley between the Lake Bourget and the Is&re. The next
three days led liim along the valley of the Is6re, on the
right bank. Amold, vol. iii. p. 86.

XXXIV. 1. frequentem...ut inter montanos, " thickly
populated for mountaineers." Other editions have iiiter
montana, " for a mountain district."

3. ad fidem promissorum, " as a pledge for the good
faith of their promises." Cf. Bk. xxiii., ch. xii.

4. agmine composito. See ch. xxv. § 6, note b.

6. exirema agminis : the front and rear.

7. quia non. The construction is, " quia ut ipse eratprse-
sidio equitibus(ab tergo),itanonreliquerat quicquam auxilii
peditibus ab tergo." Hannibal "had sent forward his cavalry
and baggage, and covered the march with his infantry, who
thus had to sustain the brunt of the attack." Arnold, iii.
p. 88.

XXXV. 4. Nono die, " after they had left the plains of
Dauphin^." Arnold, iii. p. 88.

6. occidente jam sidere Fergiliarum : repi r^ii' ttis Xl\(i-
aSos Svaiv, (Pol.) — VergilicB : the Italian name for the

2* L,1VY. Llik. XXI.

Pleiades, derived from their spring-rising. " Hannibal
was on the summit of the Alps about the end of October;
the first winter snows had already fallen ; but two hundred
years before the Christian era, when all Germany was one
vast forest, the climate of the Alps was far colder than at
present, and the snow lay on the passes all through tlie
year." Arnold, iii. 89.

10. nec qui...vestigio suo : lit., " and when any of them
lost their balance, thrown down, they could not keep to
their own steps ;" i. e. they slipped or rolled down so as
to upset those who were near them. Tlie sentence is a very
confused one. Tlie order should be, nt qui paulum titu-
bassent neque jiossent sustinere se a lapsu, nec afflicti Jiffrere
vestigio suo. Afflicti, after they had fallen ; hcerere vestigio
suo, remain where they fell. vestigio ; see Bk. xxii., ch.
xlix. § 2.

XXXVI. With this chapter compare Polyb. iii. 5i-5.
Livy's account is evidently copied from Polybius.

2. natura locus...abruptus erat : ffxi^^" «"'i rpia 7]fit-
(TTdSia T7JS a7ro/5pii7os Kal rrph rov jxiv oicjrjs, rSre Se Kal
fj.aWoi' £Ti Tcpoa(\>aToos aizfp^wyvias. Pol. iii. 54. 7.

4. veterem nivem, "tlie snow of tlie preceding wiiiter;"
the same as tlie " nudam infra glaciem" and the " infimam
nivem" lower down. — insistebant, " found standing," or
" made impression." 'Eirl •yap riju Trpoundpxovaat' x^^"^
Kol Siaij.efj.fi'r]Kv7ai' ^k rov irpdTipov x^^f^^"os {veterem nivem
intactum) &pTt rrjs iiTUTOvs imrToiKvias, ravTriv fikv ivSid-
KOTTTOv dvai (facile pedes insistebant) avviQaive, Ka\ 5ia t6
TrpdacpaTov ovaav airaXrjv vndpxfiv {rnoUi), Ka\ 5ia t6 jurj-
SeVcD $ddos ex*"' {nec praalta). Polyb. iii. 55. 1.

5. a. ut a luhrica glacie...fallente : " for the ice was
slippery, and would not hold their steps ; and being on a
steep declivity, threw them down all the quicker." — non

ch. XXXV. — xxxviii.] LIVY. 25

recipiente vestigium = ov 5vvdfi.evoi r^iu KQ.r<i> x"5''a 5ia-
K^imiv of Polybius. — in piono, iiriiruAb Karoo(pfpuu uvruv

b. ipsis adminiculis, i.e. manibus et geiiu. — ut,seu...corrn-
erent. 6ir6re ireaSvres 0ov\7iOi7ev ^ ro7s y^vacnv ^ ra7s
X^P<^'i' irpocre^epeKTaaQai irphs rr]v i^avaaracnv (in assur-
gendo) r6re Kal fiaWov ineir\eov a/xa iraai to7s epela/iaaiv
(ipsis adminiculis) .

o. voliitabantur, " floundered."

6. infimam niveni, i. e. the snow of the winter before,
which had become hard on the surface. — in connitendo, "in
their struggles." With the whole passage, Jumenta...
glacie, cf. Pol. iii. 55. 5 : ra 5' vwo^vyia SieKowrev '6re
■neaoi r}]v Karai x^ova Kara r^jv Siavdaraatv SiaK6tf/avra Se
e/xeve /j.eTa rwv (popriwv olov KaraireTn^y^ra Sid re rh pdpos,
Ka\ Sia rh iTTJyfxa rrjs irpovirapxovaris x^^^os.

XXXVII, 2. aceto. Polybius has nothing of this.
Pliny mentions it, xxxiii. 3.

4. a. Quatriduum. The way was made practicable for
the horses and baggage-cattle in one day, but it took three
days longer to make it passable for the elephants. Cf.
Pol. iii, 55. 7.

b. nuda enim...loca : rwv yap "AAirecav ra nev &Kpa Kal
ra irphs ras inrepfioAas avfiKOvra reXecos HStvSpa Kol <i/i\a
irdvT' earl, Sia rh avvexlJis einfj.eveiv r^v x^^va Kal depovs Kol
XeifxSivo',' ra 8' virh fieariv rrjv rrapuipeiav e| a.fi<po7v ro7v
ft.epo7v, v\o(t>6pa Kal SevSpo<p6pa, Kal rh o\ov oiKTiatfia eariv.

XXXVIII. 1. quinto decimo die. On the ninth day they
reached the summit of the central ridge ; there they halted
two days, and four days were spent in pioneering the de-
scent j but the whole army did not reach the plains of Italy
until the eighteenth day.

2, viginti millia pedilum, sex equitum : 12,000 African,

26 LIVY. [Bk. xxr.

8,000 Spanish infantry, and 6,000 cavalry. This was the
number which Hannibal himself caused to be inscribed
upon the bronze tablet in tlie temple of tbe Lacinian Juno,
iiear Crotona, (Pol. iii. 56. 4.) If this be the correct num-
ber, he must have lost 33,000 men between the Pyrenees
and Italy.

3. L. Cincius Alimentus, was praetor in Sicily b.c. 209 ;
lie was taken prisoner by the Carthaginians, and well
treated by Hannibal, from whom he obtained an account
of liis passage through Gaul and over the Alps. Niebuhi
gives him credit for considerable research.

4. a. Taurinis : a Li2;urian people dwelling on the eastern
slope of the Alpes Cottiae: their limits are very uncertain.
This is the first time we hear of them in liistory. Augusta
Taurinorum (Tuiin) is the only one of their cities known,
and it was of a mucli later foundation.

b. quutn inter omnes constef, " since it is allowed on all
hands." This is by no means the case, for Polybius (iii.
56. 3) says that he descended among the Insubrians, and
mentions the Taurini sulisequently (iii. 60. 8). Livy's
argument, therefore, for the route of the Alpes Cottiae is
of no value.

c. Pcenino : more correctly written Pennino, from the
Celtic Pcn, "a summit." The Ronians worshipped Jupiter
under the name Penninus.

d. Caelium : L. Ceelius Antipater, an historian, flourished
cir. B.c. 120. He wrote a history of tlie second Punic war,
following the Greek of Silenus, wlio was a friend and at-
tendant of Hannibal. He is frequently quoted by Livy,
e.g. ch. xlvi., xlvii.

e. Cremonis jugum : some part, not certaiiily known, of
the Alpes Graiag.

f. Salassos : a very powerful people, probably Ligurian,
occupying the valley of the Duria major {Dora Baltca),

ch.xxxviii.—xl.] LIVY. 27

leading from the two passes of the Pennine and Graian
Alps. One of the main arguments alleged against Hanni-
baPs passr.ge by this route is, that his niarch does not ap-
pear to have been moksted, although the Salassians were
"the most untameable robbers of all the Alpine barba-
rians." (Aruold.)

g. Libuos : a tribe of Cisalpine Gauls, north of the Po,
in the lower valley of the Duria.

XXXIX. 6. occupavit, "hastened," or "was first" to
cross. Scipio crossed at Placentia, then ascended the left
bank by a bridge over the Ticinus. Hannibal was descend-
ing the left banli to meet him.

XL. Scipio's speech to his army. After apologizing
for addressing them at all, he tells them the nature of the
war they were commencing, with an enemy whom they
had often before vanquished ; who were reduced to mere
shadows by cold and famine, punishments which the gods
had sent upon them for their perfidy. These were not
mere words of encouragement, which he did not feel; his
presence there among them was proof enough of that; he
wanted to find out whether the last twenty years had really
produced different foes, or whether, after all, they were no
other than revolte:! slaves, whom he called upon them to
visit with just vengeance. He reminds tliem that they were
going to fight now, not for glory only, but the safety of
themselves, their families, and their country.

1. a. supersedissem loqui, " I should have forbome to ad-
dress you."

b. Hispania provinciee scriplus, "levied for Spain."

c. meis auspiciis : for he was consul. The protasis is
from quia...obtuli ; novo imperatori...Jacienda suiit is the
apodosis.

28 LIVY. [Bk. XXI.

4. At enim, "but, it will be said;" an objection antici-
pated. See ch. xviii., note, § 6.

5. profligare. profligare means to strike down, and almost
despatch, prope finem adducere. profligare hellum, to
break the force of the war, so as to give tlie Roinans an
easy victory. secundum deos, " next after tlie gods."

XLI. 2. a. quum declinarem certamen, must be taken
closely after improvisus incidisse, " do I seem to have
fallen in his way whilst I was trying to avoid an engage-
ment with him ?" Scipio is supposing some one to say tliat
he had only met Hannibal because he could not get out of
his way. Hannibal in his speech (cb. xliii.) does in fact
imply this, calling Scipio a " desertor exercitus sui."

b, vectigalis stipendiariusque. Vectigules are those who
pay a fluctuatitig tnbute, e. g. a tithe of the produce of
tlieir land. Slipendiarii, those who pay a fixed tax of
money or produce.

c. agitaret, " madden," like a Fury.

4. tutelce nostrcB duximtts, " we thought it our duty topro-
tect them," "we regarded tiiem as under our protection."

5. de quihus quondam agebatttr, " whicli were the prizes
formerly at stake."

6. identidem, "again and again."

XLIL 1. quis...vellet, "who of them would be willing
to fight on condition of being freed from his bonds, and
receiving, if victorious, arms and a horse.

2. in id, "for that purpose," i. e. compliance with tlieir
demand.

XLIII., XLIV. Hannibal's speech to liis army. Their
position was such that they must conquer or die. There was
every motive to animate them, — tlie hope of immediate
reconipense for all that they had gone through, the recol-

ch. xL— xlv.] LIVY. 29

lection of their achievements in the last twenty years, con-
fidence in themselves and their general, the ill-disciplined
state of the enemy, the justice of tlieir cause, the prepos-
terous and arbitrary demands of Rome.

XLIII. 3. habentibus, " whilst we have;" either abl.
abs., or it may be a dative,

7. vastis, " waste."

8. circumsesso a Gallis : see ch. xxv.

XLIV. 3. qui Saguntum oppugnassetis : see ch. xxx.

4. guos ne excedamus, " which they command us not to
pass." — neque eos, Sfc, "and yet they do not keep to the
bounds which they themselves appoint."

5. Ne transieris...moveris : " you are not to cross the
Ebro, nor have anything to do with the Saguntines. Sa-
guntum is as far as the Ebro : you are not to stir from
■where you are." — ad Iberum est Sagunium is represented by
Hannibal to be the interpretation which the Romans gave
to ne transieris Iberum.

XLV. 1. Ticinum. The Ticinus (Ticino) rises in the
Mont St. Gothard, forms the Lacus Verbanus (Lago Mag-
giore) not far from the Alps, and, after a course of about
sixty miles, flows into the Po. It is very rapid, the banks
marshy, and belted with woods and thickets. The Ticinus,
from its importance as a barrier to invaders from the north-
west, has been the scene of many battles.

2. Victumulis : nothing is known of this place.

3. sifalleret. The order is, " precatus Jovem caeterosque
deos, ita mactarent se, si falleret, quemadmodum," &c.

4. a. velut.,.quisque acceptis. Two constructions are con-
fused: {!.) "velut deos auctores in spem suam quisque
accepisset;" and (2.) " velut diis auctoribus in spem suam
cuique acceptis."

b. id morce quod, ^c. •' see ch. v., note, § 9.

30 LIVY. [Bk.xxt.

XLVr. 6. a. Is pavor, "the alarm caused by this niove-
ment," viz., of tlie Numidian horse on the rear.

b. JiUi : see Polyb. x. 3. Africanus was seventeeii
years old at the time. This is the first notice of him.

XLVII. 3. ciieriore ripa : see ch. xxvi. On Ilaimibars
side, i. e. the right bank of the river, — in secundam aquam :
see above, note b, ch. xxvii.

5. a. Magonem : Hannibars youngest brother. He dis-
tinguished himself greatly at Trebia, Cannas, in Spain, and
throughout the war. There is some uncertainty about liis
death, but Livy says that he died of his wounds while on
his way back to Carthage, (b.c. 203).

b. per superiora Padi vada. "Hannibal finding the bridge
over the Ticinus destroyed, reascended the left bank of the
Po, till he found a convenient point to cross, and then,
liaving constructed a bridge with the river boats, carried
over his army in safety." Arnold. Cf. Polyb. iii. 60".
5, 6.

6. a. Ea...fecerint, " that will scarcely be believed by
those who are arquainted with this river."

b. ut, 8fc., "even though we were to grant that," &c.

8. a. sex millia a Placentia : " Apparently to the east of
it, cutting ofl^ the direct communication with Ariminum
and Rome." Arnold.

b. potestatem pugncB fecit, " ofl!ered battle."

XLVIII. 3. ad Trebiam fluvium. Scipio retired " west-
ward, to the left bank oi the Trebia, and lay encamped just
■where the stream issues from the last liills of the Apen-
nines." Arnold.

7. Clastidium (Casteggio) : a town and fortress of some
streiigth, about seven miies south of the Po, nearly oppo-
site tlie moulii of the Tioinus. Its neiglibourhood was

ch. xlvi.— ii.] LIVY. 31

famous for the victory of Marcellus over the Gauls,
B.c. 222.

8. nummis aureis. The nummtts aureus before Augus-
tus is generally rated at a little more than a guinea. The
first gold coinage is said not to have taken place before b.c.
207, eleven years subsequent to the present history.

XLIX. — LI. Progress of the war in Sicily and the
islands. Before the arrival of Sempronius, three Cartha-
ginian ships, driven by stress of weather into the straits, had
been captured by Hiero's ships. The safety of Lilybaeuin
secured by the action of the praetor, M. i^imilius. Arrival
of Sempronius ; his occupation of Melita. He is recalled
by the Senate to join Scipio in the north.

XLIX. 2, a. Liparas (Lipari) : the largestof the^olian
islands. It was a favourite naval statioii of Carthage in
the first Punic war, but passed into Roman hands b.c. 251.
Lipara was its chief town.

b. insulam Vulcani ( Vulvano) : the southernmost of the
^olian group. It was also called Hiera, "the sacred
island."

c. infretum, "the straits of Messina."

6. perque omnem oram : coupled to ad civilates. The
order is, " legati missi (sunt) a praetore circa ad civitates,
&c., perque omnem oram, qui prospicerent," &c.

7. suhlatis armamentis, " under sail," lit. "with sails
hoisted."

L. 1. ex propinquo vires conferre, "to come to close
quarters."

<6. nondum gnaris, i.e. iis, qui MessancB erant, nondum
gnaris ejus, sc. pugna.

LI. 3. Viboniensi agro. Vibo {Bivona) was a Greekcity

32 LIVY. [Bk. XXI.

of note on the west coast of Bruttium. There is no men-
tion of it again until after the close of this vvar.

5. a. extcmplo in naves impositum. Polybius (iii. 61) gives
a different account ; he says that Sempronius took an oath
of his soldiers that tliey would meet him at Ariminum by a
certain day. And afterwards (G8), it appears that tliey
marclied through Italy, and reached Ariminum in forty
days after leaving Lilybseuni.

b. Arimiimm {Rimini) : a very important city on the
coast of Umbria, a few miles south of the border of Cis-
alpine Gaul. It became a Ilotnan colony in b.c. 268. As
a military post it was of the highest importance, for it was
situated just at the point towards Cisalpine Gaul where
the Apennines descend towards the Hadriatic, so that it
■was, in fact, the key to Cisalpine Gaul and the eastern
coast of Italy. Its value was soon greatly increased by
the two great roads — the Flaminian, opened b.c. 221,
from Rome to Ariminura, (for a description of which see
Arnold's Hist. of Rome, vol. iii. pp. 58-9,) and the JEm\-
lian (b.c. 187), from Ariminum to Placentia.

c. supero tnari : the upper sea, or Hadriatic, opposed to
the mare infenm.

LIl. o, per amhiguum favorem, " by espousing neither
side."

7. a. Boiorum perfidiam : see ch. xxv.

b. Scmpronius. The construction is, " Sempronius cen-
sebat primos, qui eguissent ope, defensos esse maximum
vinculum continendis sociis in fide."

9. a. unde, i. e. from the Carthaginian camp.

b, major tamen...fuit, "yet on the whole the Romans
had the credit of victory." The construction is, " fama
victorige Komanis major fuit quam (fama victoriae) hos-
tium."

I

ch. li.— Ivii.] LIVY. 33

LIII. 2. si videant : nos...paventes, Pocnum...fecisse,
alike depend upon videant.

3. ne in novos...diffenetur, " lest tlife war (i. e. the de-
cision of it) should be put otY until new consuls came into
office, and lest the opportunity, too, &c., should be lost." —
differretur belongs unequally both to hellum and occasio.

LIV. 2. centenos viros : from the infantry and cavalry,
a hundred from each.

3. pratorium, the officers who had been sumraoned to
the generaPs tent.

8. quicquid aura fluminis appropinquahant, "as they drew
near the cold blasts from the river." The construction is
Greek. — aura is dat. governed by appropinquabant : quic-
quid acc. = Koff o Tt.

LV. 4. a. circumdedit peditihus, " he posted on the right
and left of his infantry."

b. nominis Latini. The socii nominis Latini were not
Latins by extraction or geographical position : their states
were colonies of Roman citizens, having municipal govern-
nients of their own, though subject to the sovereignty of
Rome. For a more full account of their restrictions and
privileges, see Amold's Hist. of Rome, vol. iii. pp. 13 — 17.

LVI. 1. media acie, "from the centre."

2. in orhem pugnare, is " to form a circle and fight."
Caes. B. G. 4. 37, " quum illi, orbe facto, se defenderent."
Much the same as to figlit back to back.

LVII. 3. a. Cn. Servilius. His cognomen was Geminus.
He must be distinguislied from the C. Servilius mentioned
in ch. XXV. C. Servilius Geminus is unknown before his
consulship. Whilst Flaminius (b.c. 217) was occupied
against Hannibal, Servilius commanded a large fleet against

34 LIVY. [Bk. XXI.

Sardinia and Corsica, and crossed into Africa, (xxii. 31,
32). Towards tlie close of 217, lie, with his colleague
Atilius Regulus, was employed in Italy against Hannibal,
but he avoided fighting : he was killed the following year
at Cannae, (xxii. 4'J).

b. C. Flaminius. This was, no doubt, a popular election,
for Flaminius's name was assoeiated with great victories in
Gaul. See note, ch. xxv. 1. b.

4. a. quceque iis impeditiora erant. qutrque for qiue-
cunque. See Bk. xxiii. ch. xi. § 6. The construciion
is, " Celtiberis Lusitanisque vastantibus" (whicli must be
gathered from the meaning of the preceding sentence)
" loca quaecunqueimpeditiora erant his." — iis, "/or them."
The Celtiberians and Lusitanians ravaged where ihe Nu-
midian horsemen could not.

b. Pado subveherent, " brought up tlie Po."

5. quum plurimum...hahuisset, " having great hope for
the accomplishment of his purpose in concealing tiis de-
sign." The construction is, " quum habuisset pluiimuni
spei ad effectum (ejus) in cehTndo incepto."

10. magis agmina quam acies, " the armies met in march-
ing rather than fighting order."

LVIII. 2. a. includeret : tlie nominative is ventus, or
vento mixtus imber.

b. aversi a ventn, " with their backs to the wind."

3. captis auribus ct oculis, "deafened and blinded."

4. explicare, " unfold ;" referring to the canvas of the
tents.

5. ad alienam...tendere, " each one, unable to help him-
self, looked to others for help."

LIX. 2. ab Roma : he had gone to liold the consular
comitia. See cli. Ivii.

cli. Ivii.— Ixii.] LIVY. S5

10. a. ejus: supply n?<men.

b. prafecli socioium. There were twelve of these in
every consular army. In rank they equalled the legionary
tribunes.

11. Lucam (Lucca). It lies in a plain at the foot of the
Apennines, on the left bank of the Auser, and about twelve
niiles froni the sea,

12. cum iis, i. e. the Ligurians.

LX. 1. Emporiis {Ampurias) : a city just south of the
Pyrenees, on the Gulf of Rosas. It was of importance as
the first landing-place from Gaul.

t3. ad regionis ejus pr^esidium. See ch. xxiii.

5. Scissis: an unknowu town of Hisp. Citerior. Polybius
calls it Cissa, (iii. 76. 5).

LXI. 6. Athanagiam. Ch. xxii., note 2.

7. urbe eorum. The principal cities of the Ausetani were
Ausa and Gerunda {Gerona) ; which of these is meant is
unknown.

8. pluteos. The pluteus was a kind of shed made of wood,
and covered with hides, under which a besieging force
made its approaches. — vineas : see ch. vii. note 4.

LXII. 1. a. foro oUtorio, " the vegetable market." Forum
originally nieant any open space before a building; hence,
distinguished by an epithet signifying what was sold therein,
" a market-place." Soforum boarium, " the cattle market,"
occurs just below.

b. Lanuvii: a city of Latium near the Appian road,
about twenty miles from Rome. After the Latin war (b.c,
340) its only importance was the peculiar sanclity which
attached to it as one of the chief seats of the old Latin
religion. Its temple of Juno Sospita was held in especial
reverence.

36 LIVY. [Bk. XXI.

c. hastam: the sacred spear in the liand of the statue
of Juno.

d. pulvinario, " cushioned seat" or "couch."

e. agro Amiternino : Amiternum was one of the oldest
Sabine cities, at the foot of the loftiest height of the Apen-
nines. — hominiim specie...visos : " figures were seen at a dis-
tance in human shape clad in wliite garments."

f. Ctere, or Agylla, was an old Pelasgic city of Etruria,
about twenty-five miles from Rome. We hear very little
of it in this war. It was one of tlie cities which furnished
Scipio with supplies, (xxviii. 45). The site is now occu-
pied by the poor village of Cervetri.

g. sortes extenuatas, " the diviuing tickets were found to
have shrunk in size." These sortes were small counters,
or pieces of wood, which were either thrown like dice, or
drawn like lottery tickets, and by tlie inscriptions upon
thern, (see lib. xxii. § 6,) or other tokens, were supposed to
declare the will of the gods. The sortes of Cjere were held
in great repute; so were those of Praeneste. (Cic. de
Divin. ii. 4J ; Liv. xlv. 44.)

2. a. lihros : the Sibyliine books. — decemviri : these were
the decemviri sacrorum, who were members of a kind of
ecclesiaslical college, and were eiected for life. Their chie
duty was the care of tlie Sibylline books.

b. novemdiale sacrum : a festival of nine days duration ;
the usual means of deprecating the anger of tlie gods on
the occurrence of the portent here mentioned. It was in-
stitutcd by Tullus Hostilius. (B. i. 31.)

3. a. lectisternium : a kind of half feast, half sacrifice, in
which the images of tlie gods were laid on couclies, with
tables a.id viands before them, and were supposed to be
partaking of the feast. (See B. v. 13.)

b. sujyplicatio : a suppUcatio was either an act of humi-

ch. Ixii.. Ixiii.] LlVy. 37

liaium in tiiiiLS of danger, or of thanksgivhig for success.
Here, of course, it was the former.

c. indicla, " announced," " appointed." Cf. inf. Ixiii. 5. c.

LXIII. 1. adconiukm; i. e. Sempronius.

2. a. Huic...Flaminius. The consuls did not, at this
time, enter upon their ofHce before the Ides (15th) of
March. But Flaminius, for the reasons mentioned, had
already left the city, and was at Ariminnni superintending
the preparations for the next campaign. His province was
to he Etruria, and he was to take up the army of Sem-
pronius.

b. iribunus plebis. Flaminius had been iribunus plebls in
B.c. 232, when, in spite of the opposition of the Senate, he
had carried an agrarian law for the distribution of the
Ager Picenus conquered from the Gauls.

c. qui abrogabatur, " which was attempted to be an-
nuUed." Flaminius was elected consul in 223, and set out
for the war against the Gauls. The Optimates declared
the election invalid, on account of a defect in the auspices,
and sent to recall him. But Flaminius engaged the enemy
and gained a complcte victory. After his triumph he laid
down his office, but it is not certain whether he was obliged
to do so by his adversaries, or whether his time of office
had expired.

d. legem. " The object of this bill was to hinder the
Roman aristocracy from becoming, like the Venetian no-
bles, a company of wealthy merchants." Arnold, vol. iii.
pp. 56, 7.

e. amphorarum. The size of Roman vessels wasnieasured
by the number of amphora which they would contain, as
ours are by the tonnage. The amphora was equal to about
six gallons.

5. a. Latinarum feriarum. There were three sorts offericE .•

38 LIVY. [B. XXI., ch. Ixiii.

— (1.) stativee, those occurring at zeTia.mfixed times ; (2.)
ronceptiva, occurring at times not fixed, but appointed
every year by the magistrates; and (3.) imperativce, those
which were held on any great emergencies at the command
of the magistrates. The ferice Latina belonged to tlie
second class. It was held on the Alban Mount; its ob-
ject was the worsliip of Jupiter Latiaris. The time of its
celebration depended on tbe state of affairs; but the con-
suls could not take the field until it had been hekl, (see
xxii. 1): thus it was a convenient engine in the liands of
the magistrates who had to appoint the time, to promote or
hinder proceedings, as they might think them desirable
or mischievous.

b. consularibus impedimentis : matters requiring the at-
tendance of a consul, and so detaining him at Rome.

6. a. anle : adverbial, opposed to nitnc.

h. sprelorum, \,e. dcorinn. Capilolium : the solemn pro-
cession to the temple of Jupiter in the Capitol on the day of
inauguration.

c. Latinas, the I^atina' ferice mentioned above. — indi-
ceret, " name the day for."

d. paludatus. The paludamentum was the official robe
in which the consul, after he had received tbe impcrium,
left the city for his province. He could not entcr it again
until he had divested liimself of tliis drcss.

ANALTSIS OF BOOK XXII.

B.c. 217. Consuls — Cn. Servilius, stationed at Ariminumj
C, Flaminius at Arretium.

Hannibal crosses the Apennines, and marshes in North
Etruria j passes by Flaminius southwards, ravaging as
he goes; occupies the hills at the north-east ex-
tremity of the Trasymene Lake. Battle. Annihilates
the army of Flaminius ; cjosses the Tiber into Umbria ;
cuts off a detachment of 4,000 men sent by Servilius
to support his coUeague ; sustains a repulse at Spo-
letium; crosses into Picenum; thence makes his way
southwards until he arrives at Arpi in Apulia, (ch.
i — ix.)
At RoME, consternation at the tidings of the defeat and
death of Flaminius. Election of Q. Fabius Maximus
as prodictator. He takes command of the army of
Servilius' at Tibur, passes down into the Via Latina,
thence on until hecomes within sight of Hannibal at
Arpi, (ix — xiii.)

» Just as ^ervilius had resigned the command of his anny to
Fabius, news was brought of the Beizure of some corn-ships by a
G&rthaginian fleet at Coaa. Servihus therefore at once took com-
mand of the fleet at Ostia, and set out in quest of the enemy,
(ch. xi.)

40 ANALTSIS.

Hannibal tries to bring Fabius to battle ; ravages the
land of Beneventum and other cities friendly to Rome ;
passes into Campania, thence on into tlie Falernian
plain ; is hemmed in by Fabius ; his stratagem and
escape ; makes his way back to Geronium. Fabius
follows and encamps at Larinum; tlien leaving
M. Minucius in command, returns to Rome sacro-
riim causd, (xiii — xviii.)

Unpopularity of Fabius at Ronie; causes tending to
inflame it. M. Minucius, contrary to the orders of
Fabius, ventures on a partial engagement, and in his
despatch magnifies the fight into a victory. Increased
discontent against Fabius. Bill De aquando magis-
tri equitiim et dictatoris jure proposed and passed by
M. Metellus with the help of T. Varro. [M. Atilius
Regulus suffectus in locum C. Flaminii.'^ Fabius
returns to the army, tlie command of which is divided
between him and Minucius; rashness and peril of
Minucius; he is rescued by Fabius; admits his in-
ability, and is reinstated in his old post of magister
equitum, (xxiii — xxx.)

Expiration of Fabius's semenstre imperium ; he resigns
his army to the consuls Servilius'' and Regulus, who

^ Servilius between the resignation of liis .irmy to Fabius (ch.
si.), and his rcsumption of it in ch. xsxii., had not effccted much.
It does not appear whethcr he came up with the enemy's ships, in
pursuit of which he had bcen sent. After having cruised with his
fleet of 120 ships off Sardiiiia and Corsica, and takcn hostages from
those islands, he had stood across to Africa, devastatel the island
of Meninx, and exacted tcn taleuts from the inhabitants of Cercina

ANAITSIS. 41

for the reinainder of tlie year adopting the cautious
policy of Fabius, prevent llannibal from effecting
anything of importance, (xxxii.)

No further active operations were undertaken this year.
Friendly embassies were received at Rome frora
Naples, (xxxii.), and later, from Hiero with troops
and supplies, (xxxvii.) Embassies were also sent
to Philip of Macedon, and to Pineus the Illyrian
king, (xxxiii.)

In Spain, early in the summer of b.c. 217, Cn. Scipio
had succeeded in surprising the Carthaginian fleet at
tlie mouth of the Ebro, and had captured twenty-five
ships, besides destroying others. He had then sailed
for Carthago Nova, and ravaged the country up to its
walls, burning a great quantity of naval stores col-
lected by Hasdrubal. From the mainland he crossed
to Ebusus, which he ravaged, though he could not
take the chief towu ; thence having received the sub-
mission of the Balearic islands, he returned to Spain
and received hostages from a great many of the tribes
which had previously submitted to the Carthaginians,
Hasdrubal retiring before him into Lusitania. Not-
withstanding these successes, the activity of the chiefs
Mandonius and Indibilis and the restlessness of the

as the price of their exemption from a like fate. He had then
landed on the continent, and having fallen into an ambuscade was
driven baek to his ships with the loss of upwards of 1,000 men.
After this he retuined to Sicily, where he found despatches await-
ing him from Fabius, ordering him to return and resume command
of the army, (ch. xxxi.)

42 A2TALTSIS.

tribes, kept Cn. Scipio rather on the defensive, until
the arrival towards the end of the summer of P. Scipio
■with reinforcements. The two brothers then crossing
the Ebro, proceed to Saguntum, where they gain an
important advantage by the recovery, through the
help of Abelux, of the Spanish hostages lodged there
by Hannibal, (xix — xxii.)
B.c. 21G. Interregnum at Rome. Election of consuls
C. Terentius Varro and L. ^milius Paulus.

Prjetors — M. Pomponius Matho, peregrinus ; P. Furius
Philus, urbanus; M. Claud. Marcellus, for Sicily;
L. Postbumius Albinus, for Gaul,

Varro's arrogance. Advice of Fabius to/Emilius Paulus.
The consuls arrive at their camp. Hannibal marches
to Cannffi. Disposition of the armies. Battle of
Cann^. Destruction of Roman army. Death of
iEmilius Paulus. The remnants of the Roraan
forces besieged in their camps. Bravery of Semp.
Tuditanus, who cuts his way with six hundred men
to the majora castra, and thence to Canusium. Sur-
render of the Roman camp, (xxxiv — lii.)

The survivors at Canusium well treated by Busa. P.
Cornelius Scipio chosen to command them. Plan
deserenda Italia crushed by him, Varro with about
4,500 fugitives at Venusia. Joins those at Canusium,
(liii., liv.)

Great alarm at Rome, Measures to reproduce confi-
dence. Q. Fabius Pictor sent to Delphi, Marcellus,
Bummoned from Ostia to secure the city, delivers the
fleet to his coUeague, P. Furius Philus, M. Junius

ANALYSIS. 43

Pera dictator, with Tib. Senipronius as niag. equi-
tum, (Iv — Ivii.)
Ilannibal sends to Rome to treat about the ransom ot'
his captives. His envoy not admitted. Meeting of
the senate. Appeal of M. Junius. lieply of T. Man-
lius Torquatus. Kesolution not to ransom the pri-
soners, (Iviii — Ixi.) Revolt of cities in Southern
Italy.

BOOK XXII.

1. 1. intolerandis frigoribus, " by reason qf the unbear-
able cold." See Bk. xxi. -58, 59.

2. a. pro eo ut ipsi.-.raperent, "instead of their seizing
and driving offplunder." petitusque scrpe, Sfc. "and he
had been often assailed by the plots of the chiefs, and
had been saved only by the treachery of the chiefs them-
selves, who gave information of their conspiracies with the
same fickleness of purpose with which they had formed
them."

b. mutando nunc vestem, S(c. See Polyb. iii. 78.

5. id, sc. auspicium. Publicis privatisque penatibus, in
apposition to domo. The state had its public, as every
family and house had its private Penates. Tbere was a
cbapel near the ceutre of the city to the public Penates at
Rome. As no one of a family would go abroad without
having first prayed to his household gods, so every consul,
dictator, or prsetor was bound, on entering upon his office,
to do sacrifice to the Penates of the state. Latinis feriis.
see xxi. 63, note 5. Monte, the Alban mount.

6. sortes. See xxi. 62, note 1. g.

8. pnefarentur. Tbe subject may be either decemviri, or
Divi. These carmina probably contained directions as to
what gods were to be worshipped upon the occurrence of
certain prodigies, and in what way.

46 LIVY. [Bk, XXII.

9. a. Jnnoni regince. The temple of Juno Regina on
tlie Aventine was built by Camillus after the conquest of
Veii.

b. Feronia: was a Sabine goddess, from whose worship
sprung a town which was called by her name. It was in
theterritory of Capena, at the foot of Mount Soracte. The
temple was plundered by Hannibal b.c. 211.

c. ArdecB. Ardea was one of the most ancient cities of
Latium, about twenty-four miles south of Ronie, and four
from the sea. It was one of the twelve colonia Latinee,
which in b.c. 209 refused to bear any longer the burthens
of the war, (Bk. xxvii. 9).

d. Suturnalia clumata, " the cry of the Saturnalia was
raised," alluding to the shouts of the throng, " lo Satur-
nalia." The Saturnalia was held in December, and was
the great mirthful feast of the year. From Livy's ex-
pression (pojndus...JHSsus) it would seem to have fallen
into neglect, and to have been renewed on the present
occasion.

II. Compare Polyb. iii. 79.

1 . propiorem viam. " He crossed the Apennines, not by
the ordinary road to Lucca, descending the valley of the
Macra, but by a straighter line down the valley of tlie
Anser, or Serchio; and leaving Lucca on his riglit, he
proceeded to stiuggle througli the low and flooded country
which lay between the right bank of the Arno and the
Apennines below Florence." Arnold, iii. 104.

2. admixtis ipsorum impedimentis, " with their baggage."
<TvyKaTafj.i^as aurols riiv airoaKevTjv. Pol. iii. 79. 1.
cogere agmen, " to bring up the rear," — iirt/xeXriT^v rris
oiipayias. Pol. dilaherentur, " slip away from the ranks."
suhsisterent, " stay behind."

3. Primi. The Spauiards aad Africans. quamodoprce-

ch. i.— iv.] LIVY. 47

irent duces, "requiring but the guides (or their officers) to
shew them the way." aut ..aut, "could neither keep up
their bodies by their spirits, nor their spirits by hope."
aut...aut — neque...neque, et ipsa. The baggage cattle
were no raore able to bear up than the men.

5. necessarium cubile, "just enough to lie upon." The
order is, "acervi jumeutorum prostratorum passim toto
itinere dabant tantum quod exstaret aqua" (so much of
them as was above water) " quaerentibus necessarium cii-
bile ad quietem parvi temporis." See Polyb. Ka9e^6iJ.€voc
yap €7r' avTuv Kal rljiiu aKivctiv cruiprfihv, vtrip rh vyphv vrrep-
e7xov Kal tif roiovTCj) Tpdircp Ppax» fJ.epos rrjs PVKrhs air-

eK0lfJ.WVTO.

III. 1. a. cer^im ^n6u?7, " ascertained."

b. Arretii, Arretium {Arezzo) was ^t the foot of the
Apennines, a little south of the Arno. It was a military
post of great importance, as commanding the entrance into
South Etruria and the valley of the Tiber from the north,

3. FeBsulas (Fiesole). FcbsuIcb was situated on a hill above
the valley of the Arno, about sixty miles from Arretium.
It adjoined the marshes of the Arno, and was the first
firm ground met with on emerging from them.

4. prospero...successu : see note, xxi.

6. Quin immo...penates sunt. The sentence is ironical :
"Why not sit here before the walls oi Arretium, whilst
Hannibal slips out of our hands and devastates Italy ?" &c.

9. Num literas quoque. Probably with allusion to the
letter which the senate sent to recal him from his com-
mand in Gaul in b.c. 223. See note, Bk. xxi. ch. Ixiii.

IV. Position of the two armies. Hannibal having passed
by Flaminius at Arretium, descends to tlie south, laying
waste with fire and sword as he goes. He leaves Cortoua

48 Livy. [Bk. XXII,

on his left, and approaches thelake Thrasymenus.follovving
the road in a soiith-east direction to the hills. Flaminius,
convinced that Hannihal is shunning him, has broken up
Irom Arretium, and presses closely on his rear.

1. a. quod agri est inter Cortonam iirhejn Trasuviennitmque
lacnm. Cortona was about nine miles north ol the lake,
situated on a lofty hill ; its position rendered it alinost im-
pregnable.

b. et jam pervenerant, sc. Pceni.

2. ubi maximemontes Cortonenses Trasiimemms subit. The
moiites Cortonenses {monte Glialandro) reach quite down to
the marshes that fringe the lake, at a point near its north-
west angle. On crossing these liills a view of the lake is
obtained, and on descending from them one enters a kind
of semicircle, with the north-east shore of the lake on the
right liand forming the chord, and the hills bending round
from behind to the left and front. On the hills in front
Hannibal posted his African and Spanish infantry; with his
light-armed troops he occupied the Gualandro hills, so as
to assail tlie flanks of tlie advancing Roman column.

7. cJamore 'prius...cerneret. The Romans were first ap-
prized of their being hemmed in by tl>e shouts of the
enemy on all sides ; the mist prevented tlieir seeing thcm.

V. 3. aUifiigientes...agmen. " Some, as they fled, fell in
with a mass of the combatants, and could get no further;
others that were rallying {redeuntes in pugnam), a line of
fugitives again turned back."

4. non illa ordinata, Sfc. " It was not a battle in which
the various divisions were marshalled in their due order,"
principes, liaslati, triarii. Livy has not mentioned these
divisions in their order of position. The hastati formed
the first line, beliind them the principes, and hist the triarii.
■ — Pro signis. The position of the signa was behind the

ch. iv.~viii.] LIVY. 49

hastati, who therefore are the antcsignani. post signa alia
acies, the principes cand triarii.

VI. I.a. pugna est. The present tense may be em-
ployed to give vividness to the picture, or else it is simply
a mistake for erat.

b. Ducario nomen, erat. Livy alone mentions this name.
Polybius says that Flaminius was slain by some of the
Gauls.

VII. 3. a. multiplex cades, " a slaughter many times as
great." Cf. inf. ch. liv. § 9.

b. Fabium. Q. Fabius Pictor, the most ancient Roman
historian. He served in this war, and was sent by
the senate to Delphi after the battle of Cannse to consult
the oracle by what means the gods might be propitiated.
See ch. 57, and xxiii. 11.

4. a. Latini nominis : see Bk. xxi. ch. Iv. noteb.

b. sine pretio dimissis. Hannibal first addressed them^
telling them that he was not come to war with the Italians,
but to deliver them from the tyranny of Rome. Pol,
iii. 85.

c. corpora suorum. His whole loss was 1,500, most of
whom were Gauls. Thirty of the most distinguished of
those who had fallen he buried with great honours. Pol.
iii. 86.

VIII. 1. ah Hannihale circumventa. Maharbal was the
commander. Polyb. iii. 86.

3. a. jam diu, thirty-two years. There had been dictators
in recent years (the last in b.c 221) for holding the co-
mitia; but the last dictator elected for actual service had
been A. Atilius Calatinus in b.c. 249, the sixteenth year of
the first Punic war.

b. consul aberat. The nomination must take place withia

50 LIVY. [Bk. XXII.

the ager Romatms, and, if practicable, at Rome. If tlie
consul could not return to the city, the uger Romanus was
interpreted to niean any part of Italy, and the consul
having received tlie senatus-consultum authorizing the ap-
pointment, niight make the noinination in his canip.

IX. \, per Umhriamusque ad Spoletum. Hannibal had but
to cross the Tibtr, which he did near Perusia, to enter upon
the pLiin of Umbria, extending south-east as far as Spo-
letum. Spoletum was a colonia Latina, and has the fame
of repelling Hannibal now, as afterwards (b.c. 209) of re-
taining its loyahy when other colonies were shewing dis-
affection, (xxvii. 9).

2. a. quanta moles Romante urbis esset. Had Hannibal
advanced froin Spoletum in the direction of Rome, iie
" would soon liave entered on the territory of the tliirty-
five Homan tribes, where every man whom he would have
met was his enemy." Arnold.

b. avertit iter. He turned north-east from Spoletum,and
crossing " the Apennines in the direclion of Ancona, in-
vaded Picenum : he tlien followed the coast of the Adriatic
through the country of the Marrucinians and Frentaniaus,
till he arrived in the northern part of Apulia, in the country
called by the Greeks Daunia." Arnold.

4, a. Prcetutianum Hndrianum agrum. Hadria (Alri)
lay about five miles from the Adriatic, a little south of the
borders of the Praetutii, It became a Roman colony b.c.
282, and was one of tlie eighteen which reniained faithful
at the most critical period of the war, (xxvii. 10).

b. Arpos. After the battle of Cannas, this city was one of
the first to submit to Hannibal, and it continued in liis
power until b.c. 213, when it was beirayed to Fabiiis
Maximus. It never recovcred froni the loises it sustained
in this war.

ch. viii.— X.] LIVY. 51

c. Lticeriam. Luceria is about twelve miles due west of
Arpi. It was very important as a military post to the
Romans while Hannibal was in Apulia, serving either as
winter quarters for the army, or as head-quarters during
successive campaigns.

6. iterum. His first dictatorship was in b.c. 221.

7. a. Veneri Erycinee. Mount Eiyxhad been the scene of
one of the last successes of Rome in the first Punic war.
It was famous for its temple of Venus, founded, as was
said, by .3i]neas. This is the first mention of the worship
of Venus Erycina being introduced at Rome.

b. Menti. This is the earliest notice of any temple to
Mens. See Bk. xxi. 31.

X. 1. de vere sacro. There are two instances in Roman
history of a ver sacrum ; the present, and one at the end of
this war. The sacrifice originally comprehended all that
was born of man or domestic animal during the two next
spring months, March and April ; but on these two occa-
sions human beings were not included.

2. a. hisce duellis, specified by the following quod duellum
and quee duella,

b. quive cis Alpes sunt. If quive be correct, the construc-
tion must be supplied, " cum Gallis iisve qui," &c. Qui is
usually read.

c. duit ; an old form of the conj. pres. for det.

d. profana, i. e. not already consecrated to any particular
god. So si id moritur . . .profanum, a little below, means
that if the animal died before the convenient tirae of its
being offered, no guilt was to accrue, — it was to be con-
sidered as unconsecrate.

e. clepset, for clepsisset. Clepsit is commonly read, which
is for clepserit. — cui cleplum erit, "from whom it shall
have been stolen."

52 LIVY. [Bk. XXII.

f. alro die,i.e. on a day when no rite could be performed
or new matter undertaken.

g. ante id ea, better read as one word. — Anteidea ac =
priusquam The order is, " si senatus populusque jusserit
fieri anteidea ac faxit."

3, a. ludi magni were celebrated every year, from the
fourth to the twelfth of September, to Jupiter, Minerva,
and Juno.

b. (eris...triente : 333,333 asses and J. At this time the
as was worth about two farthings and i. — trecentis, Sfc.,
ablatives of the cost.

XI. 2. ab Cn. Serviiio...exercitum. This army still con-
sisted of about 30,000 men.

3. a. Tibur...dlem ad conveniendum edixit, "lie appointed
them a day for assenibling at Tibur." Tibur {'I ivoli), about
twenty miles north-east of Rome.

b. ut — uti. The repetitiou of the word is frequent in
Livy. The punctuation of the text is incorrect : there
should not be a full stop at essef, for the apodosis of the
whole sentence begins at ipse — misit.

4. Ocriculum, on the left bank of the Tiber, where tlie
Flaminia Via crosses it.

5. Vetustate. See above, ch. viii. 3.

6. portum Cosanum, on the Etruriau coast, about fifty
miles from Ostia.

XII. 2. in viam Latinam. TheViaLatina was one of the
oldest of the Ilimau roads. It took a south-east direction
from Rome, through Tusculum toVenafrum, then directly
south to Teanum, and on to Casilinum on the Vulturnus,
where it joined the Via Appia. The marclies of Fabius
are not given, but he came at last withiu sight of Hannibal
near Arpi.

ch. X — xiii.] LIVY. 53

4. a. cogeret, sc. egredi.

4. b. Tninus...pcenitere, to think less badly of. Tiut pneni-
tere is impersonal, and its construction must not be over-
looked. The order is, adsuefaciebant militem minus pcenitere
(= ut minus pocnileret) militem, Sfc. The second militem
must be supplied.

XIII. 1. " Hannibal finding tliat the Apulians did not
join him, recrossed the Apennines, and moved tlirough
the country of the Hirpinians into that of the Caudinian
Samnites." Arnold, p. 119.

a. Beneventanum...agrum. Beneventum, onthe Via Appia,
about thirty miles east of Capua, originally a strong Sam-
nite city, had fallen under tiie power of Rome in the third
Samnite war, and was now a Latin colony. The Romans
gained two great successes in its neiglibourhood in this war.
(i.) The defeat of Hanno by Gracchus, b.c. 214, (xxiv. 14);
and (ii.) The storming of Hanno's camp by Fulvius, B.c.
212, (xxv. 14).

b. Telesiam urbem. Telesia is a few miles north-west of
Beneventum, near the right bank of the Calor, about three
miles from its junction with the Vulturnus. Fabius re-
covered it from Hannibal b.c. 214, (xxiv. 20).

2. a. hi nuntiantes, the verb is moveru7it. Quum res major
quam auctores esset, " tlie importance of the object being
greater than the trustworthiiiess of his advisers." alternis
^identem ac dijjidentem, " trusting and distrusting by turns."

b. ut Campanos ex Samnio peteret. From Telesia, Hanni-
bal descended " the Calor to its junction with theVulturnus,
and ascending the Vulturnus till he found it easily ford-
able, he finally crossed it near Allif.ie, and passing over tlie
hills behind Calatia, desceiided by Cales into the midst of
the Falerniau plain, the glory of Campania." Arnold,
p. 119.

54 LIVY. [Bk.xxii.

c. tit etiavi atqne etlam...affitmarent, " to be very careful
to iriake good their promises by deeds." There is no need
to take eliam atqne etiam with monitos before ut.

3. i7i. agrum Casinatem. Casinum was a colony on the
Via Latina.

4. a. sed Punicum ahliorrens. Supply either ojt, as Gronov.,
or vomen. " The Punic pronuiiciation being unable to
speak distinctly the Latin name, caused the guide to un-
derstand Casilinum instead of Casinum."

b. Casilinum was a strong town on tlie Vulturnus, (which
is not fordable there,) at the junction of the Latin and
Appian roads. Fabius had strongly garrisoned it, and it
now barred Hannibars way to the south.

c. campum Stellatem. The position is not ceitainly
known, but it was north of the Vulturnus, and probably
was part of the plain lying between that river and Cales.

7. aquas Sinuessanas. Sinuessa was on the Via Appia,
where it leaves the coast to cross the Vulturnus. The
baths of Sinuessa were famous until eclipsed by those of
Baise.

XIV. 2. a. ad rem fruendam. Fniew(^/«M passive, " to be
enjoyed." Cf. xxi. iii. § 3. Some editions have " ut rera
fruendam."

b. ut...tuta...esset. See Rk. xxi. ch. xxv. 1, e.

3. qui modo...indignando, " we who lately, in our indig-
nation at Saguntum being besieged, called upon" &c.

5. M. Furius. M. Furius Camillus. — nobis dictator...
queesitus, " this matchless dictator sought out to save us in
our distress."

6. busta Gallira. See Bk. v. ch. xlviii., " pigritia singu-
los sepeliendi promiscue acetvatos cumulos hominum ure-
bant, bustorumque inde Gallicoruni noniine iusignem lo-
cum fccere."

ch. xiii. — xvi.] LIVY. So

10. haud duhie fereha'nt...pralaturos, " they would evi-
dently have preferred." The order is, " Haud dubie fere-
baiit (se) pralaturos Minucium rabio ducem."

XV. 1. a. pariter...haud minus quam. Two constructions
are mixed ; pariter in suos atque iri hostes, and haud minus
in suos quam in hostes.

b. infamem, "unpopular," "found fault with."

c. arbusta, vineaque, 4'c., in apposition to ea regio,

2. Calliculam montem : only found in Livy. From Mount
Tifata, on the south of the Vukurnus, M. Callicula con-
tinued the range of hills northwards, dividing the Falernian
plain westward from the upper valley of the Vulturnus
on the east.

3. exciderunt, sc. animo, " were forgotten."

4. Carthalo. Perhaps the same who (ch. Iviii.) was sent
to Rome, after the battle of Cannae, to negotiate. He com-
manded the garrison at Tarentum, and was killed there
when that place was taken by the Romans, B.c. 208. (Bk.
XXVII. ch. xvi),

6. ne ah Sinuessa. Hannibal was now, in fact, entirely
hemmed in. He had the range of the Falernian plain, but
t!ie Vulturnus, from Casilinum to the sea, barred his way to
the south ; on tlie east, from Casilinum to Cales, "the
hiils formed an unbroken barrier, steep and wooded, the
few paths over whicli were already secured by Roman
soldiers ;" Cales itself, on the north-east, stopped the out-
let from the plain of the Latin road ; on the west was the
sea, and north-west the pass of Tarracina, by securing
which, Fabius blocked the Appian road.

XVL 2. a. haud dubie cequiore loco,i. e, Romanis viagis
conimodo.

b. carptim, " at different places."

4. Liternas arenas,Sfc. The Liternus near ihe seaformed
E

5S LlVy. [Bk. xxii.

a large marsliy pool, called the Literna Pahjs, ■which was
bordered on either side by more extensive marshes. The
coast for some distance was very barren and unhealthy.
Liternum is chiefly famous as the place to which Scipio
Africanus exiled himself.

5. ludihrmm oculorum, " to deceive tlie eyes of the
enemy." — commentus, " having devised," from commi-
niscor.

XVII. 2. irrita, " ineffectual," i.e. to shake ofFthe fire.

3. ut humana apparuit, " when it was clear that the cheat
was of man's device."

4. in agro AlUfano. Hannibal made his escape, over
Mount Callicula into the valley of the VuUurnus, above
Casilinum, crossed the river, and encamped iu the territory
of AllifjE.

XVIII, 3. armorum habifu, "the natnre of their arms."
— campestrem hostem, " an enemy accustomed to fight on the
plain." — statarium, " trained to keep their ground," i.e.
unused to the quick evolutions of irregular light troops.
See Bk. ix. ch. xix.

6. per Samnium. Hannibal now "mounted the valley
of the Vulturnus, towards Venafrum, marched from thence
into Samnium, crossed the Apennines, and descended into
the rich Pelignian plain by Sulmo, which yiekled him an
ample harvest of plunderj and thence retracing his steps
into Samnium, he finally returned to the neighbourhood of
his old quarters in Apulia." Arnold, vol. iii. p. 123.

7. Gerconiuvi, a\. Geron\\im,OT GemmMm. Asmallplace,
(Livy calls it "castellum inops Apulia;," Bk. xxii. ch.
xxxix.), about twenty-five miles north-west of Luceria, ou
the edge of the Apulian plain. Polybius (iii. 100) says
that the iuhabitants were put to the sword, but the towu

ch. xvi.— xix.] LlVy, 57

■vvas left as a magazine for the army, vsrhich occupied a
fortified camp outside the walls. Cf. inf., ch. xxiii. § 4.

8. a. Larinale agro. Larinum is about four miles north
of Gerunium.

b. revocatus...agens. These nominatives have no verb.
The construction might have been completed regularly
wiih Romam est projectus, instead of which the senteiice
heec nfquicquam...equilum is interposed.

XIX. — XXII. Progress of the war in Spain, b.c 217.
Cn. Scipio surprises the Carthaginian fleet at the mouth of
the Iberus, and captures twenty-five out of forty ships;
becomes master of the whole coast ; ravages the country
round Carthagena ; crosses to the island of Ebusus and
lays it waste, though unable to take the chief town ; re-
ceives embassies for peace from the Balearic islands, and
several of the Spanish tribes, and defeats an insurrection of
Mandonius and ludibilis, two chiefs.

On the arrival of P. Corn. Scipio, about four months
after the Trasimene battle, with reinforcements, the two
brothers march upon Saguntum, gain possession of the
Spanish hostages held by Bostar the governor, and win
great favour among the tribes by giving them tlieir liberty.

The close of b.c. 217 finds the Romans in secure pos-
session of the country north of tlie Iberus, masters of all
the east coast, and steadily winning their way among the
tribes of the interior, Hasdrubal having enough to do to
keep under the Celtiberi, who had revolted at Scipio's in-
stigation.

XIX. 2. Carthagine : Carthago Nova.

3. a. primo idem consilii fuit, i. e. conjligendi cum hoste.

b. delecto milite ad naves imposito, sc. navihus.

c. altero ah Tarracone die, "on the secoad day after
leaving Tarraco."

58 LIVY. [Bk. XXII.

8. VLrdum omnes, S^c, " scarcely liad all got on board,
before some casting loose tlie liawsers (resolulis oris), stand
out to their ancliors, (i. e. until brought to by their an-
chors) ; others, that there inight be nothing to hold them,
cut their cables," &c. The ships were near the beach,
anchored seaward from the prows, and made fast to the
shore by hawsers from their sterns. oris, " the hawsers
from the stern to tlie sliore." anchoralia, " the cables of
tlie anchors."

XX. 1. iiisequuti...cepere. According lo tlie present
text it would appear tliat the llomans captured all the
vessels which had not run ashore, but the negative non is
evidently wrongly retained : some of the Carthaginian ships
escaped up the river, others rau ashore and were hauled
off by the Romans.

3. Onusam, al. Honoscam. Nothing is known of the
place under either name.

4. Longunticam. This place is also unknovvn. There
was a district near Carthago Nova, called SpartariusCampus,
wliich produced a peculiar kind of long grass (spartum)
used for making ropes and niats. Loiiguntica may have
been the place where this material was shipped.

5. Eljusum insulam. One of the Pityusce insulse. There
were two islands close together, which were often confound-
ed, as has probably been done by Livy here, under one
name. The larger was called Ebusus (Iviza), the smaller
Ophiusa {Formentnra). They were about 100 miles from
the nearest Spanish promontory. The Balearic islands lie a
good deal farther to the east, and did iiot anciently include
Ebusus and Ophiusa, though in the modern sense they do.
The islands were laken possession of for the Romans by
Q. Caecilius Metellus, surnamed Balearicus, b.c. 123.

ch.xix. — xxi.] LIVY. 59

6. ubi..,ubi. The first ubi is "where;" the second,
" when."

8. saltum Castulonensem. A range of moinitains dividin»
the upper valley of tlie Baetis, on wliich Castulo was
situated, from that of the Anas.

XXI. 1. a. Mandonius Indebilisque. Two brothers. When
Hanno, in b.c. 218, was defeated and taken by Cn. Scipio,
Indibilis, who commanded the Spanish auxiliaries for him,
shared his fate, (Poi. iii. 76). It is not related hovv he
regained his liberty. In B.C. 212 he led a force of 7,500
men to join Hasdrubal, the son of Gisco, and the attenipt
of the Romans to intercept him brought on the battle which
ended in P. Scipio's defeat and death. When P. Scipio
Africanus took New Carthage, the wife of Mandonius and
the daughters of Indibilis fell into his hands, and his kind
treatment of them, compared with the haughty conduct of
Hasdrubal, won them in b.c. 209 to join the Romans with
all the forces of their nation. Three years after, tlie report
of the death of Scipio led them to revolt ; but Scipio
quickly defeated them, and treated them with great cle-
mency. The next year (b.c. 205), Scipio having quitted
Spain, they revolted again, but were defeated by the gene-
rals whom Scipio had left. Indibilis fell in the battle
^landonius escaped for a time, but was afterwards given
up by his followers to the Romans, and put to death.

b. antea, i. e. before the rednction of the Ilergetes by
Cn. Scipio mentioned in Bk. xxi. ch. Ixi.

4. Ilergavonensium, al. Ilercaonensium, the c and g being
interchangeable. They occupied the coast from a little
north of the Iberus, southwards to the river Uduba. Their
chief town was Dertosa {Tortosa), on the left bank of the
Iberus.

60 LIVY. [Bk. XXII.

XXII. 4. obsides, See Bk. xsi. cli. xxi.

6. fidem, " allegiance."

7. id agehat ut...esset, " lie made it his study," or, "he
used all his endeavours to be."

10. ex eaparte, i.e. from tlie sea, or harbour side. The
town itself was a mile from the sea.

12. a. viilt sihi.,.fidem, " every one wishes to be trusted,
and confidence reposed generally ensures free confidence in
return." ipsam fidem. Ipsam is used to give precision ;
"free, full confidence."

b. ut opera qiioque...mcu7n, "that I niay personally aid
in the execution of my plan." — et rei...adj/ciam, "and
make as mucli moie popular as I can, a proceeding sure to
be popular of itself."

13. a. noti ad ccBtera Punica ingenia callido, " not up to
the rest of his couritrymen in cunning" ad, (Gr. Tpbs,)
denotes comparison. Cf. Bk. xxxviii. ch. liii., " Quid ad
primum consulatum secundus," &c.

b. conventis, " liaving been niet." See Madv. Lat.
Gramm., § 110, obs. 3.

16. a. major aliquanto.-.poterat, "the favour wliich tlie
Romans thus won was much greater tlian in a similar
case would liave accrued to the Carthaginians, for they
(tbe Carthaginians), as long as all went well with them,
had been found by experienee to be oppressiveand liauglity
masters, aiid their becoming more lenient miglit have
seemed to have been the effect of change of fortune and
apprehension ; but tlie Roman," &c. — Romnnortm, Car-
thaginiensiiim, are both objective genitives.

b. ah re clemenli liheraliqiie initium feceral, " bad begun
with a measure kind and lil)eral." Cf. Polyb. iii. 9.0.

XXIII. 2. a. ab uno eo, sc. didiUoris agro.
b. plus 7-eciperet, sc. cajjtivorum.

cli. xxii.— XXV.] LIVY. 61

XXIV. 2. pro vigenio ducis, "in accordance with the
teinper of the cominander."

3. ferocius quam consuUius, " with more impetuosity than
prudence."

4. sciret, sc. liostis.

6 dejecissent, " dislodged." — ipsi, the Romans.

7. a. per aversa castra, "through the camp at the hacb."
See Bk. v. ch. xxix., " per aversa urbis," and Bk. xxiv, iii. 5.

b. pars exercitus, "a third of his army," which (see § 4)
had been sent out to forage.

8. Poenum, This, and the accusatives which are the
subjects of the foUowing sentences, to the end of the chap-
ter, depend upon quidam auctores sunt.

10. quinque admodum, " about," or " quite as many as
five." See Bk. xxi. ch. xxxvi. § 2.

XXV. 1. a. M. MeteUus. There was a prastor of this
name in b.c. 206, but tlie proceedings against Fabius are
usually ascribed to M. Metilius, who is mentioned again
Bk. xxv. ch. xxii.

b. et in ducendo bello ac seduio tempus terere. Ac is
omitted in most editions, and the sense is clear witliout it.
If ac be genuine, we niust suppose that the vehemence of
the speaker leads him to change the construction of the
sentence.

c consulum allerum. Flaminius.

d. alterum...procul ah Italia ablegatum. Servilius. See
ch. xi. § 6.

e. duos prestores, sc. T. Otacilius in Sicily, and Corn.
Mammula in Sardinia. — quorum neutra, S^-c, " neither of
whose provinces at this time required the piesence of a
prastor." The construction is harsh, but tliere is no need
of any chaiige.

f. quo jam...concessum sit, " from which, as from the

62 LIVY. [Bk. XXII.

country beyond the Iherus, theyhadnow retired hefore the
Carthaginians." Concedere and cedere are constructed with
dat., acc, or abl. See below, ch. xxvii. 3, a.

4. 7iec iamen, ^c. The existence of another consul, to-
gcther with the increased power of the magister equitum,
would be, Metellus thought, sufficient to overrule the
authority of Fabius.

5. a. in actione, "in pleading."

b. 7ie in senatu quideni, Sfc. " Even among his own party
Fabius was not universally popular ; he had magnified
himself and his system somewhat offensively, and had
spoken too harshly of the blunders of former generals."
Arnold, iii. p. 126.

6. bono imperatore. The editions mostly liave the
dative.

8. magis tacila...prodire, " it was more the silent dislike
to the dictator and favour towards the master of the liorse
which influenced men's minds, than that any were bold
enough to come forward and advocate the measure, which
was generally popular.

10. ipsum institorem mercis, " who kept a shop to sell his
own goods." The Romans carried on various lucrative
occupations, but usually employed slaves as their agents,
{institores).

XXVI. 1. pr(Ptura. Varro was prsetor in the preceding
year; seenote, Bk, xxi. ch. xvii. § 4. Besides this,he had
been successively qusestor, and plebeian, and curule sedile.
He was sprung from the lower classes, but " it is without
example in Roman history that a mere demagogue, of no
famiiy, with no merits civil or military, should be raised
to such nobility." Arnold, iii. p. 129.

2. litteris senatus consulti, "dispatches containing the
decree of the senate." It is a very unusual expression.

ch. XXV. — xxix. LIVY. 63

XXVII. 1. a. magistri equilum...soliti sunt. See Bk.
VIII. ch. xxxii. et seqq.

b. deorum homiiiunique judicio. Deorum, because they
had given hini (Minucius) success over Hannibal; hvmi-
num, for the senate's decree had shewn bow unpopular
Fabius's policy was.

3. a. ilaque se...cessurum. The construction is, "itaque
se volentem nunqnam cessurum parte gerendarum rerum
consilio qua posset (non cedere). Lit., " he would never
willingly withdraw from that share of conducting inatters
prudently, from which he could help withdrawing."

b. 7tec se...divisurum, "he would divide the army wilh
him, but not the periods or days of command."

XXVIII. L suo modo, "in his own way," " as he
pleased ;" or, "in his usual way," i.e.fraude atque in-
sidiis.

4. natus tegendis insidiis. See above, ch. iv. § 2.

6. ac sibi quisque...ad locum capiendum. This punc-
tuation is probably right, but instead of " ad locum capi-
endum," we should probably read ac. The ouly sense
possible liom the present text is, "with a view to the
occupation of the place."

10. recta, " front to front."

11. Sed exorti. The order is, " Sed insidiatores exorti
repente, incursantes utrimque in latera ab tergoque fece-
runt 3um tumultuni terroremque ut," &c.

XXIX. 3. a. conversi in hostem, " facing about." — vol-
ventes orhem, So Bk. ii. ch. 1., orbem colligere.

b. palam ferente, " plainly shewing." ferre is used in
nearly the same sense in Bk. iv. ch. xlv. So perhaps
above, ch. xiv. note 10.

4. eum primum esse virum qui ipse consulat. Hesiod,
quoted by Arist. Eth. Nic. i. 2 : —

64 LIVY. [Bk.xxii.

ovros fnlv iravdpKTTOs os avrbs Trdvra vorirrri,
i(T6\hs 6' ai) KaKeivos hs e(/ elv6vTi Tndiirai.
ts Se Kf ixr}T^ aiiThs vofTi ij.t]t dWov aKovtcv
iv Ovfi^ ^a'AA.7jTot, 6 5' avr axpv^os aviip.

XXX, 2. magistri eqidtum : supply ordinem, from the
following.

4. viaximiim laudibus-..ferre. Fabius was called the
"shield," as Marcellus was the " sword," of Rome.

XXXI. 1. a. Cn. ServUius. See above, ch. xi. § 6,

b. Menige insula. The island Meninx lies very near the
niainland of Africa, just south of tlie Syrtis Minor. — Cer-
ciiia was an island just north of the Syrtis.

3. Sempronio Blcrso. Tiie name of Blsesus was one of
ill omen to the Romans in these parts. In the first Punic
war (b.c. 253), C. Sempronius Bltesus the consul, being iu
command of 260 ships, his fleet ran aground on the Syrtis,
and was only got off by throwing everything overboard.
150 ships of the same fleet were afterwards lost on their
way home, in a storm oft'Cape Palinurus.

5. a. dictatorem, as dictator, not pro-dictator.

b. eo decursum esse.-.esset, "recourse was had to the
creation by the people of a pro-dictator." The nomi-
ration by a consul was essential to the due election of a
dictator. The senate, in their decree that a dictator
sliould be elected, usually named the person they wislied
to liave ; but the consul was not obliged to follow their
nomination. In after times, Sylla was nominated by an
interrex, and Caesar by a prx4or, but it was without pre-
cedent in both cases.

XXXII. 1. a. carppntes agmen. See Bk. iii. ch. v.
b. nisi cum fiigfe spi-cic aheundum timuisset, "if lie liad
not ieared that liis departure would wear the appearance

ch. xxix. — xxxiv.] LIVY. 65

offlight" Other editions read "nisi tum fugse speciem
abeundo timuisset."

3. a. juxta...ac. See above, ch. xxxi. § 1.

b. ad subsidium fortunce, "a reserve in case of change of
fortune."

XXXIII. 2. a. Demetrium. See Bk. xxi. ch. xvi. note d.
After the capture of Pharos hy L. jEmilius Paullus in
B.c. 219, Demetrius fled for refuge to Philip, and became
his chief adviser, After the battle of the Trasymene lalie,
he advised Philip to make alliance with Hannibal against
Rome. The completion of this was delayed by the cap-
ture of the Macedonian envoy Xenophanes (Bk. xxiii. ch.
xxxiii., xxxiv. ;, but was conchided in the year after tlie
battle of Cannae. The Roman demand for the surrender
of Demetrius by Philip was unsuccessful.

b. Pineum regem. Pineus was the son of the Illyrian
king Agron, who died in b.c. 231. At first he was left to
the guardianship of Teuta, his step-mother, but upori her
defeat by the Romans, he was committed to tlie care of
Demetrius. On the expulsion of Demetrius, the Romans
raised him to the throne, but obliged him to pay them
tribute.

4. locatam, " let to contract."

6. interregem. The appointment of an interrcx was a
very unpopular measure, because no plebeians were ad-
missible to the office. From this time there does not occur
another instance of an interregmim until B.c. 82, when an
interrex was appoinled by the senate to hold the comifia
or Sylla's election to the dictatorship.

XXXIV. 3. in ejus interregno, sc. P. Corn. Asina's.
The authority of each inlerrex lasted for only five days.

66 LIVY. [Bk. XXII.

At their first creation, tliere were tejt inlerreges, but the
iiumber was afterwards, at various times, increased. The
comitla were usually held by the second or third in the
succession, seldom by the first.

4. C. Terentio Farron!...homi»es. This sentence is ren-
dered difficult by the lon<j parenthesis. The whole may
be broken up in translation, aiid then the sense will be
clear: — " That men might not grow accustomed by in-
veighing against them to think themselves as good as they,
(se...sibi refer to patres), the patricians used all their
eftbrts to oppose the election of C. Terentius Varro. He
was one of the peopIe's own sort, and had become ingra-
tiated with them by his invectives against the aristocracy
and other devices for winning favour. From the shock
which bad been given to Fabius's power as dictator, be
was now in the blaze of bis glory at tbe expense of an-
other's popularity, and the commonalty were even exerting
all their strength to bring him out for the consulship." —
alicna invidia, " by throwing odium on another," in the
same sense as per invidiam eorum, a little below. — extra-
here : seeBk. v. ch. xii., " extractum ad tantum honorem."
An invidious word, " to drag hiin out," as if by force,
though utterly unfit for it. But see ch. xxvi. 1, note.

5. a. id foedus, Sfc., " such was the league which had been
struck between all tbe nobles."

b. hominem novum. A plebeian who first attained a
curule office, was the founder of liis family^s nobilit(ts.
Having no imagines he was called a novus homo, and his
status, or condition, was called novitas. Marius and Cicero
are the most famous instances of novi homines. Dict. of
Antiq., p. 799. a.

c. plebeios nobiles, opposed to hominem novum. Men of
plebeian origin, but whose ancestors had held curule oflices.

ch. xxxiv., XXXV.] LIVY. 67

(1. poptilum liberum hahiturum, sc. consulafiim. Tlie
meaning is that the people ■would hold the consulship at
their own free disposal.

XXXV. 1. C. Terenlius consul unus creatur. There
were six candidates, hut Varro alone of them all ohtained
a sufficient number of votes in any tribe to be returned.

2. a. (jui cum M. Livio consulfuerat. In tlie year B.c. 219.
iEinilius was a good soldier, and had finished the Illyrian
war in a single campaign. He was very unpopuLir, and
had been charged, unjustly it would seem, with misappro-
priation of the spoils taken in the Illyrian war, and with
difficulty escaped condemnation. M. Livius, his coUeague,
was not so fortunate: he was condemned and fined. The
sentence was an unjust one, and Livius was so disgusted
with the wrong, that for some years he withdrew entirely
from Rome. The need of the State at last drew him for-
ward again, and in b.c. 207 he accepted the consulship, as
colleague with C. Nero, and with him shared the glory of
defeating Hasdrubal at the Metaurus.

b. sua prope. These two words must be taken closely
together. jEmilius had escaped condemnation, but only
narrowly.

3. a. M'. Pomponius Matho. He had been nominated
magister equitum to Veturius Philo. See ch. xxxiii. § 7.
At the end of his office as praetor, he was sent to Cisalpine
Gaul as propraetor (b.c.215), and in b.c. 214 that province
was continued to him. Bk. xxiv. ch. x. Tliere is a diffi-
culty in reconciling the statement in Bk. xxiii. ch. xxv.,
that no arniy was sent to Gaul in b.c. 215, with this.
Perhaps Matho was appointed to the province, but did not
obtain any troops that year.

b. P. Furius Pliilus had been consul witli Flaminius
in B.c. 223. He was now elected praetor peregrinus. He

<y'^ ]^IVY. [Ek. xxii.

was severely wounded in an engagement on the coast of
Africa, Bk. xxiii. cli. xxi. He died censor b.c. 21-i. Bk.
XXIV. ch. xi. and xliii.

c. M. Claudius Marcellus. This is the first inention of
Marcellus as an actor in this war. As his services vvill
occur very prominently, it will be as well, once for all, to
give a short outline of them. Marcellus was consul for the
firsttime b.c. 222, when he was nearly fifty years old. It
was the time of the Gallic war, and he gained the spolia
opima, and a triumph. In b.c. 21 G (the present occasion)
he was made prffitor, and was intended to command in
Sicily; but the disaster of Cannae detained him in Italy,
and he was sent to collect the reinnants of the defeated
ariny, aiid make what head he could against Hannibal.
He saved Nola (Bk. xxiii. ch. xiv. — xvii.), but could not
undertake more active operations. In b.c. 215 he resumcd
the command in Campania as proconsul, (Bk. xxiii. ch.
xxx.,) his election to the consulship in place of Postumius
having been declared invalid. A second successful defence
of Nolawashis chiefexph)it this year(Bk. xxiii. ch. xli. —
xlvi.) In B.c. 214 Marcellus was chosen consul for tlie third
time, with Fabius Maximus. A third defence of Nola and
the capture of Casilinum were the chief events in whicli he
was concerned this year (Bk. xxiv. ch. xiii., xix.); towards
the close of the summer he was sent into Sicily, where
thestormingof Leoniini (Bk. xxiv. ch.xxx.), andthe siege,
and finally the capture, of Syracuse in b.c. 212, made him
further conspicuous. In b.c. 211 iMarcellus returned to
Italy, was consul for the fourth time in b.c. 210, and in
this year took Salapia, and engaged Hannibal without
disadvantage, thougli with no decisive success. In b.c.
209 he retaincd the command of liis army in Italy as pro-
consul. Three engagements took place early this ycar
betwecn Marcellus and Hannibal ; in the last it is said the

ch. XXXV., xxxvi.J LIVY. 1)0

Romans were victorious, but if they were, their losses were
so great that they were unable to follow up their victory,
and Hannibal remained still master of the country. Tlie
next year, b.c. 208, witnessed Marcellus' fifth consulsliip
and death. He had advanced from Venusia to reconnoitre
the enemy, fell into an ambuscade of Numidians, and was
jlain.

d, L. Postumius Albinus. Thesame who had been consul
in B.c. 234, and again in b.c. 229. He was elected consul
again for b.c. 215, but did not live to enter upon his office.
He and his army were destroyed by the Boii, in the forest
Litana. See Bk. xxiii. ch. xxiv.

XXXVI. 1. z, numero...auctas. See Bk. xxr. ch. xvii.
4, a. In construction the sentence depends upon alii auc-
tores sunt. "They say also that the legions were augmented
in respect of the number of their foot and horse." numero.
For this abl., see Madv. Lat. G., § 253. millibus is used
substantively, "a thousand foot."

b. quadringeni equites. Some editions have treceni, but
three hundred was the usual number of cavalry in a
legion.

c. socii duplicem mimerum equitum darent, It has been
doubted whether the cavalry of the allies was not treble
that of the Romans, instead of double. The doubt arises
from Polyb. iii. 107. 13, where he says that the infantry of
the allied contingents equalled that of the Romans, but
that their cavalry were generally thrice as numerous {ws
tTritrav rpfK\dffiou). But in another place, where he speaks
of the numbers of the legion (vi. 26. 7), the texts vary be-
tween TpnrXdcnoi' and SnrAacriov, and on the whole it seems
likely that Livy's positive statement here is to be accepted.

d. peditis cequarent, i. e. aquarent numerim peditis. Other
editions read pedites.

70 LIVY. [Bk. XXII.

e. septem...Cannas. The numbers correspond exactly
with tlie preceding statements, There were eiglit legious,
consisting each of 5,000 Roman and 5,000 allied infantry,
— 80,000. Each of these legions further consisted of 300
lloman (= 2,400) and 600 allied cavalry (= 4,800).
Therefore, 80,000 + 2,400 + 4,800 = 87,200 in all.

3. a. cnwre signa, S(C. See Bk. xxm. cli. xxxi. § 16.

b. Fia Fornicala, a street leading to the Campus Mar-
tius, so called probably from tlie triumphal arches {fornix)
built across it.

XXXVII. 1. Osfia. Some Tea.d Osfia7n. The namc is
found in both declensions. Ostia-a, or Ostia-orum.

^.pondo. Bk. xxi. ch. Ixii. The //ira (which istheweiglit
to be understood here) was about | of a pound avoirdupois.

5. modinm. The modius was equal to a very little less
than a peck.

6. Milite, opposed to cquife, and used here and in sonie
other places for pedilc.

9. aurum. See ch. xxxii.

XXXVIII. 2. milifes tum, quod nunquam antea factum
erat, jurejurando ab trihunis militum adacfi, ^-c. See Bk. iii.
ch. XX., wheie the sohiiers are said to have taken the jus-
jurandum. But Livy forgot this. Tiie usual military oath
was called sacramenfum ; it was taken voluntarily, and was
of a less formal nature than a jusjurandum. Its purport
was that the soldiers jussu consulum conventuros neque in-
jussu ahifuros ; this oath was always taken. What then
is meant by saying that the soldiers were now for the first
time jurejurando adacfi ? Either we must suppose tbat
the customary sacramentum, by its being enforced by the
tribunes, or by some unusual foimalities in the manner of
its imposition, was converted into a jusjurandum, or tlie
jusjurandum consisted, in tlie addition to liie usual oatli, oi

ch. xxxvi. — xxxix.] LIVY. 71

tlie foimula " sese fugiE atque formidinis ergo non abi-
turos, neque ex ordine recessuros, nisi teli sumendi, aut
petendi, et aut liostis ferieudi, aut civis servandi causa."

3. ad decuriatum aut centuriatum, " to be told ofF into
their decuries or centuries respectively." See Bk. VI. ch.ii.

5. perfecturum = con/ecturum, sc. bellum,

7. ad id locorum. See Bk. ix. ch. xlv.

8. id perseveraret. In eo perseverare would be more fre-
quent ; tlie simple acc. after this verb is very rare.

XXXIX. \, fide vestra; ehhei = secundum fidem ves-
tram, or it niay be an expression borrowed from the lan-
guage of a seiiatus-consultum, in which the officer em-
pioyed was charged " videre quod e republica fideque sua
esse censeret."

2. claudtt, itoxa claudeo, = claudicef, which is the more
frequent reading.

3. nescio a'n...et,cumiUo...oppiignaturus. The sense ofthis
passage as the text stands is, " I know not whether Varro
will not prove a niore dangerous adversary than Hannibal ;
with the one you will have to contend only on the field of
battle, but with the other at all times and places; against
Hannibal and his legions you will contend with your horse
and foot, but Varro will assail you at the head of your own
soldiers." In accordance with this, the whole passage may
be better arranged as follows : " nescio, an infestior hic ad-
versarius quani ille hostis maneat: cum illo in acie tantum,
cum hoc omnibus locis ac temporibus certaturus es: et
adversus Hannibalem legionesque ejus tuis equitibus ac
peditibus pugnandum tibi est : Varro dux tuis militibus
te est oppugnaturus." — hic...ille, illo...hoc, Hic and hoc
refer here to Teientius : ille...iHo to Hannibal. See Bk.
XXIV. ch. xxix. § 2.

5. nec gloriandi..,excesserim. The difficulty of this place
F

72 LIVY. [Bk. xxir.

is chiefly in the meaniiifr of adversits uninri. Some under-
stand Varro to be signified, as it is rendered in tlie quaint
old translation of Philemon Holland, "Butit is no time
now to stand upon these tearmes, and to glorifie mysclfe
in comparison of tliis one persnn ;" others refer it to
Paullus j^milius, as if = coram te uno. Ut ego...ei--
cesserim, "how I," &c. Some editions liave et ego, whicli
seems better.

6. Jd jam, Sfc, "they have already given us proof of
this," &c.

7. quamdiu pro Gereonii. See ahove, ch. xviii., xxiv., and
xxxii. § 1. Hannibal had been kept inactive at Gevonium
nearly all the winter and spring, by the tactics of Fabius
and his successors.

8. lahorare, opposed to cxsfirtgui. It is used figuratively
of anything darkened nr eclipsed. Cic, Tusc, i. 38, 92.
So lahores, Virg. iEn. i. 742 : —

" Hic canit errantcm lunam, solisque Libores."

9. timidum pro canto, Sfc. See above, ch. xii. § 6.

10. .<,7tam occasionem. See ch. xxviii. § 1," se suo modo
captaturum."

XL. 1. semnstum. Sce eh. xxxv. § 2, note.

3. M. Atilium...Romam miserttnt. Polyb., iii. 114, 116,
says tliat Atilius fell at Cannae, but he makes a mistake:
Atilius is mentioned again, Bk. xxiii. ch. xxi., as one of
the trinmviri mensarii ; and again, Bk. xxiv. cli, xi., as
having been elected censor.

4. maturitas temporum, "tbe ripening of the corn in its
season." Otbers render "a good opportunity." — Ut...sttper-
esset...fueiit...foret. These tenses make the passage diflfi-
cult. Fuerit cannot, like snperessrt, depend upon ut, but
the sentence Hisjjanortim. . ./uerit must be understood as a

ch. xxxix.— xlii.] LIVY. 73

sort of additional remark, occurriiig to tlie writer at the
moiiieut.

XLI. 3. a. fortunte publiciE privaiaque. For/una, "pro-
perty," "stores," either belonging to the state or army at
large (puhlica), or to individual officers {privata).

h. iuipedivienta...'mediuin « o-me/i, i. e. " ut essent medium
agmen."

4. ut fides fieret, Sfc. The order is, " ut fides fieret vo-
luisse tenere consules in locis, duin ipse prasciperet," &c.

XLII. 3. etiam alque etiam. See above, ch. xiii

6. a. sua sponte...quoque. Paulus was himself op-
posed to an advance, and the uiilavourableness of tiie
omens confirnied his judgment.

b. pulli. The sacved cliickens kept especially for aus-
pices on military exueditions. When the auspices were to
be takeii, a piece of cake or other food was thrown to these
chickens; if tliey refused to feed, or flew away, the omen
was bad ; if they ate greedily, it was good. It was to his
contempt of these sacred birds that the memorable defeat
of P. Claudius Pulcher was ascribed.

c. Addixissent. Addicere is an augural word used of an
omen which assents, or is propitious. In construction it
is usually absolute. See Bk. i. ch. xxxvi., and xxvii.
ch. xvi. — Auspicio, abl. for in auspicio.

7. Claudii Consulis...navalis clades. In the first Punic
war, B.c. 249. See Epitome of Bk. xix. ch. xl., or Arnold's
Hist. of Rome, vol. ii. p. 607. See also Cic. de Nat. D.
ii, 3.

9. a. consules imperii potentes fecit,'^ en3.h\ei\.X\\e consuls
to use their authority," " gave effect to their authority."
See Bk. viii. ch. xiii.

b. alterius: Varro. — apud eos : we can hardly understand

7i LIVY. [Bk.xxii.

anything but viiUtes, tliougli the omission is certainly very
harsh.

XLIII. 3. de transitione. See above, ch. xl. § 4. —
Galliam : Cisalpine Gaul. See ch. xvii. § 4.

4. muvere inde In calidiora, SjC. The coru was now ripen-
ing fast in the wariner plains of Apulia. " Hannibal brok'.
up from before Geroniuni, descended into the Apuliari
plains, and whilst the Roman army was still in its wintei
position, he threw hiinself on its rear, and surprised its
great magazine at CannEe." Arnold, from Polyb. iii. 107.

7. aversa a Folturno veiito, i. e. facing north-west. Tlu
Vulturniis was a wind so-called from Mount Vultur, and
is probably the same as the Scirocco.

XLIV. 2. a. adilum aquatorthtis, SjC, " The Aufidus
flowing near both tlie camps, afforded to the watering parties
access to its banks, more or less convenient according to
their respective positions."

b. fM- minoribus castris. This camp was formed by
iEmilius on tlie left bank of tlie Aufidus, fronting Hannib;il
on the western bend of the reach, witliin which the battle
was fought.

c. trans AuJiduM. On the opposite side of the Aufidus
to that on wliicli Hannibars camp was. See ch. xxvi. § 4.

4. hia : Varro. — ille : jEmilius. — usu cepisset. usu ca~
pere, is " to acquire a right and title to anytliing by long
use or possession."

XLV. 1. trans flitmen, i, e. across from the right or
soutliern, to the left bank, where the lesser Romaii camp
was. The Aufidus was a small river easily fordable, ia
the dry season, at almost any point.

2. inconditam turbam, i. e. tlie aqnatores.

4, a. postcro die. On the second of August according to

ch. xlii.— xlvi.] LIVY. 75

tlie Roman calendar,' but tbe Roman reckoning was pro-
bably six or seven weeks in advance of the true season.

b. copias flumen traduxit. Varro now led his forces across
from the larger camp on tlie south side of the river, ai\d
formed a junction with the troops of the lesser cainp. The
general course of the Aufidus is from south-west to north-
east, but near Cannse it makes a very large reach to the
south. . Within the bend forined by this reach, on the
northern bank, was the battle-field. The larger Roman
camp was on the southern bank, about a mile higher up the
river than the lesser camp, which was on the northern
bank, just wliere the bend to the south begins. Hannibars
camp was at the south-eastern corner of the bend, a little
distance from the stream. Wlien the two arniies were
drawn up, HannibaPs line faced nearly north, with its
flanks resting on the curve of the river. The Romans
stood on the chord of tlie arc, facing nearly south, their
flanks likewise resting on the ri ver. Arnold takes a different
view of the field of battle, and supposes that it was on
the soiithern side of the Aufidus, (see liis History, vol. iii.
pp. 137 — 143,) between Cannas and Canusium.

XLVI, 3. Gallis Hispanisque scuta ejusdem formce erant,
Their shields were long, but not wide.

4. ttlus hahitus : alius = reliquus. See ch. Ivi. note 4.

(!. Hasdrubal. His name does not occur after this time
in Polybius or Livy.

7. venlus...multo pulvere in ipsa ora volvendo. In this
part of Apulia the sea breeze rises pretty regularly at
noon. Niebuhr thinks it quite probable that Hannibal
may have so arranged his men as to take advantage of this
wind blowing the dust into tlie faces of the enemy. There
is a story that he even caused the ground to be ploughed;
but this is of course mere fable.

76 LIVY. [Bk. XXII.

XLVII. 1. ad evagandum, to sprcad oiit, so as to at-
tack in fiank.

4. a. conslahant, "stood firin," " kept tlieir ground."
b. impulere hostinm cuneum...ab tergo hosles, " The Ko-
man colunins on the right and left. finding tlie Ganlisl.
and Spanish foot advancing in a convex line or wedge,
pressed forwards to assail what seenied the flanks of the
enemy's column ; so tliat being already drawn up witli too
navrow a front by tbeir original formation, they now be-
carne compressed still more by their own niovements, the
riglit and left converging towards the centre, till the whole
army became one dense column, which forced its way on-
wards by tlie weight of its cliarge, and drove back the
Gauls and Spaniards into the rear of their own line. Mean-
wliile its victorious advance had carried itinto tlie midst of
Hannibal's army ; it liad passed between the African iii-
fantry on its right and left; and now whilst its head was
struggling against tlie Gauls an(} Spaniards, its long flanks
were fiercely assailed by the Africans, who, facing about
to the right and left, charged it home, and threw it into
utter (iisorder." Ariiold. iii. pp. Wl, 143.

c. (rquavitfrontc)ii, " fell back so as to form a level front."

XLVIII. 2. Qulngenti ferme NumidcB. Polybius knows
notliing of this, and the whole story is a fiction.

4. Hasdrulml, r/ui ea jam parte prrrerat. HasdrubaPs
post was on the left wing with tlie Gauls and Spaniards ;
but after haviiig almost destroyed the Ronian right wing,
he had ridden across to his own right to aid the Numidians
who had been skirmishing indecisively witii the Italian
cavalry. Having efFected this, he next wheeled round and
completed the ruin of the Romans by breaking in uj)on
their rear, while they were still engaged with tlie Gaulish
and Spanish foot in front.

ch. xlvii.— ].] LIVY. 77

XLIX. 2. a. Eqiiitampedeslre pr(xlium...poterant. These
horsemen fought oii foot, the victory of tlie enemy being
no longer doubtful, in such sort as might have been ex-
pected ; for being vanquished, they chose to die where they
stood ralher tlian flee, and the victors, angry at thcir de-
laying the completion of the victory, slew those whom they
couid not put to flight.

b. nwri in vesligio. See Bk. xxi. ch. xxxv. § 10.

4. a. prcetervehens equo, "ridingby." Prcetervehens is
froMi prcBlervehor, a deponent verb. The more usual ex-
pression is prcetervectus equo.

b. reus iterum e consulatu. See note, ch. xxxv. 2. a.

7. a. nulli fugientium insertus agmini, i. e. neither of the
three bodies of men just mentioned. — insertus : tlie text is
very uncertain; editious vary betweeu infestus, which gives
no sense, and immistus.

b. quadraginta quinque millia, 8fC. Livy's estimate of
the loss of the Romans is the lowest. Polybius reckons it
at 70,000 slain. In ch. lix. it is estiraated in round num-
bers at 50,000.

c. tanta prope civium sociorumque pars. The proportion
of Ronian citizens and allies was nearly the same.

d. aliquot annis ante consul. In the year B.c. 221.

L. 1. a. AUensi cladi. See Bk. v. ch. xxxviii.

b. ulterius morientis prope totus exercitus Juit, "almost
all the army foliowed the example of the other consul, and
perished." — morientis...fuit: see a similar construction,
Bk. XXI. ch. ii. 1, " adeo prope omnis senatus Haa-
nibalis erat."

2. nuntium...mittunt, i. e. to those in the lesser camp on
the other side of tlie river.

5. a. P. Sempronius Tuditanus. Two years after this,
Sempronius was curule aedile (Bk. xxiv. ch. xliii.), and the

78 LIVY. [Bk. XXII.

year after (b.c. 213) prffitor, at Ariminum (Bk. xxiv. ch.
xliv.) He captured tlie town of Aternum, or Atrinum
(Bk. XXIV. ch. xlvii.), and was continued in his office for
the tvvo following years. In b.c.209 he was censor, and
in B.c. 204 consul, with the conduct of tlie war in South
Italy against Hannibal. He was repulsed with some loss
before Croton, but shortly after gained a complete victory
over Hannibal, who was obliged to seek shelter within the
walls of tlie tovi^n. (Bk. xxix. ch. xxxvi.)

b. ut ex tua contiimelia, Sfc. Hannibal had always dis-
missed without ransom his Latin captives, while he retained
tlie Romans as prisoners of war until exchanged or ran-
somed. See below, ch. Iviii.

c. non tu, sc. itafacies.

d. qui se bcne mori mahiit : a pleonasm for qiti hene mort
maluit. Cf. Cic. in Cat. i. 2, " Cupio me esse clementem."

8. a. ad sexcenti, " ahout sixhundred." Ad is here used
as an adverb, without having any influence on the case. See
Bk. IV. ch. lix., and inf., cli. lii. ; Madv. Lat. Gram., § 172,
obs. 2.

b. Canusium (Ctniosa), about nine miles south-west of
Canna?, near the right bank of the Aufidus. It bears a good
name for its fidelity to Rome, and the kindness with which
it received the remnants of the defeated army.

LI. 3. Ifamiihali nimis ttrta, res est risa, ^-c. There can
be very little doubt that Hannibal estimated the chances
rightly, in not yiehling to MaharbaPs wish. The distance
was quite two hundred miles, and no part of the army but
the cavalry could possibly have reached Rome in a week.
Unless the surprise could have been perfectly complete,
•which is very improbable, the Romans wonld only have
bad to shut their gates, and they would have been safe from
any immediate danger.

ch. 1.— liii.] LIVY. 79

7. stricta, " drawn together," " pinched."

9. quos sibi...apparebat, " It was evident that tliey had
themselves made pits in the ground, and burying their
faces in the earth, had suffocated themselves."

10. exspirasset, sc. Rnmanus, although tlie change of sub-
ject is certainly very harsh.

LII. 1. Brachioflumini objecto eos excludit. Abrachium
in military language means any outwork, whether a build-
ing or a ditch. Here the meaning is, that Hannibal, by
means of some work (probably a ditch) thrown between
the camp and the stream, shut the Romans out from the
river. iVIany editions have flumine, and change the order
of tlie words to brachio objecto, flumine eos excludit. If
flumini be retained, it must be taken after objecto.

3. pacti...acceperunt. The order of this sentence is very
much involved. It seems to be " pacti (sc. Romani) ut
arma atque equos traderent, et ut eo pretio persoluto
(nempe) in capita Romana trecenis nummis quadrigatis, in
socios ducenisj in servos centenis, cum singulis abirent
vestimentis, in castra hostes acceperunt." The ■nummi
quadrigaii = sUver denarii, stamped with a quadriga;
their value was about 8|d. Sometimes the image of a biga
was stamped upon the coin instead of the quadriga. See
Bk. XXIII. ch. XV.

5. nam ad vescendum facto perexigtio, vtique militantes,
utebantur. Either, " for they used very little table-plate,
especially as they were engaged in active service ;" or, as
some render it more generally, " for men at that time,
especially when engaged in service," &c.

LTII. 1. a. Fabius Maximus, elder son of Fabius Cunc-
tator. We find him prsetor in b.c. 214, (Bk. xxiv. ch. ix.)
In B.c. 213 he was consul, and his father served as legatus
under him, (Bk. xxiv. ch. xliv.)

80 LIVV. [Bk. XXII.

b. P. ConieHiis Scipia, tlie great Africanu.s; liis name
ha-s already occurred, Bk. xxi. ch. xlvi.

c. Ap. Claudius Pulcher. His naine will occur fre-
quently in connexion with the war in Sicily in b.c. 215 —
213. He served there first as pra;tor, and afterwards as
proproetor and legatus to Marcellus, (Bk. xxiii. ch. xxiv.,
xxx.,xxxi., and Bk. xxiv. ch. x., xxi., &c.) He was consul
in B.c. 212, aiid undertook tlie siege of Capua, iii the
course of wliicii he was wounded in battle, and died sliortly
after the cify was taken.

d. admodam adolfsceiilciii. See Bk. xxi. ch. xlvi.
note b.

2. L. Cteriliin/i MctcUiim. In coiisequenoe of his base-
ness Metellus was afteiwards degraded by the censors,
(Bk, xxiv. ch. xviii.) II e aftervvards, as tribune of the
plebs, threatened to impeach the ccnsors, but was pre-
vented by the other tribunes, (Bk. xxiv. ch. xliii.)

3. fatalis ^^ fato destinatns. See Bk. v.ch. xix.

4. ex mei animi sententia...patiar : " I solemnly swear
for myself that I will neither abandon the state of the
Roman people, nor permit any other Roman citizen to do
so." Tlie form is ellii)tical : fuUy expressed, it would be,
" ex mei animi sententia precor, ita me dii juveiit ut," lic.
See Bk. xliii. ch. xv.

LIV. 2. ariiia quibus dccrant dcdcruiil, i.e.dcderunt arma
(iis) quibus arma deerant.

5. ei, sc. Varroni.

7. salva urbe. The panic was as terrible in the great
Gaiilish iiivasion, but then the city itself was takeu and
burnt.

8. edissertando, " by relating in detail."

9. a. multiplex clades. The defeat at CanuEe was not
merely one more wound in addition to that inflicted on the

ch. liii.— Ivii.] LIVY, 81

state the year liefore, but a disaster as great as many de-
feats put together.

b. 7iec ulla...esse. The constructiou is changed, and we
must supply uuntiahatur.

10. vectigates ac stipendiarios. See Bk. xxi. ch. xli.
2. b.

LV. L a. M\ Pomponius, brother of the M. Pomponius
meutioned above, ch. vii.

b. in curiamllostiliam. "Principes Albanorum in patres

...legit (Tullus), templumque ordini ab se aucto cu-

riam fecit, quae Hostilia usque ad patrum nostrorum aeta-
tem adpellata est." Bk. i. ch. xxx.

2. nondum palam facto, sc. qtii vivi quive viortui essevt.

4. 'suee...e.xpectent. They were to wait at their several
homes until some one brought them tidings of the fortune
of their friends or relations.

LVI. 1. a. in hanc sententiam pedibus issent, "had adopted
tliis opinion." See Bk. ix. ch. viii. Tlie expression arose
from tlie practice of the Senate-house, — the members who
had not spoken being accustonied to pass over to the benches
of those with whom tliey concurred,

b. nundinantem, " chaftering."

2. sacrum antiiversai-ium Cereris. A festival ce]el)rated
with games iu the Circus Maximus. The mati-ons could not
appear at this festival except clothed inwhite; hence on
occasions of public mourning it could not be held.

4. Provinciam aliatn. Aliam here = reliquam. Cf. Bk.
VII. ch. xxvi., and Bk. xxi. ch. xxvii. 3, Alius only takes
this sense when the contrasted objects together compose
one whole.

LVII, 1. qui.-.praesset, "being in command of," i. e.

82 LIVY. [Bk. XXII.

hecause lie was. Perhaps liis being so near at liand, and
already holding a coniinand, are among the reasons ini-
plied.

2. a. 7iti mos est. Stoning was inflicted by the law of
Numa, burial alive by that of Tarquinius Priscus, The
offender, stripped of all badge of office, and attired like a
corpse, was conducted to the Campns Sreleratus, and there
in a small vault, furnished with a couch, himp, table, and
a little food, immured and left to perish. See Bk. viii.
ch. 15 ; see also Soott's Marmion, canto ii. 23 — 33.

b. scriha pontijicis, qnos nu7ic, Sfc. The scribes or secre-
taries of the pontifices after a while came to be considered
as an inferior order of priests. See Dict. of Antiq., under
Pontifex. The rehitive qtios must be referred to some ante-
cedent imjjlied in the preceding char.se, as if, e. g. il had
been written " ex scribis pontificis quos," .^c.

3. Q. Fahius Pictor. See above, cli. vii.

4. a. GuUus et Gal/a, GrcFcus et Grceca. An oracle bad
promised tlie occupation of the city to these nations.

b. jam ante. The sacrifice is said to have been made at
the beginning of llie last Gallic war. Pliny meiitions an-
other which occurred as late as his own time.

6. prtrtextutns, i. e. below tlie age of fifteen.

7. a. ex formula. See note d, Bk. xxi. ch. xvii., and
Bk. XXV n. ch. x.

b. vctcra spoHa...detrohunt tcmplis. See Bk. xxiv. ch.
xxi. § 7.

8. vellentnc miHtarc : lience tlicse were callcd after-
wards volones, Bk. xxiii. ch. xxxv. — et cnipta puhlice; et
is superfluous.

LVIII. 1. sicut ante. Sce ch. vii. § 4.
2. qnadrigatos. Sce above, ch. lii. note 3.
4. a. animos, sc. Romanorum.

ch. Ivii.— Ix.] LIVY. 83

b. unus ex iis. Polybius tells the same story, vi. 58.
So Cic. De Off. i. 13; but Acilius (mentioned by Cic.
De Off. iii. 82) wrote " plures fuisse qui in castra rever-
tissent, eadeni fraude ut jurejurando liberarentur." See
ch. Ixi.

LIX. 4. a. se a Gallis auro redemisse. See Bk. v. ch.
xlviii.

b. legatos ; C. Fabricius and others. — Tarentnm. This
refers to the famous embassy of Fahricius (b.c. 280), to
obtain from Pyrrhus an intercliange of prisoners taken in
the battle of Heraclea.

c. nec supersumus nisi, S^c., " and we survive only be-
cause," &c.

7. prejuendo. See above, ch. xii. § 6.

8. a. nec majore pretio, " and it will not cost more to
ransom us than to purchase them."

b. nam si, " I take only tlie money view of the matter,
for if," &c. Some such thought as this may be supplied.

9. tamen, "notwithstanding all I have urged."

10. me dius fidius. See Bk. ii. ch. xxxi. Fidius is a
surname of Jupiter, and the whole expression = "me deus
Fidius servet."

LX. 2. necessitas. Either the " ties of relationship,"
or, the "public distress." The former is best.

3. a. pecuniam mutuam, " a loan."

b. prcedihus ac pradiis. A priss was any one who gave
security for anolher in a civil action ; and a. pradimn v,as
originally any property given in security by a pras, Hence
prcedibus nc pradiis cavendum populo nieans that the people
were to be secured from loss by bondsmen (sureties) aud
their propertij. Such property was usually land, and heuce
the common acceptation oi prcedium.

84 LIVY. [Bk. XX! I.

c. cfwoidiim popiiJo. See Bk. vii. cli. xxi.

d. seiifentiam, to be taken after iiiterrogaius. See Bk.
xxxii. ch. xxiii.

e. eorinn, to be takcn after tilliini, not after sentenfiam.

8. a. P. Decius frihunus viilitum. The circumstanee al-
luded to occurred in the Samnite war, b.c. 343. See Bk. vii.
ch. XXXV., xxxvi. The consul M. Valerius Corvus liad al-
lowed himself to be surrounded by the enemy, and de-
struction seemed certain, wlien Decius witli 1,600 men
seized and lield a height which comnianded tlie way by
which the Samnites were advancing to attack tlie main
body of the Romans.

h. Calpurnius FUimma. His exploit was the extrication,
vvitli only three liundred men, of a consular army in Sicily
from a defile in which it had entangled itself. The deed
is, however, variously attrihuted to several other persons.

10. deminuti capife : caput is used to signify a man's
civil condition ; any one wlio changed from a higher to an
iiiferior condition was said to be capltis minor (Hor. Od.
iii. 5. 42), or, capi/e deminutus. And of tliis deminutio
capitis tliere were three degrces : — (1), maxima, which was
the cliange from tlie state of a free nian into that of a
slave ; (2), mcdia, tlie cliange from the condition of a civis
into tliat of ap('rei,T«»«,?, or Latinus ; (3), minima, orminor,
as when a pater-familias passcd, by any means, into tiie
condilion of a filius familias. The deminutio maxima is iii-
tended liere.

14. a. fuissr, sc.fortes. — ■ul, " wlicn."

b. 7ioii inridere, " feel nojealousj' at," — quum incoliimitafi,
Sfc., for if they do (he means to say), it is not likely tliat
they wilj be boni fiilelesijue towards them.

LXI. 5. onini deinde vita, " all tlieir lives afterwards."
8. a. Dijecere autim. Livy mentions these peoples as

ch. Ix., Ixi.] LIVY. 85

though they had joined Hannibal immediately after his
victory. A portion of the Apulians, Samnites, and Lu-
canians did so. It was a year before the Crotonians and
Locrians caine over (Bk. xxiii. ch. xxx.), two years before
the Tarentines did so (Bk. xxiv. ch. xiii.), and four years
before the Metapontines (Bk. xxv. ch. xv.)

b. Bruttii omiies. Not the people of Petelia and Rhe-
gium. See Bk. xxiii. ch. xx. and xxx.

ANALTSIS OP BOOK XXIII.

B.C, 216. Results of Cannae. Hannibal moves into Sam-
nium ; and from thence, leaviug Mago to excite the
disaffected, advances to Naples, bnt is deterred from
attacking it by the strength of the defences, (ch. i.)
Captja. Bar to its revolt. Deputation to Varro
(Pacuvius Calavius). His impolitic rejjly. Vibius
Virrius. Deputation to Hannibal. Opposition of
Decius Magius. Hannibal received at Capua. Pa-
cuvius and his son Perolla. Fate of Decius Magius,
(ii-x.)

Retum of Q. Fabius Pictor from Delphi with the answer
of the oracle, (xi.)

Mago arrives at Carthage with tidings of Cannse and
demand for reinforcements. Fruitless opposition of
Hanno. Supplies unanimously voted, (xi — xiii.)

Hannibal baifled a second time before Naples. Sur-
render of Nola by the people prevented by the ap-
proach of Marcellus. Hannibal draws off and takes
Nuceria. Marcellus at Nola. L. Bantius. Repulse
of Hannibal from Nola. He occupies and pluaders
AcerrjE, (xiv — xvii.)

G

Casilintjm. Hannibal commences its siege. Its ob-
stinate clefence coutiuued tbrough the winter. (Han-
nibaFs winter- quarters at Capua.) Failure of Roman
attempts to relieve it. Fall of Casilinum in tbe
spring of B.C. 215. Reward of tbe garrison, (xviii., xix.)

RoME. The Petelians send to demand belp. Answers
of the Senate, (sx.) Despatcbes of Otacilius from
Sicily, and of C. Mammula frora Sardinia, requiring
money and suppbes. (None can be sent. Generosity of
Hiero in Sicily, and the socice civitates in Sardinia.)
Appointment of triumviri mensarii, duumviri, and
pontifices. Debate de explendo senatu. Proiwsal of
8p. Carvilius. Answer of T. Manlius. M. Fabius
Buteo dictator. His measures, (xxi — xxiii.)

Events in Gattl. Destruction of Postumivis (consul
elect for b.c. 215), and bis army at the Siflva Li-
tana. Galliam omitti eo anno placuit, (xxiv., xxv.)

Events in Spain. Hasdrubal engaged in quelling a
revolt of the Tartesii. His stores captured by them
at Ascua. He surprises the enemy in their success.
Rumour that Hasdrubal was to be sent into Italy.
Eifect of this rumour in Spain. Arrival of Himilco
to succeed hira. Preparations of Hasdrubal for de-
parture. His defeat and detention in Spain, (xxvi

XXX.)

B.C. 215. Id. Mart. Consuls — Tib. Semp. Gracchus, and, in
the room of L. Postumius, M. Claud. Marcellus, but
he having been declared vitio ci'eatus, Q. Fabius
Maximus is chosen in his place.

89

Practors — Q. Fulvlus 'Flaccus, prcetor urbanus ; M. Va-
lerius Laivinus, peregrinus ; App. Claudius Pulcher,
for Sicily ; Q. Mucius Scaevola, for Sardinia.
Fabius was to take the dictator's army; Sempronius
was to bave a newly levied army of volones and soeii ;
Marcellus with a proconsular army was to occupy his
old post near Nola, aud all tbree were to co-operate
as occasion migbt require in Campania. Varro was
sent as proconsul into Picenum, with instructions to
raise levies and guard tbe south-eastern roads. The
taxes were doubled for the year, (xxx — xxxii.)

Macedon. Pbilip's euvoys to Hannibal intercepted and
taken to tbe prsetor Valerius. Xenopbanes succeeds
in reacbing Hannibal, and concludes a treaty with
him, but is intercepted again on his way back to
Pbilip, and sent to Rome, (xxxiii., xxxiv.) Measures
in consequence, (xxxviii.) Second embassy of Philip
to Hanuibal, (ibid.)

Saedinia. Sickness of Q. Mucius. Tbreatening state
of the province. Q. Fulv. Flaccus appoints T. Man-
lius Torquatus to tbe command of the island, (xxxiv ) ;
he lands and decides the campaign in a slngle battle,
(xl., xli.)

Campania. Gracchus surprises tbe Campanians at
Hamae (xxxv.), and retires to Cumse. Hannibal pur-
sues him, but retires again to his camp at Tifata,
having sustained some loss, (xxxvi.)

Successes of Tib. Semp. Longiis at Gnxmentum, and
M. Valerius, (xxxvii.)

90 ANALYSI3.

Devastations of Marcellus in Samnium. Samnites ap-
peal to Hannibal for aid. His reply. He and Hanno
(ex Bruttiis) summon Nola to surrender. Answer of
Herennius Bassus. Attack on the place repulsed
with loss. Hannibal retires into Apulia, and the
campaign ends without anything morc of importance
in Italy, (xlii — xlviii.)

Spain. Demand of the Scipios for supplies. Debate
in the senate, and resohitions. Siege of Ihturgis
by the Cartliaginian leaders ralsed by Scipio. Revolt
of Spanish tribes to the Romans, (xlviii,, xlLx.)

BOOK XXIII.

I. 1. a. JEt Hannibal. There is another reading, "^cis
Hannibal post Cannensem pugnam captis ac direptis," &c.
JEc3£ was an Apulian town. It is menlioned again, as cap-
tured by Fabius, Bk. xxiv. ch. xx.

b. Compsam. Compsa (now Conza) is a strong town
overlooking the valley near the main source of the Aufidus.
It was retaken from Hannibal by Fabius, b.c. 214. Bk.
XXIV. ch. XX.

3. a. detrectantes, sc. defectionetn.

b. mare inferum. The sea on the west coast of Italy,
from Liguria to Sicily, was called by the Greeks mare
Tyrrhenum. The common Roman name was mare Inferum,
distinguishing it frora the upper sea, mare Superum, the
Hadriatic, on the eastern side.

7. moenia haudquaquam prompta oppugnanti. Compare
Bk. XXIV. ch. xxxvii., "praefectum praesidii haud sane op-
portunum insidiantibus."

II. 3. a. summo magistratu. The chief magistrate was
called 'medixtuticus.' See Bk. xxvi. ch. vi.

b. ut fraderet, " even to the extent of delivering up," &c.
The subject is plehs ; the noniinative (w, with which the
sentence begins) is taken up again at improbus homo, and
tbe verb is rationem init.

92 LIVY. [Bk. XXIII.

4. Romce, genitivus loci. — Nuptum, supine, " to be mar-
ried." — quum prcpfatus esset....c(Bterum....instare : an ana-
coluthon ; to remove it \ie may consider caterum as redun-
dant, and understand a verb, e. g. confirmat or ait from
prafatus esset.

5. vacuam rempuhlicam = orhatam puhlico consilio, above,
§3.

III. 1. eam, sc. potesiatem,

4. hos...odistis senatores, Sos emphatic, " It is these
senators tliat you dislike."

5. cooptetis : cooptare is used of a society electing mem-
bers to flU up vacancies.

8. ipsum. The senator whose lot had fallen out.

12. a. ipsius pcenitere homines, " that the people disliked
the man personaily." Ipsius, like ipsum in the preceding
note.

b. nihil aliud qiiam ad audienda, " only to hear." Nihil
aliud quam, in constr. = taiitum. See Bk. ii. ch. viii.,
" nihil aiiud...a,'veTsus quam ut...juberet," — " turning aside
only to order," &c. ; Bk. xxiv. ch. xxxvi. § 5, " Cernens
7iihil aliud ab suis quam inopiam adgravari sociorum."

IV. 2. a. eas...ei,..eam. The repetition of the pronoun
well expresses the assiduity of the attention shevvn by the
senate. — causas suscipere, i. e. as Patroni of the plebs. —
adesse, i. e. as their advocates.

b. judices dare : judices is acc. ; it is sometimes taken
as a nom., but not rightly.

c. aptior iii vulgusfivori conciUando. In vulgus depends
upon favori, {not upon conciliando,) and must be taken
closely with it. So Bk. xxix. ch. xxii., " memoria absentis
Scipionis /a«orem ad vulgum conciliabat."

3. lascivire. The subject is civitas.

5, co7inuhium, " Capua stood to Rome in the very favour-

ch. ii.— V.] LIVY. 93

able relation of isopolity, and its great families thouglit
themselves quite equal to those of Rome, and were con-
nected with them, even with the Claudii, by intermarriage."
Nieb. Lect., vol. ii. p. 116.

V. 2. quam poterat maxime miserahilem, " the most pite-
ous object possible." The superlative is signified in the
highest possible degree by this and the like expressions,
qtiantum maxime, ut maxime combined with possum. See
Bk. XXII. ch.iv. § 5, " quantam maximam vastitatem po-
test."

7. a. sed etiam Sidicinum. There is some difficulty in
this, for the Campanians and Sidicines were in alliance,
and the Samnite was the common enemy. The war alluded
to was in the year 343 B.c. See Bk. vii. ch. xxxiv. —
xxxvi.

b. per centum prope annos. See below, ch. xlii. § 5 ; but
in Bk. XXXI. ch. xxxi., tlie time is more exactly given, per
annos prope septuaginta, i. e. from b.c. S^S to b.c. 272.

10. ne Africce quidem indigena, alluding to the Tyrian
origin of Carthage. Ah ultimis terrarum oris. See Bk.
XXI. ch. xiiii. 8.

11. a. pontibus...faciendis. There was a story current
at Rome that the course of the Vergellus, a small torrent
near Cannse, was so choked by the bodies of tbe Roman
slain, that Hannibal's army crossed by them as over a
bridge.

b. vesci corporibus htimanis. The foundation for this is
the story told about Hannibal Monomachus (Polyb. ix.
24. 6), who is said to have advised Hannibal to train his
nien to eat human flesh, that they might not be in want of
provisions. Polybius attributes to Hannibal Monomachus
especially many of the cruelties which have been cliarged
upou the son of Hamilcar.

94 LIVY. [Bk. XXIII.

12. genito modo in Italia, "if he have been but born in
Italy :" modo throws a stress upon the condition.

VI. 1. per injuriam ademptum. See Bk. viii. ch. xi.

3. iia renu7itiant legationem, " carry back such a report of
their interview." rentintiant, sc. domum, i. e. to Capua.

8. a. nimis compar . . . erat : supply huic pnstulationi. —
Latinorum quondam postulatio : in the great Latin war
B.c. 340: see Bk. viii. ch. v.

b. Ccelius: see Bk. xxi. ch. xxxviii. § 4, note.

VIII. 4. Epulari coeperunt de die. " De nocte est statim
a media nocte, s. multa adhuc nocte, et sic de die statim a
meridie, s. multa adhuc die." Ernesti in Clav. Cic.

IX. L a. Per ego te ...jura, The preposition is often
separated from its case, and placed at the beginning of the
sentence in earnest appeais. Virg. JEa. iv. 3If, and in
Greek, Eur. Med. 324.

b. sancti. An obligation of religion is implied in the
kospitalis mensa. Two reasons are urged. The attempt to
kill Haniiibal would be irreligious, and certain to fail.

X. 2. eum postulare ut sibi dedatur, — postuhire se ut is
•sihi dedatttr.

4. in templo magistratuum. Templum (Gr. re/xevos) pro-
perly meaiis any circumscribed spot; here perhaps ' court'
or ' bench.'

9. ne aut negando : ne must be taken between et and
legatione.

10. Cyrenas. Cyrene, or Cyrenae, was founded, B.c. 631,
by Battus and some Dorian colonists from Thera. Cyrene
was made a dependency of Egypt by Ptolemy, tlie son of
Lagus, B.c. 321, and so continued until Apion, the last
king of the Egyptian dynasty, B.c. 95, bequeathed it to
the llomans.

ch. V.— xiv.] LIVY. 95

11. Ptolemeei regis. This was Ptolemy Philopator, who
became king in b.c. 222. He was a stedfast ally of the
Romans, and furnished them with larg-e supplies of corn
in the course of the war. Bk. xxvii. ch. iv.

XI. 1. Q. Fabius. See Bk. xxii. ch. Ivii.

3. prada...manubiis...spoliis. Prceda is booty of any
kind ; manubice, money realized by the sale of booty ; spo-
lia, all that is taken from an enemy.

6. quaqiie, for qucecunque, as elsewhere.

XII. 1. a. Adfidem. Cf. Bk. xxi. ch. xiii. § 2.

b. annulos aureos. The custom of wearing rings was of
great antiquity. At Rome it was probably as early as the
kings. Rings were at first made of iron, but those worn
by ambassadors and officers of state were made of gold. In
the course of time ihe use of a gold siguet-ring became
customary with alJ senators and equites.

c. modios. The modius was nearly equal to a quarter of
a bushel.

4. quo propius spem...sit. See Bk. xxi. ch. i. § 2, " ut
propius periculum fuerint qui vicerunt."

5. a. audiamus. Himilco speaks with exultation, look-
ing round upon the assembled senate. — Romanum senato-
rem : meaning Hanno himself, whom he would stigmatize
as a partizan of Rome.

b. aut superbus aut obnoxius, " either overbearing or
cringing."

7. luxuriet. The metaphor is derived from corn growing
rank, and proving fruitless.

10. ex quinque et triginta tribubus. This number was
attained in e.c. 241, by the addition of the Quirina and
Velina. It was not afterwards increased.

XIV. 2. a. ut equum escendere liceret. The reason of

96 LIVY. [Bk. XXIII.

this restriction of the dictator's power was probably that
he inight not be too nuich like a sovereign prince.
b. servorum dilectum. Bk. xxii. ch. Ivii.

3. Ea sex millia, " six tliousand men raised in this
way."

6. secimda simulando, " by feigning compliance." See
below, § 8, "concedendo plebei senatum ubi velint," &c.

XVI. 7. subsidiaque destinata, Sfc, " and the Ibrce in-
tended to act as a reserve was appointed to guard the bag-
gage."

9. resides /actos, " that they hung back."

10. Dum iu sua, S^-c, " whilst the soldiers are hurrying
eagerly to tlieir several duties in front."

12. non vinci. Twice before, at least, Hannibal liad suf-
fered repulse. See Bk. xxi. ch. Ivii., and xxii. xxix.

XVII. 3. continuarentur, " were closed up."

7. partem urbis quce cis Vulturnum est : i. e. on the right
bank. But the left bank is naturally tlie strongest, and
the subsequent account of ihe siege seems to imply tliat
this and not the right was occupied by the Ilomans.

8. Additur et Perusina cohurs. If Livy's numbers are to
be depended upon, the wiiole garrison of Casilinum con-
sisted of a little more than 1,000 men. In ch. xix. tlie
number of the Prasnestines is given as 570.

XVIII. 1. a. rem gerere, " to take active measures."
b. moliri, " to force."

4. agmine elephantorum opposito. In Bk. xxil. cli. ii. § C,
Hannibal had but one elepliant remaining.

6. iyi hiberna Capuam concessit, This is tliat famous
period iu Hannibars career on wliich so many dcclama-
tions have been founded. It is said tliat indulgence com-
pletely disorganized liis army, aud rendered tlie soldiers

ch. XV.— XX.] LIVY. 97

incapable of their former deeds. Yet the:r superiority in
the field remained as decided as ever. The truth is, that
the war now assumed another character, and was hence-
forward to be maintained less by brilliant victories than
by endurance and carefully husbanded resources.

8. insoleniia, " disuse."

10. a. sub pelUbus, " under canvass."

b. sine commeatibus. Bk. xxi. ch. xxi. § 2.

XIX. 2. a. Tib. Sempronius. He was magister equitum
to M. Junius Pera. Bk. xxii. ch. 57.

b. preces...Acerranorum. Acerrae had been taken and
burnt by Hannibal (see cli. xvii.), and it could hardly have
been restored and re-occupied. By these Acerrans, there-
fore, we must understand those who had taken refuge in
Nola.

3. pracipitdsse se, i. e. a muris.

6. intentiore custodia. A chain is said to have been
thrown across.

7. Nuces. Festus derives the nickname (Nuculae) by
which the Prsenestines were known from this circumstance.
It probably arose from the abundance and excellence of
the nuts of Praeneste.

9. a. quidquid herbidi terreni, " all the ground that bore
any kind of herbage."

b. raporum...sessurus sum. The act seemed to imply
that the garrison had provisions enough to last until the
seed produced a crop.

11. minus dimidium, i. e. minus quam dimidium.

XX. 2. non mutaverunt, sc. civitatem suam.

4, Petelinos. The reduction of Petelia is related below,
ch. XXX.

6. prcpsenti fortuna, " as long as the present ill-fortune
continued."

98 LIVY. [Bk. XXIII.

8. re laxata, either " when the excitement had abated,"
or " the inatter having been deferred."

XXI. 1. a. P. Fiiriuni. See Bk. xxii. ch. xxxv. and Ivii.
\Ve hear nothing of the engagement in which he received
his wound.

b. ad diem, punctually — " to the day."

4. a. quanti argenti opua fuit, " the necessary suni for
the pay of the soldiers." The construction is difficult, and
only to be explained ad sensum. Quanti cannot, of course,
depend upon opus, but with argenti nmst be taken as a
substantive notion, containing a relaiive with which opus
adjectively agrees.

b. mensum. A very unusual gen. for mensium. It is to
be found in Ovid Met. viii. 500, and in oue or two other
places, but it is doubted whether mensium should not be
written, and scanned per syna-resim.

c. henigne contulerunl. See below, cli. xxxii. § 5, which
conveys a different impression.

5. metisarii, bankers, or commissioners of tlie bank
appointed by the State, and as such distinguislied from the
argentarii, who did business on their own account. They
were appointed only in times of distress. The first time
that they appear is in b.c. 352, (Bk. vii. ch. xxi.,) when
they were quinqueviri ; subsequently tiiey were always
triumviri.

6. eedem Concordia. See Bk. xxii. ch. xxxiii.

XXII. 2. a. post L. AimHium ct C. Flaminium censores.
In B.c. 220. See Epit. of Bk. xx.

b. quum tantum ... ahsunrpsissent, " although disastrous
battles had taken off so large a number of the senators, be-
sides the several accidents to individual members during
the last five years." There is au opposition between tan-

ch. XX.— xxiii.] LIVY. 99

tum senatorum and quemque ; both depend upon absump-
sissent.

4. a. postulatum Latinorum. Livy has already been re-
minded of this (see above, ch. vi.) by the demand of the
Campunians. Before hostilities commenced in b.c. 340,
the Latins tried to obtain a union of equality with Rome.
They were willing that Rome should be the seat of govern-
ment, and Romans the name of the united nation,but they
demanded that they (the Latins) should always furnish one
of the consuls and half the senate. See Biv. viii. ch. 5.

b. T. Manlius. Livy describes him (Bk. xxii. ch. Ix.)
as vir prisccE ac nimis durce severitatis. He was a great-
grandson of the old consul who had so fiercely opposed
the Latin deputies.

5. vetustissimus. M. Fabius Buteo had been censor vrith
C. Aurelius Cotta in b.c. 24L

XXIII. 1. a. uni. There were always two censors, be-
cause previously to the creation of the office, the census
was always taken by the two consuls together.

b. et eidem ilerum. C. Marcius Rutilus was the only
person who ever held the censorship twice ; and he brought
forward a law in b.c. 265, by which no one could be elected
a second time. He was hence called Censorinus.

3. curulem magistratum gessissent. The right of using
a curule chair, or chair of state, belonged to tbe consuls,
praetors, 'curule sdiles, censors, flamen dialis, and dic-
tator.

4. a. Ut quisque ... creatus erat, " when each of these
had been made a member of the senate according to his
rank." This seems to be what is meant, but the text is
very doubtful.

b. civicam coronam. This passage would seem to give
the highest distinction to the attainment of the corona

100 LIVY. [Bk. XXIII.

civica, tliougli it is usually assigned to the corona obsidio-
nalis. See Dict. of Antiquities.

XXIV. 3. a. comitia edixit quibus...consuIes creareniur.
The dictator issued liis edict for the holding of the comitia,
and the edict appears to have contained a noticethat Grac-
chus and Postuniius would be proposed for election.

b. L. Postumius (Albinus) tertium. He liad been consul
in E.c. 2.34, and again in b.c. 229. Polybius calls him
Aulus.

4. Teanum. There were two places of this name ; Tea-
num Sidicinum on the Via Latina (Bk. xxii. ch. Ivii.), and
Teanum distinguished by the name of Apulum, on the
right bank of the Frento, in Apnlia. The former seems to
be here meant, (compare cb. xix., xxxii., xlvi.)

XXV. 3. Galliam...omitti. In Bk. xxiv. ch. x. it is said
that the imperium of M. Pomponius in Gallico agro was
prorogatum for the year 214. Either, then, Ganlhadbeen
assigned to him for the year 215, but owing to the want of
troops he had not occupied it ; or he may have gone thither
late in tlie year.

4. nisi qui stipcndiorum legitimorum esset, " except for
him who sliould have coinpleted his legal time of service."
The disgraced soldiers of Cannce were to serve in Sicily as
long as the war lasted ; tlie others, minimi quisque roboris,
draughted offfrom the dictator's army, were to be allowed
to claim tlieir discharge as soon as they had served their
full time ; i. e. the infantry twenty years, the cavalry ten,
each reckoning, of course, the time he had already served.

XXVI. 2. neutri parti virium, i. e. land or sea force.

XXVII. 1. urbem. Ascuam. This place is entirely un-
known ; no other writermentions it.

ch. xxiii.— xxxi.] LIVY.' 101

4. ad mitltum diei : see Bk. xxii. ch. lil. § 1, " Spoliis
ad multum diei lectis."

XXVIII. 1. a. Himilco. Possibly the same as the
Himilco mentioned above in ch. xii., but it is impossible
to sa)' positively, nor is it certain whether this Himilco is
ever mentioned again.

b. juxta =:eeqne: cf. Bk. xxi. ch. xxxiii. § 2.

5. a. castra castris conferrent, in hostile sense, like signa
manus, arma, 8fc. conferre.

b. Siberam. This city is not mentioned by any other
writer. There are some coins extant which seem to place
it in the territory of the Ilercaones.

XXIX. 3. equitum Nnmidas . . .appomt. "Of the cavalry
he statioiis the Numidians next to the Carthaginian foot,
and the rest next to the Africans, on the wings."

4. desultorum. The desultores were riders who, when
one horse was tired or disabled, used to leap on to a fresh
one which they held by a leading rein. There seenis to
have been a troop of these desuUores in the Carthaginian
army.

6. itaque velut . . . mori, " therefore like men whose re-
turn to their native land turned on the crisis of that battle,
they had firmly resolved in their minds to conquer or die."

XXX. 7. in fide, SfC, The construction is manserunt
ad ultimum in fide erga Romanos et potestatis sucb. The
Rhegians " maintained to the last their allegiance to
Rome, and their own independence." — Potestatis sues man-
serunt, like suijuris esse.

10. quam dictator vovisset. See Bk. xxii. ch. ix.

XXXI. 1. ut, quo...exigeretur, "that with a view to a
double tax being imposed that year, one half should be
levied at once." See Arn., iii. 177.

102 LIVY, [Bk. xxiii.

2. castra Claudiana super Suessulam, The camp formed
by Marcellus, and called by his name. See ch. xiv. § 10,
and ch. xvii. § 1.

10. a. in Capitolio. See a description of the Area Capi-
tolina, Dict. of Gr. and Rom. Geog., art. Roma, p. 769.

b. item uti municipes.-.defecisset, " likewise that they
should be [considered as] townsmen of Cumae, reckoning
from the day before tliat on which the Campanians had re-
volted from Rome." The reason of this resolution follows.

l'!'. vulgoque patres, ^-c., " and the patricians publicly
gave out." — fuma ferre, " publish abroad," " spread ru-
inours." See Bk. iv. ch. 5.

XXXII. 4. a. quibusque in senatti dicere sententiam li-
ceret, e. g. all tlie curule magistiates.

b. ad portam Capenam. Tliis is one of tlie old gates
whose position is known with certainty. The Appian way,
skining the foot of the Cselian hill on the west, passed out
by this gate, and a few hundred yards farther on threw off
a branch road, — the Via Latina.

5. gravi tributo. See ch. xxi. § 4.

7. Hasdrubalem, surnamed Calvus, or tlie Bald, ch. xxxiv.
§ 8. For the result of the expedition, see below, ch. xxxiv.,
xl., and xli.

9. primas, " next" =proximas, and is to be taken with
kale7idas.

XXXIII. 2. incertis adhuc virihus," it not being cer-
tain which was the stronger side."

3. LaciuicB Junonis templum. See Bk. xxiv. ch. iii.

5. Xenoplianes. He was the son of Cleomachus, an
Athenian, (Polyb. vii. 9.) Though he escaped this time, he
was subsequently captured (ch. xxxiv.) and thrown into
prison, after which we hear no more of him.

ch. xxxi.— xxxvi.] LIVY. 103

XXXIV. 2. a. cercyros, Some kind of liglit l)ark. It
is uncertain whether cercyrus or cercuriis be right. If cer-
curus, ' vox ipsa est conflata a KepKos et ovpa quae utraque
dictio caudam significat; fortasse quod praelonga esset, et
velut in caudam utrimque desineret." Others read cer-
cyrus, "a KepKvpa, hoc est Corcyra insula ; quasi Coicy-
raeorum propria fuerit."

b. preefectum classis. P. Valerius Fiaccus.
■ 5. L. Vulerius Antias. We hear no niore of him. His
cognomen ' Antias' was derived from tlie colony of An-
tium.

6. gravitate coeli, S^c. The unhealthiness of Sardinia
•was ahnost proverbial. It may have arisen froni the
marshes on the coast, and probably did not extend to the
high ground of the interlor,

8. arviameyila. See Bk. XXI. ch. 49. § 7.

XXXV. 1. alterius mollitis animis, sc. of the Cartha-
ginians.

3. fallax consilium, i. e. their own.

5. a. decurrere, " to march at quick step." " Decurrere
exercitus dicuntur cum vel in arniis aliquantum spatii con-
ficiunt, vel imaginarias pugnas edunt, et in duas divisi
partes veri simile praelium committunt ut paratiores sint
cum hostibus congredientes." Facc. See Bk. xxiv. ch.
xlviii. § 10.

b. ea maxima pars, " they were mostly."

11. medixtuticus. Medix, or Meddix, is the Oscan for
magistrate, and tuticus = suinmus.

XXXVI. 1. in Tifatis. Tifata (now Monte di Madda-
loni), a ridge of hilLs aboat a niile from Capua. It com-
manded Capua and the Campanian plain, and was there-
fore occupied and long held by Hannibal. The nauie is

H

104. LIVY. [Bk. XXIII.

said to have been derivcd from the woods of evergreeu
oak with which it was covered, Tifata being equivaleiit to
iliceta.

XXXVII. 3. promovendo : passive, "by being nioved
forward."

7. inlra caslra atque ttrbcm, "within tlie space formed
by the camp on one side, and the city on the other."

8. Grumenlum. This is the first mention anywhere of
this p]ace. In b.c. 207, Hannibal himself met with a
slight defeat liere from C. Claudius Nero. It stood at the
head of the valley of the Aciris.

XXXVIII. 4. ultro ivferendo hello, " by carrying the
war into the enemy's country."

6. additis quinque. These five ships are counted twice
over, and so the total of the fleet witli its reinforcenients
for the Macedonian war is said to consist of fifty-five, in-
stead of fifty ships.

XXXIX. 5. Compulteriam. In Samnium on the right
bank of the Vulturnus. Its capture by Fabius is men-
tioned again, Bk. xxiv. ch. xx.

XL. 2. Carales : now Cagl'ari, on the south coast of
Sardinia; the mcst important town in the island. It was
of Carthaginian foundation.

3. Pellitos Sardos : tribes dwelling in the hills towards
the north-west of the island. Their chief town was
Cornus.

7. prorursationes, " skirmishes." — levia certamina, in
app. to proi nrsationes.

XLI. 1. Mago. No more is known of him.

7. a. cum militibus...elcphantisque. See ch. xiii.ad fin.

b. astuque suo, " with the tide" = cEstu secundo. In cou-

ch. xxxvi.— xliii.] LIVY. 105

struction tlie sentence requires either exercitum duxit, or
the omission of que with <sstu suo.

XLII. 2. a. Pyrrlio regi. Pyrrhus came over to Italy
in B.c. 281, and finally left it in b.C. 275.
b. necessariam. See Bk. xxl. ch. xiii. § 3.

5. per annos centum. The Samnite wars began in b.c.
313, and lasted on until the year b.c. 290. They did not
therefore strictly occupy more than fifty-threeyears. The
Samnites revolted afterwards in the year before Pyrrhus
came into Italy, but they were never able, after the con-
clusion of the third great war in B.c. 290, to make head
against Rome.

6. duos consules. Veturius and Postumius, b.c. 321, at
the Caudine Forks.

8. a. ante explorato, " the ground having been first re-
connoitred."

b. Proprcetoris unius, sc. Marcellus. Some edd. read
proprii, which must be taken with prasidii in the sense of
" intended for it alone," i. e. Nola.

11. prasidiumque simul nohis et Nolce ademeris, " you
will take away their garrison both from us and from Nola."
The texts vary very much. Some read prasidium missum
(i. e. a Romanis) nobis et Nolce ademeris. Others, prts-
sidiumque missum nobis (i. e. a te) et NoIcb ademerit, sc.
prasidium,

XLIII. 2. indicandum autem primum fuisse. From the
preceding indicare clades suas, supply quas clades acce-
pissent.

4. obscuram facturum, " would eclipse."

6. Hanno ex Bruttiis. See above, ch. xxxvii. § 9.

8. Explorato, used as in ch. xlii. § 8. — explorato...re-
eepiu, " after reconnoitring, and with stroug escorts and

106 LIVY. [Bk. XXIII.

with the means of retreat secured." — receptu, see Bk. xxii.
ch. xii. § 4.

9. ohterit, " disparages," " speaks in contemptuous terms
of." See Bk. xxiv. ch. xv. § 8.

12. ipsorum quam S.interesse, " it concerned theni much
more than Hannibal whether he," &c. — potiturum enim,
with emphasis, " Ibr get possession of it he would."

XLIV. 2. Dedituris se ... prtpsidium, "if they had in-
tended to give themselves up to Hannibal, would they have
been likely to call in a Roman garrison?"

5. concursu ad pngnantes facfo, " as numbers flocked to
the combatants."

7. tenuit, "continued." See Bk. xxiv. ch. xlvii. § 13.

XLV. 6. enim minor res est. Enini occurring in this
position expresses irony or contempt : — " Well ! a less
thing than this is now before you." Some edd. have En !
nunc.

XLVIL 4. ad evagandum. See Bk. xxii. ch. xlvii. § 1.

5. minime sis cantherium in fossam, " don't ride your
horse into a ditch," jeering at the folly of his antagonist.
With tliis reading sis is said to stand for ;s/ vis, (= si placet,)
and dejice is to be supplied from dejecit. Others read in
fossa, taking cantherium as a nom., but no such nom. is
to be found. For other interpretations see the notes of
Gronovius and Crevier.

XLVIII. 6. tributo sumptus snppeditari, " the expenses
of the war were being supplied by (extraordinary) taxa-
tion :" see ch. xxxi. § I.

7. a. redempturis, " by their farming of the State re-
venues."

b. tempus commodarent , " make a loan."

ch. xliii.— xlix.] LIVY. • - 107

c. conducerentque ■.. solveretur, "and contract for the
supply of what was necessary for the army of Spain, on
condition that as soon as there was money in the treasury,
payment should be made to them first of all."

8. edixit, quo die...esset locaturus, " he gave notice on
what day he would receive contracts for."

XLIX. 1. a. in eo publico, sc. ministerio : Gr., A.e<-
Tovpyia.

b. puhlico periculo essent, " might be ensured," i.e. the
loss was to be borne by the State. This gave rise to fraud,
(see Bk. xxv. ch. iii. § 6,) notwithstanding what Livy says
about the honourable conduct of the contractors.

4. nec quicquam quam si...alerentur. Supply exercitus,
"just as much as if the armies were still supported out of
a rich treasury."

.5. Iliturgi oppidum : a city of Hispania Boetica, about
five days' march from Carthago Nova. Having joined the
Romans, it was twice besieged by the Carthaginians (see
again, Bk. xxiv. ch. xli.), but each time the siege was
raised. At last, on the overthrow of the two Scipios, it
revolted to the Carthaginians, for wliich the inhabitants
were put to the sword, and tlie city burnt by P. Scipio,
B.c. 206.

ANALTSIS Or BOOK XXIV.

B.C. 215. Italt. The Locrians give themselves up to
Hannibal. Capture of the town of Croto by the
Bruttii, (i — iii.)

SiciLY. Hieronymus king. His ministers. The in-
fluence of Andranodrus and Zoippus for Carthage,
and that of Thraso for Rome. Thraso accused by
Theodotus and put to death, (iv., v.) Embassy from
Hieronymus to Hannibid, who sends back as his
agents Hippocrates and Epicydes. Remonstrance of
App. Claudius, and Hieronymus's answer. His death,
(vi — viii.)

ROME. Q. Fabius presides at the election of officers for
the ensuing year. He disallows the election of
Otacilius.
B.c. 214. Consuls— Q. Fabius IV. ; M. Claud. MarceUus III.

Praetors— Q. Fulv. Flaccus (urbanus) ; T. Otacilius (to
coramand the fleet) ; Q. Fabius (son of the consul) ;
P. Cornel. Lentulus (in Sicily).

Gracchus retains his post at Luceria. Q. Mucius has
Sardinia. Pomponius is stationed in Gaul, and Varro
at Picenum, (ix — xi.)

110

Italy. Alarm of tbe Capuans. Deputation from Taren-
tum to Haiinibal. His attempts on Puteoli, Xaples
and Nola, (xii., xiii.) Hanno at Beneventum. Graecbus
and bis Volones,(xiv — xvi.) Second repulse of Hannibal
before Nola. Default of C. Claud. Nero, (xvii.) Siege
of Casilinum. Its capture. [Censorship at Rome,
(xviii.)] Some of Gracchus's coborts defeated by
Hanno. Tarentum secured by Livius (xix., xx.)
against Hannibal, wlio winters at Salapia.

SiciLY. Marcellus appointed to the conmiand.

Syeacusk. Events on the death of Hieronymus. An-
dranoelorus seizes the citadel. Arrival of Sosis aud
Theodotus. Meeting of the Senate. Andranodorus
gives up tbe citadel. Elected pj-ator vvith others;
among them Sopater and Dinomenes, who seize the
royal treasure at Leontini, and convey it to Syracuse.
Doings of Hippocrates and Epicydes. Andranodorus
aud Tbemistus, their plots and death. Speech of
Sopater. Heraclea and her daughters. Hippocrates
and Epicydes made ^rtE^o;'*. Deputies to Marcellus
from Syracuse. His hopes of a peaceful issue. Etfect
of tbe appearance of the Koman tieet oti' Syracuse.
Speech of ApoIIonides, (xxi — xxviii.)

Leontine deputation at Syracuse asking for aid. Hip-
. pocrates proceeds to Leontiui. Attack on a Roman
post. Marcellus deinands the expulsion of Hippocra-
tes and Epicydes from Sicily. Their iutrigues. Leon-
tini stormed by Marcellus. Exaggerated report of tbe
action. Effect on the Syi-acusau army. Hippocrates

ANAXYSI3. 1 1 1

aiid Epieydes forge letters as to Marcellus from tlie
prffitors at Syracuse. Revolution at Syracuse. Hippo-
crates and Epicydes elected sole prsetors, (xxix — xxxii.)
Syracuse suramoned by Appius. Reply of Epicydes.
Siege of Syracuse. Archimedes, (xxxiii., xxxiv).

Marcellus recovers Helorus, Herbessus, and Megara.
Pursued by Himilco vvith superior force. Retires to
the camp before Syracuse. Himilco takes Agrigentum
and Murgantia. Henna. L. Pinarius. Effect of his
conduct on the other Sicilian tovvns, (xxxv — xxxix.)

Macedon. M. Valerius takes Oricum and relieves Apol-
lonia (xh), taking Phihp by surprise.

Spain. Successes of Hasdrubal and Mago among the
Spanish tribes. Revolt of all Spain from Rome
imminent. Timely movement of P. Corn. Scipio.
His subsequent dangerous position relieved by his
brother Cnajus. Revolt of Castulo to the Romans.
Cn. Scipio reHeves llitergis and Bigerra. His victory
at Munda. VVins a second victory. Romans retake
Saguntum. Turdetani punished, (xli., xlii.)

ROME. Action against the censors by Metellus. Stopped
by veto of the tribunes. Election of officers for
B.c. 213.

Consuls — Q. Fabius Maximus, son of the late consul ;
Tib. Semp. Gracchus, iterum; to conduct the war
against Hannibal.

Prsetors — Atilius, prcet. urlamis ; P. Semp. Tuditanus
at Ariminum; Cn. Fulv. Centumalus at Suessula;
M. ^mil. Lepidus at Luceria.

112

Otlier officers : M. Claudiiis Marcellus in Sicily, wliere
Lentulus, too, was to retain his command ; T. Ota-
cilius to command the fleet ; M. Valerius in Greece
and Macedon ; Q. Mucius has Sardinia, and C. Tercn-
tius Picenum (xUii., xliv.)
B.C. 213. Dasius Altinius. His treachery. Fate of himself
and family. Arpi stormed. Desertion of 112 Cam-
panian youtlis from Capua to Rome. Semp. Tudita-
nus takes Atrinum. Conflagration at Rome, (xlv.,
xlvi.)

Spain. Plans of the Scipios to operate in Africa. Syphax
gained as an ally. Q. Statorius drills his troops.
Carthaginian alliance with Gala. Victories of his
son Masinissa. Three hundred Celtiberians sent by
the Scipios into Italy to seduce their countrymen
serving in Hannibars army, said by Livy to be the
first employment of mercenaries iu the Roman army,
(xlviii., xlix.)

BOOK XXIV.

1. 1. Ut . . .reditum est. See Bk. xxiii. ch. xlvi.

2. Rhegium. The Rhegians remained faithful to Rome,
but the Locrians had given way. Croto, too, had fallen,
except the citadel. (Bk. xxiii. ch. xxx.)

6. a. Bruttiis in colloquio, S^c., " In the conference, no
trust was at first placed in anything that the Bruttians
said. "

b, pauci magis taciti...auderent. " A few, more by their
silence, shewed that they were for maintaining their alle-
giance, than by any bold expression of their wishes."

11. in potestatem...esstt. Supply traditus, or some
such word. Esse is not infrequently used in this way with
the prep., and an acc. where we might rather expect an
ablative. See below, ch. viii. § 14, stantibus...in aciem.

II. 3. a. ne quid non pro sociis egisse viderentur, "lest
they should seem to have acted in a way inconsistent with
their duty as allies."

b. caveri. Cavere ab aliquo is "to take a guarantee from
any one." See Bk. xxii. ch. Ix.

4. prcesentium esse, " was for those on the spot to deter-
mine," sc. Hanno, or Bomilcar. See Bk. xxiii. ch. xli.

7. vasta, "waste." This is explained in the following
chapter, " post vastitatem eo bello factam vix pars dimidia
habitabatur."

III. 1, a. ante Pyrrhi...adventum. In B.C. 281.
b. flumen. The iEsarus.

114 LIVY. [Bk. XXIV.

2. Sedecim millia. We should probably read sejc for
sedecim. Tlie temple bere alluded to was the inost famous in
Magna Grsecia. It was of very ancient foundation, pro-
bably Pelasgic, froin the legends about it. Both Pyrrhus
and Hannibal left it inviolate, but in b.c. 17^, Q. Fulvius
Flaccus profaned and robbed it, and it never recovered its
splendour.

5. jier aversas rupes. See Bk. xxii. ch. xxiv. § 7.

IV. 4. filiiF. These were Demarata, the wife of Andra-
nodorus, and Heraclea, wife of Zoippus. Hiero had also a
son, Gelo, who had married Nereis, daughter of Pyrrhus;
from her were born Hieronymus, and Harmonia, who be-
came the wife of Themistus.

5. a. quinquaginta annos. Hiero's alliance with Rome
began in b.c. 263.

b. disciplincT, in apposition to vestigiis. Some edd. have
disciplinceque.

V. 3. a. co7ivenientes, "ofa piece with."

b. contemptus omnium hominum, " contempt for," objec-
tive genitive.

6. avertit...occurrere. " He turns away condemnation
from those who were really privy to the plot upon the inno-
cent, (falsely declaring that Tliraso was the auihor of the
plan, — that none would have dared so great an enterprise
except as relying on so powerful a chief, ) mentioning the
names of the most worthless of those about the tyrant's
person who occurred to him as he made up his story aniid
his torture." From Tltrasonem to ausuros may be taken as
parenthetical. Then the only difficulty is in connecting
insontes with the last sentence, ab latere...occurrere. They
are really in appositio«. But if we supply eos 7iominans,
or some such words, after ausuros, the whole becomes easy.

8. latuit, " sought concealment."

ch. iii.— vii.] LlVY. 115

VI. 1. a. iegati. Polyb. (vii. 2) gives their names, Po-
lyclitus of Cyrene, and Philodemus of Argos, Bk. xxv.
ch. XXV.

b. cum Hannihale. This Hannibal shortly after proceeded
with tlie envoys of Hieronymus to Carthage ; his name
does not occur again.

5. Hitnera amnis. There were two rivers of this name in
Sicily ; one flowing from south to north past the city of
Hiraera; the other a little more eastward flowing from
north to south : the latter, which is here meant, is a much
larger river than the former, and is famous as the scene
of many battles.

6. a. Pyrrhi eliam regis. Gelo, the father of Hieronymus,
had married Nereis, the daughter of Pyrrhus. See above,
ch. iv. § 4, note.

b. cedi ; for similar constr., see Blv. xxii. ch. xxv. § 1.

7. jactationem, "arrogance."

VII. 2. Leontjnos. Leontlni (now Lentini) was a Greek
cnlony of Clialcidian origin, north of Syracuse, about eight
miles from the sea, founded b.c. 730. At tliis time it was
subject to Syracuse, the sovereignty having been secured
to Hiero by liis treaty with tlie Romans in b.c. 263,
(ch. iv. §5.)

4. tamquam laxaret...nodo, " raising his foot as if to ease
the knot of his shoe-string."

6. praoccupanda, " forestall."

7. ad provinciam regnique fines, for provincicB regnique
fines, which wonld have been the more natural expression.

By the provincia is meant the Roman province, i.e. the
western part of Sicily as far as the Himera; by the regnum,
the eastern part of the island, or the old dominion of
Hiero.

8. a. in eumguem...edixit : lit., " gave notice of the comitia

116 LIVY. [Bk, XXIV.

for the first legal day." The legal days were about 184 in the
course of the year ; but it was usual to allow a trinurulimim
tempus, i. e. a space of twenty-seven days to elapse between
the notice of election and the election itself. This delay in
the present instance was dispensed with. (See Bk. iii.
ch. ii.)

b. prater urbem, " past the city." From the road by
which Fabius would coine, tlie Campus Martius lay beyond
the city, at its north-west extremity.

9. quum sors...exisset, " the lot of voting first haviiig
fallen to the juniors of the Aniensian tribe." See Bk. xxvi.
cli. xxii. — pnerogativcB seems liere to mean tlie prerogative
vote ; in ch. ix. § 2, it means tlie prerogative trihe. With
Aniensi we must suppose tribui to be supplied. So again
in ch. viii. § 15. Aniensi. This tribe, together with the
Terentina, was added in b.c. 299, by the censors P. Semp.
Sophus and P. Sulp. Savuriio. See Bk. x. cli. ix.

VIII. 2. a. T. Manlium. The first of the family sur-
named Torquatus ; his combat took place in b.c. 361. See
Bk. vii. ch. x.

b. ob eandem causam, because he was their miles sum-
mus.

c. 31. Valerio, surnamed Corvus from the legend of his
combat with the Gaul in b.c. 349. See Bk. vii. ch. xxvi,

3. optamus, " select."

6. Flamen is a priest devoted to the service of any par-
ticular god. M. iEmilius is called flamen Martialis, Bk.
XXIX. ch. xi. For tlie restrictions to wliich the flamines
were subject, see Dict. Antiq., p, 541,

7. ea, "sucli," " so slight,"

12. si aliquid. See Bk. xxiii. ch. xli. § 6.
14. sacramento...dicant. Sacramento, abl. This is the
usual expression, but sacramentum dicere is also found.

ch. vii.— xlii. LlVy. 117

IX. 1. admonuil, implies a threatening intimation.
2. prtsrogativa. See note, ch. vii. § 9.

4. extra ordinem, i. e. by a special vote ; usually lots were
drawn. Bk. xxi. ch, xvii.

6. a. Maximum Rullum. Q. Fabius Max. Rullus, or
Rullianus, was consul for the fifth time with P. Decius
!Mus, a fourth time elected, in b.c. 295. This was the year
of the great defeat of the Samnites, Etruscans, Umbrians,
and Gauls at Sentinum.

b. Papirium. L. Papirius Cursor and Sp. Carvilius
Maximus were consuls together in b.c. 293.

8. in exemplum exquireret, " should look narrowly into
the precedent." The exemplum was the conduct of Fabius
iu refusing to allow the first election of the centuries.

X. 1. compararent," 3XX3X\^e."

2. in Gallico. See note, Bk. xxiii. ch. xxv.

3. a. serias doliaque. These vessels were of much the
same description, long and bell-mouthed in shape, and
usually of earthenware.

b. in campo, i. e. in campo Martio.

4. secundum. See Bk. xxi. ch. xlvi. Secundum is a
prep., as in Bk. xxi. ch. xl. § 5.

5. majoribus, opposed in meaning, as elsewhere, to lac-
tentibus.

XI. 2. sin^w/as, " one a-piece."

6. viillibus ceris quinquaginta. The amounts respectively
corresponding to these incomes in English money are, in
round sums, about— 1, from £100 to £200 ; 2, from £200
to £600 ; 3, from £d00 to £1,900.

XIII. 2. legatosque ...rogare, " and having been sent,
...they begged Hannibal," &c. The subject se must be
repeated from the first clause of the sentence.

118 LIVY. [Bk. XXIV.

6. munimentu quoque. See above, cli. vii. § 8.

XIV. 4. lihertati auctorem eis...fore, " would guarantee
them their freedom."

6. prepcipiie quibus ... erat, " especially those who ere
to be rewarded for one day's good liard work with tlieir
freedom." Navare is " to work with zeal," from tiavus,
adj. The original form, gnavus, is found in ignavus. It is,
perhaps, connected with yiuvoLos.

XV. 5, neminem stantem. . .jacentes. Stantem is opposed
tojacentes, and vulnerari to carnificari.

8. a. ex ergastulo. The ergastula were places of con-
finement in which slaves were set to work in chains. It
was an usual appcndage to every large farm or estate.

b. obtereref. See Bk. xxiii. ch. xliii. § 9.

XVI. 5. cognovissent, " claim." See Bk. iii. ch. 10.

!). celebrem festumque diem ; accusalives of time after
actis.

13. pileati. When a slave obtained his freedom, he had
his head sliaved, and wore, instead of his hair, an undyed
pileus, or felt cap. Hence this cap came to be an emblem
of liberty. See cli. xxxii.

XVII. 3. C. Claudium Neronem. This is that C.Ciaudius
Nero whose march to meet Ilasdrubal, and subsequent
victory over liim at tlie Metaurus in b.c. "207, is so cele-
brated. Nero was praetor in b.c.212, and afterwards served
in Spain until P. Corn. Scipio took the command there.
In B.c. 209 he served as legatus undcr Marcelius, and in
B.c. 207 v.as colleague with M. Livius in tlie consulship.

XVIII. 1. velut ...gignunt. The construction is velut
corpora (Fgra diutinis morbis gignunt (vitia) ex sese.

2. a, de Italia deserenda. See Bk. xxii. ch. liii.

b. pronnnt/arunl, sc. censores.

ch. xiv.— xviii.] LIVY. 119

4. a. superioribiis illis ; tlie fellow-consiiirators of Me-
tellus.

b. equi adempti. Every eqiies originally received a hoise
froni the State (equus publicus), or money to purchase oiie.
This coiitinued until about the year b.c. 400, after whicli
there were two classes of equites. (See Dict. of Antiq.,
art. Equites). The knights were subject to the inspection
of the censors, who had the power of depriving eacl» of liis
horse, and degradiiig to the condition of an serarian. (See
below, ch. xliii.) If no fault was found with an eques, he
was desired to pass on (traducere equim); if otherwise, his
horse was taken from him (equus ademptus), or he vvas
required to sell it, and refund the price wliich had been
paid for its purchase to the State.

c. (Prarii facli. Tlie cerarii are always mentioned in
connection with tlie power of the censors to degrade. Tliere
was no other forin of degradation for a piebeian than tliat
of becoining an cBrarius. But who exactly these eerarii
were is uncertain. It is clear that they did not possess the
riglit of sufl"ragej they were, perhaps, persons who took
up tlieir abode at Rome, and foUowed for the most part
occupations which were thought degrading.

5. a. vacatio justa, "legal exemption from service," such
as age, or sickness, or fulfilment of service, or tenure of
some ofRce.

b. ^«7« tristi censoria notce. Some editions have imrti
censoricB nota, which would mean that the punishment
inflicted by the censors involved only a loss of piivileges,
not tlie imposition of any additional fine or service.

6. a. locationibus, " letting out," or "receiving contracts
for." Localiones were of tvvo kinds, locationes rerum, and
locationes operarum, A locatio operarum is the letting out
certain services to be fulfilled on certain fixed terms. He

I

120 LIVY. [Bk. XXIV.

for wliom the service is done is the locator ; he who does
the service is called conductor or redemptor.

b. curuUum equorum •praibendorum. The curules equi
were liorses furuished at the public cost for the use of the
curule officers at the Circensiau games.

c. hastcB, "auctioii." The symbol was derived from the
ancient practice of setting up a spear when the booty ac-
quired in war was disposed of.

9. a quffstore perscrihebatur, " a cheque (perscriptio) was
given on the treasury by the quEgstor." See the article
Argentarii in Sniith's Dict. of Antiquities.

XIX. 6. quia magna...fierent, "because the influence of
fame either way came to be very great."

9. iu custodiaiu, " to be lcept in safe custody."

XX. 3. a. Compulteria. Tbe capture of this town by
Fabius has been already menlioned. See Bk. xxiii.
ch. xxxix.

b. Fugifula, Orhitanium. Tliese places are unkiiown.

c. de saxo, sc. Tarpeio.

6. Acuca : unknown. Ardonese is perhaps Herdonea,
a city of Apulia on the way to Beneventum froin Canu-
sium. It was memorable as the scene of two defeats in-
flicted by Ilannibal on the Roinans in B.C. 212 and 210.
Bk. XXV. ch. xxi. and xxvii. ch. i. After his second vic-
tory, Hannibal destroyed the city.

8. 7io>i modestia...nisi. Nisi for sed, as frequently, but
only, after a negative. See Zumpt, Lat. G., § 735.

10. a. Tarenti, not to be joined with mcvnia, but gen. of
place, — " at Tarentum."

b. M. Livius. This was M. Livius Macatus (not Sali-
iiator, as Cicero calls him, Or. 2. G7), a kinsman of M. Li-
vius Salinator, the victor (witli Nero) of the Metaurus.

ch. xviii.— xxi.] LIVY. 121

■\Vhen, in b.c. 212, Tarentiim was taken by surprise (see
Bk. XXV. ch. viii. — x.), Livius escaped into the citadel,
which he maintained agaiust all HannibaFs efforts until
B.c. 209, when the city was retaken by Fabius. The debate
in tlie seiiate, in tlie followingyear, whether Macatus ought
to le punished for losing the city, or rewarded for hohiing
the citadel, was the means of rousing froni liis retirement
M. Livius Salinator, who spoke warnily in liis kini>m:in's
defence. It was then that Fabius made his celebrated rej^ly
to those who urged that he was indebted for the glory of
recovering Tarentum to Macatus, " Certe, nam iii.si ille
amisisset, ego nunquam recepissem."

c. priore...ji(ventiiie. Some editions have^rzTnore.

1 1. qui ad lacitm Averni adissent. Sup., ch. xiii.

12. Salapiam (now Salpi), an Apulian city uear the
Aufidus, separated from the Adriatic by a lagune. It is
not mentioned in history befure this war. It was strength-
ened by Hannibal, and held for his magazines and winter
quarters until b.c. 210, when it was betrayed to ilarcellus
by Blasius, oue of the citizens.

XXI. 2. parentandum. Parentare (Th. parens . . .pario)
properly means, to " offer a sacrifice in honour of deceased
relatives," thence to " offer the life of another as an atone-
ment to the dead."

6. a. Hexapylo...invecti, "ridingin by the Hexapylum."
Syracuse was divided into four quarters. Tlie island of
Ortygia, coinmanding the entrance to the great port; this
was the original settlemenf, and always strongly fortified.
Next to it northwards was Achradina, the largest and most
important quarter ; the name is said to be derived from
the wild pear-trees (axpaSes) growing on the heiglits. On
the south-west of Achradina lay ihe Xew Town (Neapolis),
which was of more recent existeuce ; and on the north-

122 LIVY. [Bk. XXIV.

west, Tycha, so called from a temple of Fortune (rvxv)
■whicli was there. Tycha was entered from the west iiorth-
west by a gate called the Hexapylum.
b. ohscura luce, " at dusk."

7. ex Ohjmpii Jovis lemplo. This temple stood oii a
height about a mile and a-half from Neapolis, from which
it was separated by the marshes of the Anapus. It was
a fortified spot, being of importance as commanding the
bridge over the Anapus and the road across the marshes
from the south-west.

8. per principes regionum, "througli the priiicipal quar-
ters." The gen. depends upon principes, wliich is taken
either substantively or as a superlative.

9. a, Insula, Ortygia.

b. saxo quadrato, "a wall built of square-hewn stone."

XXII. 3. a. tit in potestate...sit, "to subiuit hiinself to."

b. repeli, for repetendam esse.

c. ab hac concione, " after this meeting." Ab is used
similarly in Bk. xxii. ch. xxxiv. § t

4. quod sicut, H^c. Qiiod, i. e. qui senalus ; quod, agree-
ing in sense witli senatus, is attracted to consilium which
follows.

5. velut munitissima, " considering that it was very
strongly fortified." Some editions have vel, instead of
velut, wliich means " the very strongest."

6. a. Dionysii tyranni. This was Dionysius the elder.
The expression is attributed by Diodorus (xiv. 8) to Phi-
listus, who, when Dionysius, being hard pressed by the
Carthaginians (cir. b.c. 396), was about to abandon Syra-
cuse in despair, prevented him, saying, irpoar^Keii' ovk
e<j)' 'lir-Kov e/CTTTjSa;' e/c t7]s TvpavfiSos aWa tov ck4\ovs IA-
KO/xeyou irpoffniwTeii'.

b. cedere possessione. See Bk. xxii. ch. xxv. § ], f.

ch.xxi.— xxiv.] LIVY. 123

7. fulurum se...in polestate. See above, § 3, a.

9. a. quod satis libertatis foret, " which would be liberty
enoujjh ;" others read libertati, which means "which
would be enough for liberty."

b. atque undique consuli in medium, " and that on all
sides measures were being taken for the public good."

9. c. ne Uhera efferatur res, i. e. ne ex lihera fiat effera,
"lest after liaving become free, the state be hiirried away
into licence." This is the natural meaning of tlie passage.
See Cic. Tusc, iv. 17. Some take efferatur in the sense of
intereat, " cnme to an end," '"perish ;" but the word is not
used so absolutely in this way.

XXIII. 2. comitia preetorum creandi su7it hahita. The
construction of this sentence is most unusual, though not
without parallel. The more common reading is, comitia
preetoribus creandis hahita.

4. Achradinam tradita esf, "was transferred to Achra-
dina." Tradita est = translafa est.

7. a. ne suspecti ohversarentur, "lest they should be ob-
jecfs of public suspicion."

b. cujus, &;c., i.e. cujus imperio imperaior suiis voluerit
se parere. The omission is harsh.

8. sed quod volehant non quam maturato opus erat navi-
ter expediehant, " but they did not set about finding the
means of effecting that which they wished so earnestly as
the occasion required." The construction is, non (tam)
naviter expodiehant (id) quod volehant quam opus erat ma-
turato. Naviter. See above, ch. xiv. § 7. Quam maturato
opus erat = quam erat maturandum See Bk. i. ch. IviiL

9. a. eos ipsos. The Syracusans.

XXIV. l.a. opporfuna, to be taken with his audiendis
credendisque.

124 LIVY. [Bk. XXIV.

b. Epici/d/. Tlie mention of Epicydcs alone does not
imply the absence of Hippocrates.

c. ohversaretur, " was in the way," " was present." See
above, ch. xxiii. § 7.

d. cum Themistn, to be taken with re7n consociatam. His
plan consorted witli Themistus, Andranodorus discloses to
Ariston.

2. a. ars, "profession." The liistriones were held in
contempt at Rome. See Bk. vii. ch. ii.

b. indicixim defert, " lays information."

4. et principium...occupandam. The sentences as far as
occupandam are explanatory oi omnia edocuisset. Singula...
conjuraiioncm depends upon ante nctilos posuit. — bouaque...
pronuntiatum, " and that it had been proclairaed that their
property," &c.

6. integram, i. e. saniorem plehis partem.

XXV. 2. a. Quid enim fecisse...quid facere potuisse?
" What had Hieronymus done, what could he liave done?"

b. s^ih aliena invidia, "while another (sc. Hieronynuis)
bore the odium of their rule."

3. a. hereditatem regni creverit, " resolved to take tbe
succession to the kingdom." After tlie death of a tes-
tator, a time (cretio) was allowed for the person named as
lieir to determine (ceTOerf) wliether he would accept (af/i)c)
the inheritance.

3. b. aUeri...nuptas. The daughter of Hiero (Dama-
rata) was married to Andranodorus, — the daughterof Gelo
(Harmonia) to Theinistus.

XXVI. 2. a. venire, sc. a pratorihus 7nissos.

h. nunc. There is nothing to answer to this word, imless
it be tum in § 6, but the sentence is probably imperfect.
3. si Andranodoro...serviendum : "if Andranodorus had

ch. xxiv. — xxviii.] LIVY. 125

prospered in his plaris, she (her sister Damarata) would
have reigned with lier husband, whilst for herself, she
(Heraclea) would have had to remain a subject like the
rest."

6. casse ne tempus tereretnr. Some connect these words
with aversis aiiribus animisque, but it seems much niore
suitable (especially with the ])a.renthe\.\c ferrum...cernehat)
to connect them with tum omissis pro se precibus...institit.

XXVIT. 1. nec opinanfibus omnibus, " without any ex-
pectingit."

3. trahendam rem es.<!e. Some word, such as censere,
may be understood, or supplied from dissimulare.

5. a. Murgantiam. Murgantia was a town on the Symse-
thus, and, according to Livy, on the coast. This descrip-
tion, liowever, is said to be at variance with the notices of
other writers. When Syracuse was besieged, Murgantia
was held by a Roman garrison, but it was afterwards be-
trayed to Himilco, aiid occupied by Hippocrates, who was
watching tlie siege. It was recovered by the Romans, but
revolted again after the departure of Marcellus from Sicily,
B.c. 21 1. Having been retaken by M. Cornelius the praetor,
it was assigned to a body of Spaniards who had deserted
to the Romans.

b. quonam evaderent...opperiens, " waiting to see what
wouki come of," &c.

9. a. aliee partis, i. e. the Roman, not that of Hippocrates
and Epicydes.

b. ingens in speciem...fdes, "a great appearance of cre-
dibility was given to allegations which were really ground-
less."

XXVIII. 2. cupiditatis, " selfishness," " interested
motives." — studii, " party-spirit."

126 T. LIVII HISTORIARUM

[A. C. 216.

exercitibus deletasque onmes copias adlatum fuerat.

7 Nuiiiquam salva urbe tautum pavoris tumultusque iutra

8 moenia llomaua fuit. Itaque succmnbam oneri neque
adgrediar narrare quaj edissertaudo minora vero faciam.

9 Consule exercituque ad Trasumenuum priore anno
amisso non vuluus super vulnus sed multiplex clades —
cum duobus consulibus duo consulares exercitus amissi
nuntiabantur, nec uUa jam castra Komaua nec ducem
uec militem esse, Hannibalis Apuliam Samuium ac jam

lOprope totani Italiam factam. Nulla jwofecto alia gens
tanta mole cladis nou obruta esset : compares aut
cladem ad iEgates insulas Carthaginiensium proelio
navali aceeptam, qua fracti Sicilia ac Sardinia cessere,
inde vectigales ac stipendiarios fieri se passi sunt : aut
pugnam adversam in Africa, cui postea hic ipse Han-
nibal succubuit : — nulla ex parte comparandse sunt uisi
(55)quod miuore animo latse sunt. P. Furius Philus et
M'. Pomponius prsetores senatum in curiam Hostiliam
vocaverunt, ut de urbis custodia consulerent : neque
euim dubitabant deletis exercitibus hostem ad oppug-
nandam llomam, quod unimi opus belli restaret, ven-
2 turum. Quum in malis sicuti iugentibus ita iguotis ue
cousiliura quidem satis expedirent, obstreperetque cla-
mor lameutautium mulierum et — nondum palam facto
— vivi mortuique et per omues paeue domos promiscue
conqjlorarentur, tum Q. Pabins Maximus censuit equi-
tes expeditos et Appia et Latina via mittendos, qui
obvios percunctaudo — aliquos profccto ex fuga passim
dissipatos fore — refcraut quee fortuna consulum atque
exercituum sit, ct, si quid dii immortales miseriti im-
jjcrii reliquum Romani nomiuis fecerint, ubi eaj copise
sint : quo se Ilannibal post pralium coutulerit, quid
8 parct quid agat acturusque sit. Utcc explorauda uos-

LIB. XXII. 51— 5C. 127

A. 0. 216.]

cendaque per impigros juvenes esse. Illud per patres 4
ipsos agendura, quouiam magistratuum paruiii sit, ut
tumultum ac trepidationem iu urbe toUuut, matrouas
publico arceant contiueririue intra suum quamque limen
cogant, comploratus familiarum coerceaut, silentium per
urbem faciaut, nuutios rerum omnium ad pra;tores
deducendos curent, suse quisque fortunas domi auctorem
exspectent, custodesque prteterea ad portas ponant, qui
proliibeaut quemquam egredi urbem cogautque homines
nuUam nisi urbe ac moeiiibus salvis salutem sperare :
ubi conticucrit tumultus, tum iu curiam patres revo-
caudos consuleudumque de urbis custodia esse.

Quum in lianc sententiam pedibus omnes issent, (56)
summotaque foro per magistratus turba patres diversi
ad sedandos tumultus discessissent, tum demum litterse
a C. Terentio consule adlatse sunt, L. jEmiliura con-
sulem exercitumque cffisum, sese Canusii esse reliquias
tantae cladis velut ex naufragio coliigentem : ad decem
millia militum ferme esse incompositorum inordina-
torumque : Pcenum sedere ad Canuas, in captivorum
pretiis pra;daque alia nec victoris animo nec magni
ducis more nundinantem. Tum privatse quoque per 2
domos clades vulgatae sunt, adeoque totam urbem op-
plevit luctus ut sacrura amiiversarium Cereris inter-
missum sit, quia nec lugentibus id facere est fas, nec
ulla in illa tempestate matrona expers luctus fuerat.
Itaque ne ob eandem causam alia quoque sacra publica 3
aut privata desererentur, senatus cousulto diebus tri-
ginta luctus est finitus. Ca;terum quum sedato urbis 4
tumultu revocati in curiam patres essent, aliae insuper
exSicilia litterse adlatse suut ab T. Otacilio propnetore,
regnum Hierouis classe Punica vastari, cui quum opem
imploranti ferre vellet, nuntiatum sibi esse aHam claa-

128 LIVY. [Bk. XXIV.

tliickness. It had an iron liead a span long:, and so thin
and pointed as to be bent by striking against anything, and
so rendered unfit to be thrown baek upon the eneiny. But if
it was the fact of its being bent which rendered tliis weapon
unserviceable, it would be no less useless in skilful tlian in
unskilful hands. To obviate this objectioii, it has been
proposed to read impeditis. But it is not unlikely that two
meanings are condensed into the sentence, and that Livy
really ineant that tlie weapon was one wliich could only be
used by skilful hands, and (froin its slender form and
make) became unserviceable after having been once dis-
charged.

5. inffrioribus remis, "the oars on the inner side."

7. a. caveis, " loopholes." — cubilalibus fere, " about a
foot and a-half loiig."

b. scorpionibus modicis, " small crossbows."

8. a. interiores ictibus, " inside the range of the blows,"
too close in to be struck by the tormenta.

b. in cas...acciperet, " against these, when, by means of
a swipe hanging out over tbe wall, an iron grapple fastened
to a strong ch.iin had been cast upon the prow, and when
by means of a heavy counterpoise of lead it (i. e. the end of
the /o//t'7io within the wall) fell back to the ground, the prow
liaviug been raised up, it (i. e. the grapple) set the ship ou
end ; then having been suddeiily disengaged, it dashed the
ves^el,falling as it were froin the wall, to the great conster-
nation of the crew, against the water in such a way that,
even though it righted itself in falling, it took in a great
quantity of water." The reading recelleret makes the text
somewhat difhcult; the ordinary text has " gravi libra-
mento plumbi recellente ad solum."

10. eodem, sc. modo.

XXXV. 2. a. Ileracleam, quam vocant Minoam. This

ch. xxxiv.— xxxvii.] LIVY, 129

double name arises from two legends, one of which as-
cribes the orig-in of the city to Hercules, the other to
Minos. The more ancient name was probably Minoa, and
the name of Heraclea may have been given by Euryleon,
the only survivor of the cbiefs who followed Dorieus,
wlien he led his colony to Sicily to recover the territory of
his ancestor Hercules. (See Herod. v. 46.) The town was
situated on the south coast, between Agrigentum and
Selinus.

b. nequaquam ciim quantis...classem, " with forces greater
than tbose had been with which he had previously kept
his fleet at Pachynum."

5. AcriUas. The exact site of Acrillae is not kuown; it
is not the same as Acrae (ch. xxxvi.), though not far fioni
it ; it was not very far from Syracuse, and on the direct
road from Syracuse to Agrigentum.

6. a. occupato : by Himilco. See above, § 4.

b. nihil mintts ratua, "expecting nothing so little as
that," &c. ; " thinking of anything rather tlian tliat," &c.

c. ut quibus...par esset, "thinking hiniself bj' no means
a match for tliem with the forces which he liad."

XXXYI. 3. classis : genitive. Fifty-five sbips of the
fleet of the Carthaginians. Another reading suppiies prce-
fecto after classis.

4. mediterraneo itinere, "by an inland route." — maritimis
locis, "along the coast."

5. simul...sociornm, " at the same time seeing tliat, by
his uselessly staying among them tiie distress of his allies
was only aggravated by his men." — nihil aliud . . .quam : see
Bk. XXIII. ch. iii.

XXXVII. 2. a. Henna. This place, called by Cicero
the umbilicus Siciliee, is situated on a very high and pre-

130 LIYY. [Bk. XXIV.

cipitous liill, ns iiearly as possible in the very centre of
Sicily. It is said to be one of tiie most remarkable natural
fortresses in the worhL In the iirst Punic war, it was
taken by Hamilcar, and retaken by the llomans, but in
both cases by treachery. In this war we only hear of it as
the scene of tlie massacre ordered by Pinarius; tlie modern
name is Castro Giovanni.

b. opporlunum insidiantibus : see Bk. xxiii. ch. i. § 7.

3. el qui...rejipneret, '' a ma.n wlio relied more on trea-
chery being impracticable, than on tlie good faith of tlie
Sicels."

6. a. nere liherorum. The case of T. Manlius Torquatus
is perliaps alluded to, who tells his son, " morte tua san-
cienda sunt consulum imperia." Bk. viii. ch. vii.

b. cujus juris et arbilrii esset, " to wliose jurisdiction and
deeision tbe matter belonged." — esset, res may be sup-
plied, or perliaps ipse.

7. se rero iiegare iUi missuros. Tlie order is, " ilU vero
negare (infin. of narration) se missurus."

9. consensum...consiIium, "a meetiiig was agreed upon;"
so hellum erat consensum, Bk. I. ch. xxxii.

XXXVIII. 1. per hos dies, " of late."

3. hcec occnlta in fraude cautio est, qua ttsi adhuc sumus,
" the precaution which we have hitherto used is calculated
for cases of secret treachery."

9. Cercs mater ac Proserpina. Henna was a sacred place
by tradition, for it was from the meadow-banks of a lake
hard by among the liills, that Proserpine was carried ofF
by Pluto.

XXXIX. 2. a. et primo sensim...juberent ; " and at first
gently, and (then) in greater numbers, and at last all with
one outcry ordered him lo give up tlie keys."

ch. xxxvii.— xlii. LIVY. 131

b. aversam. Tlie soldiers entered tlie building from be-
hind ; tlie people fronted the Roman commander, and had
their backs turned to the soldiers as they entered. See
above, ch. iii. § 5.

XL. 2. flumine. The Aous.

4. et quod...impositis. The construction is, " et militibus
(quod militum longae naves non poterant capere) impositis
in oiierarias (naves)." Militibus may be understood from
vnlilum.

XLL 2. Castrum Album. The exact site is not known ;
but it was in a great battle with the Vettones that Hamilcar
fell (b.c. 229), and they were a people in the west of Spain,
between the Tagus and the Guadiana.

4. trans fluvium : the Iberus.

(J. uxor : her name was Himilce.

XLII. 1. Ad Mundam. The exact site is not known;
it was a town of Hispania Bcetica, probably near Cordova.
Miinda was very famous in after times for the victoryT)f
Caesar over the sons of Pompey, b.c. 45.

5. Ad Auringem. Aurinx, or Oringes, was a city in the
south of Spain, not very far from Munda.

7. a. gens nala, S^c, i.e. the Barcine family, of which in
Spain were Hasdrubal and Mago.

b. alii plerique...ptignavere ; " different soldiers for the
most part, (yet) since they were on a side so often beaten
within a few days, they fought with the same spirit and
with the same issue as those in the previous battles."
— iisdem animis, i. e. with no better spirit.

10. octavum annum. Livy makes a mistake ; reckoning
inclusively from the year in which Saj^untum was taken,

132 LIVY. [Bk. XXIV.

i. e, B.c. 219, tlie Carthaginians coulJ only liave held it six
years.

11. Turdftaiios ; see Bk. x\i. ch. vi. § 1.

XLIII. 2. censoribus ; see ch. x\. § 2.

3. Quastorem eum ; see ch. xviii. § 2. — proximo anno =
superiore aiino. — cerurium ; see cli. xviii. § 4.

8. Ludos scenicos. Ludi funebres are nientioneJ Bk.
xxui. ch. XXX. Livy assigns an earlier date than others to
the introduction of stenie games. Accordiiig to Valerius
Antias (see Dict. of Antiq., p. 749), they were first lield at
Roine at tlie ]\Iegalesia in u.c. 193.

XLIV. 1. a. tvt' Lincr ercint hi^ioncs, "tliese consisted of
two legions each."

b. M. yEmiVms ...hdberit, i. e. iiiandatum ut M. /Emilius
haberet, Sfc. Mandatuin ut niubt be suppuL-d from the pre-
ceding sentence.

2. provincia vetus. Sicily, west of the lliinera.

4. supplemento in alias tecto, " iiien haviiig been selected
to fill up the rest to their full strength."

•0'. ludibria, " illusions."
8. prceter uudecim fasces, " past eleven of the lietors." —
proximum, the lictor iiext in advauce of tlie consul, the
twellth.

XLV. 2. a. turpius videalur nuvam referre proditionem
prodilisolim: " more basely htiil, seemed to be oflrering to
those whom he had betrayed before, a HfW act of treachery
by way of indeinnilicatioii." The construution runs, " qui
...descisset...tum videatur."

b. ad Faleriorum...i sse : " sucli a iiian should be made
a lesson for deserters, in addiiiou to ihe hetrayer of Falerii
and of Pyrrhus." — Faleriorum ; see Bk. v. ch. xxvii. —

ch. xlii.— xlvii.] LIVY. 133

Pyrrhi; the circumstance is mentioned in the Epilogue
of Bk. xiii. The traitor's nanie was Nicias.

3. a. libera de quoqite arbitria agere, " decided on each
tliing without sufRcient reference to the circuinstances of
the case." Libera has very much the same meaning here
as airKws.

b. et qui...cogitent. The e< has no meaning here ; ifthe
text is correct, Livy may perhaps have intended to conclude
the sentence with a second et instead of autem, as " et do-
cumentum dicant statui oportere si quis," &c. Transl.:
" who, though tlieir first object and thought should be to
prevent, if possible, the allies from revolting, never think
about that," &c.

4. desiderata, " longed for in yain." Deserta is more
frequently read.

6. missi, sc. to Hannibal.

XLVL 2. a quingeiitis fere passibus, " at the distance of
half a mile off," i.e. from the town. " When the place
froin which the distance is reckoned is not specilied, the
prep. a or ab only often stands before the measure."
Madv., § 234, obs.

XLVII. 12. Atrinum. No such place is to be fouud :
other editions have Aternum.

13. a. tenuit : intrans., "continued." See Bk. xxiil.
ch. xliv. § 7.

b. Salinas, " saltworks." — Portam Carmentalem. This
gate, commanding the Via Lata, or Flaminia, was at the
foot of the Capitoline Hill, between it and the Tiber. It
received its name from the neighbouring tempie and altars
of the nymph Carmenta, or Carmentip.

c. cum ASquimalio. The iEqaimaelium was on the Vicus

134 LIVY. [Bk. XXIV.

Jugarius (see next note), and served as a market-place.
It is said (see Bk. iv. cli. xvi.) to liave derived its najne
from occupyiiig tlie site of tlie liouse of Sp. Mailius, wliicli
had been razed.

d. Jtigarioque vico. Tliis street ran from the Porta Car-
mentalis round the base of tlie Capitoline to the Forum. See
Bk. XXVII. cl). x,\xvii. It is said to have derived its name
from an altar wliich stood in it to Juno Juga, the Goddess
of Wedlock. The word vico belongs to Jiigario alone, not
to jEquinuelio.

e. matris Matutce. Matuta was a surname of Juno ;
Servius tlic king dedicated.a temple to Matu'a, wjiich was
afterwards rcstorcd by Camillus. Bk. v. ch. xix.

XLVIII. 2. a. Sijpltax, called liere rex Numidarum, was
rcally only king of the westernmost tribe, the jMnssuesylii.
Being now at war with Carthage, he made a treaty with
tlie Scipios, and by the help of Statorius having drilled
and disciplined liis army, was enabled to gain a victory.
Their defeat caui>ed the Carthaginians to recall Ilasdrubal,
and make an alliance with Gala, king of the Massylians,
who sent his son Masinissa with an army to Hasilrubal's
support. Syphax was defeafed once aiid again, and obliged
to sue for pcace. In n.c. 210 he again formed alliaiice with
Rome, but was shortly afier gained over to Carthage by
Ilasdrubal, wlio gave liim his daughter Soplionisba in mar-
riage. Masinissa now became tlie friend, and Sypliax tlie
foe, of Rome, a change which finally resuhed in the ruiti of
the latter. After several defeats he was at Last takeu
prisoner and sent to Rome. He died, according to Livy, at
Tibur, just in time to be saved tlie mortiiicatiou of adorn-
ing tlie triumph of Scipio at the end of tlie war.

b. e( adnisuros, i^r. "And they would try to repay
liiin with a tiinely aiul tibuiidant retuni." — ut carnulatam

ch. xlvii., xlviii.] LIVY. 135

gratiam referant. See Virp;. IP.n. iv. 43fj : " Quam mihi
cum dederis cumulatam niorte remittani."

10. ordinatosqtie...docuit, "and he had them marshalied
after the Roman fashion, and taught thcm hy drill and
exercise to follow," &c. Instruejido and decurrendo are both
used passively ; see Bk. xxiii. cli. xxxvii. § 3. Decurrcndo,
see Bk. xxiii. ch. xxxv.

11. adfamam eorum, " at the news of their arrival."

I'HINTED BV MESSAS. PARKER, COaNMARKET, OXFORD.

1

o

H

University of Toronto

5155
(1865)

Library

>

DO NOT //

M

// 1

REMOVE // i

X i-

1

THE // "

A

O

o

OQ

CARD 1

Llvy

FROM \^ L

THIS \

POCKET \^

LL

L7888

1863

[ ' 1

^